ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
193
ТАРИХНИ БИЛИШ ОРКАЛИ ТАСВИРИЙ САНЪАТ НАМУНАЛАРИНИ
ТУШУНИШГА ЎРГАТИШ УСУЛЛАРИ
Абатов Жалғасбай Орынбаевич
Қорақалпоқ давлат университети
https://doi.org/10.5281/zenodo.8418533
Аннотация.
Mақолада тасвирий санъат намуналарини тарихга боғлаб ўқитиш,
уларга ҳар қандай санъат асарини тушунишга ўргатиш усуллари ҳақида, шу маънода
тарихий суратлар, миниатюралар, ноёб расмларни тушунишда муайян санъат асари
билан боғлиқ бўлган тарихни билиш ҳақида фикр юритилади.
Калит сўзлар:
фанлараро боғланиш, тасвирий санъат, тарих, интеграция, дарс,
алоқадорлик, санъат асари, тарихий макон, замон ва тасвир алоқадорлиги, янги педагогик
технологиялар, сатҳлараро боғланиш.
KNOWLEDGE OF HISTORY ORCALI METHODS OF TEACHING TO
UNDERSTAND THE PATTERNS OF FINE ARTS
Abstract.
The article discusses the methods of teaching visual art examples in relation to
history, teaching them to understand any work of art, in this sense, to understand the history
associated with a particular work of art in the understanding of historical pictures, miniatures,
rare pictures.
Keywords:
fine art, history, integration, lesson, relation to a work of art, historical space,
relation of time and image, pedagogical texnologie.
МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ ПОНИМАНИЮ ОБРАЗЦОВ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОГО
ИСКУССТВА ЧЕРЕЗ ЗНАНИЕ ИСТОРИИ
Аннотация.
В статье рассматриваются методы обучения примерам
изобразительного искусства применительно к истории, научая их понимать любое
художественное произведение, в этом смысле понимать историю, связанную с
конкретным произведением искусства в понимании исторических картин, миниатюр,
редких картин.
Ключевые слова:
изобразительное искусство, история, интеграция, урок,
отношение к произведению искусства, историческое пространство, отношение времени и
образа, новыепедагогичкские таехнология.
Тасвирий санъат ўқитувчисининг касбий фаолияти агар унинг педагогик иши
доимий бўлса, самарали бўлиши мумкин, уни расм чизиш амалиётидаги шахсий тажрибаси
қўллаб-қувватлайди, графика, ҳайкалтарошлик, дизайн, декоратив ва амалий санъат, унинг
ўқувчиларга бадиий мужассамлаш жараёнини кўрсата олиш турли хил материаллардан
фойдаланган ҳолда маълум бир материалдаги расм визуал методлар анъанавий ва
замонавий метод асосида шакллантирилади.
Ҳозирги кунда тасвирий санъат ўқитувчиларини тайёрлаш педагогика
университетларида амалгаоширилади. Бўлажак ўқитувчилар тасвирий санъат дарсларида
асосий эътиборни расм чизишга қаратадилар. Аслида, аввал санъат асарини тушунишни
ўргатиш лозим бўлади. Бугун тасвирий санъат дарсларини қизиқарли ташкил этиш уни
бошқа фанлар билан алоқасини таъминлашга боғлиқ, масалан, тасвирий санъат
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
194
намуналарини тушунтириш учун уларни тарих фанига интеграция қили ш лозим. Бунинг
учун дарс жараёнида қуйидагилар амалга оширилиши лозим:
- тасвирий санъатни ўрганишга қизиқишни ривожлантириш;
- мактаб ўқувчиларининг тасвирий фаолиятини тизимли назорат қилиш;
- талабаларнинг ўз кучига, ижодкорлигига бўлган ишончини ошириш;
- тасвирий фаолиятнинг изчилмураккаблашувини тушунтириш;
-тасвирий, халқ, безак санъати ва дизайн тилини ўргатиш, бадиий воситаларни
ўзлаштириш, пластик санъат ифодаси ўргатиш;
-санъат тарихини ўргатишда ҳикоялар ёки суҳбатлардан мақсадли, тизимли
фойдаланиш;
-боланингдиққатини, фикрларининг ишини, ҳиссий ва эстетик таъсирчанлигини;
-ўқиш учун тасвирий санъат асарларини мақсадли танлаш;
- синфда ўқитишнинг лойиҳавий усулини қўллаш;
- “Тасвирий санъат" фанини тарих фани бўлимлари ўртасида педагогик жиҳатдан
мос муносабатларни тизимли ривожлантириш кабилар.
Таълим самарадорлигини оширишда тасвирий санъат дарслари бўйича назорат
ўтказишда болаларнинг ўзлари иштироқ этганда, ўзаро элементлари бўлганида тарихий
маълумотларни билиши уларнинг бадиий ва ижодий фаоллигини оширади. Бунга
болаларни назорат қилиш ҳам киради. Бу уларга ўз фаолияти ва ўртоқларининг
натижаларини кўриш, ютуқ ва камчиликларни кўриш, йўлларини топиш имкониятини
беради. Баъзи ўқитувчилар тасвирий санъат дарсларини фақат ўйин-кулгига асосланган,
айниқса болани безовта қилмайдиган шаклда ташкил қиладилар.
Тасвирий санъат намуналарини тушуниш учун санъат тарихи, унинг ўзига хос
белгилари, рамзларини ҳам билиш лозим, шунингдек, ҳар қандай тасвирий санъат
намунасининг ўз тарихи бўлади. Ёки айрим ноёб тарихий расмларни тушуниш учун бутун
бўшли тарихни ёхуд расм яратилган даврни яхши билишга тўғри келади. Шу маънода
тасвирий санъат намуналари, уларнинг ноёб эканлигини теран англаш учун ҳам мазкур
фанни тарих фани билан боғлаб ўқитиш лозим.
Ўзбек ҳалқи ўзининг қадимги тасвирий, амалий, меъморчилик санъатлари ва
маданияти билан фахрланса арзийди. Чунки, Ўзбекистон худудида эрамиздан аввал ҳам
тасвирий санъатнинг рангтасвир, ҳайкалторошлик, меъморчилик турлари ниҳоятда
ривожланган бўлиб, уларнинг намуналари Варахша, Афросиоб, Қалчаён, Тупроқ қалъа,
Болалик тепа, Айртом, Далварзин тепа, Фаёз тепа, Қўйқирилган қалъа, Ажина тепа, Тешик
қалъа ва бошқа бир қатор жойлардан топилган. Яна шуни ҳам қайд қилиш лозимки, бу
асарлар эрамиздан аввалги 4-1- асрларда яратилган бўлиб уларнинг ёши 5-6 минг йилга
тўғри келади.
Бу асарларнинг бадиийлиги ҳозирги замон рассомлари ва ҳайкалтарошларининг
асарларидан қолишмайди десак муболаға бўлмайди. Бундай юксак бадиий савиядаги
асарларни ўша даврда тўпланган илғор тажриба, тасвирий санъат мактабларисиз яратиш
мумкин эмас. Маълумки, санъат бир неча авлоднинг кўп йиллар давомида шаклланган
анъаналари, устанинг шогирга ўтказган билимлари асосидагина тараққий топади. Бу эса
сўзсиз умумий бадиий таълим йўналишида бўлмаса ҳам, касбий бадиий таълим шаклида
ривожланганлигидан далолат беради.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
195
Маълум даврларда Ўзбекистон худудидаги санъат тараққиѐтида узилишлар рўй
берганлигининг сабаблари, Исканадар Зулқайнар, мўғиллар, араб, рус истилолларига бориб
тақалади. Амир Темур мустақил давлат тузган даврда тасвирий санъатнинг миниатюра
турини гуллаб- яшнагани ҳам бунинг яққол далилидир. Амир Темур даврида миниатюра ва
китоб графикаси шунчалик тез ривожландики, у на фақат Шарқ, ҳаттоки Европа
мамалакатлари санъатига ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Натижада, Самарқанд, Бухоро, Хирот
миниатюра мактаблари 80 билан бир қаторда Бағдод, Табриз, Шероз, Озарбайжон, Хинд,
Исфахон, Турк миниатюра мактаблари ҳам шаклланди ва ривожланди. [1,68.]
Шуни эсда тутиш керакки, ўқитиш, авваламбор, ўқувчининг онгини
ривожлантирадиган, уни уюшган иш билан таништирадиган иш тасвирий санъатдир.
Бироқ, буёш талабанинг ҳиссиётини эътиборсиз қолдириш хато бўлади ва у манфаатдор
емас, нима учун доимий эътибор талаб. Тажриба ўқув жараёнини аста-секин ва изчил
мураккаблаштириш зарурлигини кўрсатади.
Шу билан бирга тарбиялаш керак. Мактаб ўқувчиларининг ижодий қобилиятлари
намоён бўлади ва жадал объектив эҳтиёж бўлганда шаклланади, имкониятлар яратилади
бунинг учун, бу эҳтиёж ва имконият бола томонидан амалга оширилганда ва у томонидан
эҳтиёж сифатида қабул қилинганда.
Яна бир бадиий ифода воситасини кузатиш керак. Мактаб ўқувчилари билан
оддийгина кўчириш усулидан фойдаланиш. Бунинг учун кўплаб мисолларда таниқли
рассомларнинг ишларидан кўрганларини кўчириб олиш мумкин.
Санъат тарихига доир ҳикоялари ёки суҳбатларидан мақсадли, мунтазам
фойдаланиш боланинг эътиборини, фикрлашини, ҳиссий ва эстетик таъсирчанлигини
фаоллаштиради.
Мактаб ўқувчилари томонидан ўқиш учун тасвирий санъат асарларини мақсадли
танлаш қуйидаги принциплар билан белгиланади:
- тасвирий санъат асарларининг бадиий-эстетик қиммати;
- тасвирий санъат турлари ва жанрларининг хилма-хиллиги,
- халқ амалий санъатининг анъанавий турлари, халқ ижодиётида материалларга
бадиий ишлов бериш технологиялари;
-мактаб ўқувчиларининг эстетик идрок ва бадиий амалиётнинг бирлигининг ҳар бир
синф учун ўқув мақсадларига мувофиқ бўлиши. [4,94.]
Жамиятдаги замонавий ўзгаришларнинг ўзига хос хусусияти одамлар ўртасидаги
ишбилармонлик муносабатларининг жадал ривожланиши, ишлаб чиқаришни ташкил
этишнинг турли шакллари ва усуллари, иқтисодий алоқаларва уларнинг географиясини
кенгайтириш, оммавий ахборот воситаларини такомиллаштириш, реклама, умумий
компютерлаштириш ва бошқалар билан тавсифланади.
Замонавий дунё тезлашиб бораётган ривожланишда визуализация қилинишини
ҳисобга олсак, инсон дунё ҳақидаги маълумотларнинг 85% кўриш орқали олади (Ж.
Гибсоннинг тадқиқотларига кўра), мактабда болаларни санъат дарсларида ўргатиш керак.
Мактаб ўқувчиларининг бадиий маданияти. Бадиий педагогика нуқтаи назаридан бадиий
маданиятни шакллантириш жараёни қуйидагиларни ўз ичига олади: томошабиннинг
эстетик дидини тарбиялаш; умумин соний маданий қадриятлар ва анъанавий санъатни
ривожлантириш; дунёни барча хилма-хиллиги билан кўриш қобилиятини ривожлантириш:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
196
табиат, санъат ва атроф-муҳитдаги гўзалликни қадрлаш ва тушуниш қобилиятини
тарбиялаш; маданий қадриятлардан, бадиий билимлардан ўзҳаётларида фойдаланиш ва
санъатнинг ҳақиқий қадриятларини мўл-кўлликдан онгли равишда ажратиш қобилиятини
шакллантириш атрофдаги объектлар. [2,34.]
Бинобарин, мактабда санъатни, шу жумладан тасвирий санъатни ўқитишнинг бутун
жараёни маълум бир фаолият турида ишлашнинг индивидуал график кўникмалари ва
амалий кўникмаларини шакллантиришга емас, балки ҳиссий ва ҳиссий соҳани
ривожлантиришга қаратилган бўлиши керак, болалар, уларнинг санъатда фаол ижодий
намоён бўлишига ички тайёргарлигини очиб бериш, ўз-ўзини ривожлантириш, ўзини
такомиллаштириш ва ўз халқининг маданиятини яхшилаш жараёнида мумкин бўлган
иштирок этиш керак. Бу умумтаълим мактаблари амалиётига интеграциялашган гуманитар
технологияларнинг фаол жорий этилишига сабаб бўлмоқда. [7,224.]
Тасвирий санъатни тарих фанига интеграция қилган ҳолда ўқитиш – бу қуйидаги
фаолиятни ўз ичига олган мураккаб таркибий жараён:
болаларни ҳар қандай ҳодисаларни турли нуқтаи назардан кўриб чиқишга ўргатиш;
маълум бир ижодий вазифани ҳал қилишда турли соҳалардаги билимларни қўллаш
қобилиятини ривожлантириш;
талабаларнинг мустақил равишда ижодий изланишлар олиб бориш қобилиятини
шакллантириш;
ижодкорлик;
ҳар қандай вазиятда ўзларини фаол ифода этиш истагини ривожлантириш;
Лотин тилидан таржима қилинган луғатларда интеграциянинг таърифи “бутунни
тиклаш, тўлдириш, ҳар қандай қисмларни, элементларни бирлаштириш” деб талқин
қилинади, бу тузилмалар ва функцияларни тартибли мувофиқлаштириш ва яхлит
организмга бирлаштиришга ёрдам беради. Фанда“интеграция” атамаси ижтимоий соҳада,
санъатда, жамиятда, шу жумладан, фанларнинг дифференциация жараёни билан бирга
яқинлашиши ва алоқаси маъносида ишлатилади. Интеграциялашган тамойиллар, диалектик
алоқалар, сиклизация, фанни амалиёт билан бирлаштириш қурилган; ва уларнинг
эҳтиёжлар ва фаолиятнинг кўтарилиши қонуни сифатида намоён бўлади. [3,89.]
Мактаб ўқувчиларини предмет-фазовий фаолият ва мактаб ўқувчиларининг эстетик
тарбияси билан ҳақиқий муҳитда таништириш муаммоси бўйича замонавий илмий-
педагогик тадқиқотларнинг назарий таҳлили шуни кўрсатдики, болаларнинг бадиий
таълими соҳасида ушбу йўналишнинг педагогик шароитларини аниқлаш учун махсус
тадқиқотлар ўтказилмаган. Кўриб чиқилаётган соҳадаги иш турлари ва шакллари олимлар
ва ўқитувчиларнинг тадқиқотларида, асосан ишнинг амалий табиати ва аниқ фаолиятга
эътибор бериш билан боғлиқ эди. Улар орасида қуйидаги йўналишларни ажратиб кўрсатиш
мумкин: декоратив-амалий санъат ва муҳитни ўрганиш жараёнида болаларни эстетик
тарбиялаш. [5,206.]
Замонавий бадиий таълим ва тарбия назарияси ва амалиётини ўрганиш, умуман
олганда, санъатнинг яхлит ўрганиш ва предмет-фазовий ривожланиши муаммосини ишлаб
чиқиш асосида, хусусан, тадқиқотининг танланган йўналишининг ҳақиқий сабаблари ва
аҳамияти асосланади.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
197
Асарни тушунишнинг минимал миқдори мактабда санъат учун ажратилган ўқиш
вақти (ҳафтасига 1 соат) тасвирий санъат дарсларини ташкил этиш ва ўтказиш жараёнини
тубдан қайта кўриб чиқишни талаб қилади;
- минтақа ва умуминсоний қадриятларга асосланган маданият ва санъатни
ўзлаштириш зарурати ушбу муаммоларни ҳал қилишга қаратилган тасвирий санъат
дастурларининг янги авлодини ишлаб чиқишни талаб қилади;
- бадиий-эстетик цикл мавзуларини реал ҳаётдан ажратиш ўқув дастурларини
амалий жиҳатдан қайта кўриб чиқишни талаб қилади. Санъатнинг ҳақиқий ҳаёт учун
аҳамияти ва олинган билимларни ҳар қандай амалий фаолиятда қўллаш бўйича
ўқувчиларнинг ғоялари ва кўникмаларини шакллантириш;
- ижодий фаол шахсларни тарбиялашда вақт талаби тасвирий санъат дарсларини
ташкил этиш ва ўтказиш ва махсус фан-фазовий ўқув муҳитини яратиш учун педагогик
гуманитар технологияларни такомиллаштириш зарурлигини тақозо этади;
- санъатни тушунишда уни тарихга боғлай олиш ҳар қандай тасвирий санъат асарини
англай олиш кўникмасини ривожлантириш воситаси бўла олади. [6,67.]
Хуллас, бугунги умумтаълим мактаблари, олий таълим муассасаларида тасвирий
санъатни комплекс ривожлантиришнинг инсонпарвар технологиялари салоҳиятини очиб
бериш бу фанлар аро интеграция орқали амалга ошади. Айниқса, ҳар бир ҳодиса вақт билан
боғлиқ экан унинг ўз тарихи бўлади, шу маънода тасвирий санъат намуналарини тушуниш,
чиндан таъсирланиш, уларга шунчаки, ранглар, бўялган портрет деб, эмас инсон ёки замон,
қисмат ва руҳият, борлиқнинг иникоси деб қараш тўғри бўлади. Бундай шароитда тарих
тасвирий санъат асарининг қадр қимматини жозибаси, шунингдек аҳамиятини оширади.
Ўқувчиталаб кўрган санъат асарининг ноёб эканлигини ҳис этишига эришиш лозим, бунинг
учун унинг тарихини билиш лозим бўлади.
REFERENCES
1.
Абдирасилов С., Толипов Н. Рангтасвир. -Т.: Билим, УМКХТМ. 2005.
2.
Абдуллаев Н.А. Санъат тарихи. I том. –Т.: Ўқитувчи,1987.
3.
Абдурахмонов Ғ.М. Композиция асослари – Т.: “ТДПУ”, 2008.
4.
Байметов Б.Тасвирий санъат фанларининг инновацион тараққиёти ва
стратегиялари – Тошкент, 2019. 159 б.
5.
Маҳмудов И.И. Бошқарув психологияси. – Т.: 2006. – 230 б.
6.
Самаров Р. Ахборотнинг психологик хавфсизлигини таъминлаш механизми
(услубийқўлланма). – Тошкент: Университет, 2015. -95 б.
7.
Сокольникова Н.М. С597 Методика преподавания изобразительного искусства:
учебник для студ. учреждений высш. проф. образования / Н. М. Сокольникова. — 5-
е изд., перераб. и доп. — М.: Издательский центр «Академия», 2012. — 256 с.,
8.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
9.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 196-203.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
198
10.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
11.
Tajimuraova S.S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
12.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392
