ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
251
JISMONIY SIFATLAR HAQIDA TUSHUNCHA.
Saidova Mahbuba Ayubovna
Osiyo Xalqaro Universiteti Jismoniy Madaniyat kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8418975
Annotatsiya.
Ta'lim jismoniy tarbiyani ilhomlantirsa, jismoniy tarbiya intellektual ta'limni
to'ldiradi va o'quv taraqqiyotining bir-birini to'ldiruvchi tizimini ta'minlaydi va ta’limdagi sifat va
uni shakillantirish borasida qaratilgan.
Kalit so’zlar:
Koordinatsion, qobilyat, murakkab va majmuaviy, psixofizik sifat, tezlik,
chaqonlik, teskorlik, kuch, jismoniy sifatlar, harakat, teskorlik.
THE CONCEPT OF PHYSICAL QUALITIES.
Abstract.
While education inspires physical education, physical education complements
intellectual education and provides a complementary system of educational development and
focuses on quality and design in education
Key words:
Coordination, ability, complex and complex, psychophysical quality, speed,
agility, dexterity, strength, physical qualities, movement, dexterity.
ПОНЯТИЕ О ФИЗИЧЕСКИХ КАЧЕСТВАХ.
Аннотация.
В то время как образование вдохновляет физическое воспитание,
физическое воспитание дополняет интеллектуальное образование и обеспечивает
дополнительную систему прогресса в обучении и фокусируется на качестве образования и
его формировании.
Ключевые слова:
координационные, способности, сложные и комплексные,
психофизические качества, скорость, ловкость, инверсия, сила, физические качества,
движение, инверсия.
Koordinatsion qobilyat –
bu insonning, asab, mushak va harakat muvofiqligi orqali,
bajarilayotgan harakat faoliyati talablaridan kelib chiqqan holda, jismoniy sifatlarni zarur nisbatda
safarbar etilishini ta’minlovchi murakkab majmuaviy pisixo-fizik xususiyatlarining yig’indisi deb
tariflash mumkin.
Biron harakat faoliyatini bajarishda insonning muvofiqlovchi imkoniyatlarini tavsiflash
uchun nazariya va jismoniy tarbiya usuliyatida, uzoq vaqt «chaqqonlik» atamasi qo‘llanilib
kelingan. Hozirgi kunda ularni belgilash uchun ko‘p hollarda «muvofiqlash layoqatlari» atamasi
ishlatilmoqda. Bu tushunchalar ma’nosi bo‘yicha yaqin bo‘lgani bilan, tarkibi bo‘yicha bir xil
emas.
Chaqonlik
Ta’kidlab o‘tish lozimki, chaqqonlik faqat sharoitning kutilmagan va og‘irlashgan
vaziyatlarida, insondan bunday vaziyatlardan tez, aniq harakatlar kutilayotgan, to‘satdan va
oldindan aytib bo‘lmaydigan hollarda namoyon bo‘ladi.
Chaqqonlik
-
insonning murakkab va majmuaviy psixofizik sifati. Uning rivojlanganlik
darajasi murakkab muvofiqlash masalalarini echishda qatnashuvchi psixomotor imkoniyatlarning
rivojlanganlik saviyasi bilan aniqlanadi.
Bunday masalarni echish uchun inson ham jismoniy, ham
ruhiy tayyor bo‘lishi lozim. Yaxshi rivojlangan chaqqonlik sifati- harakatlarni boshqarishning oliy
shakllaridan biri. Bejiz emaski, N.A.Bronshteyn harakat chaqqonligi-harakatlarni boshqarish
malikasi deb ta’kidlagan.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
252
Teskorlik
Insonning harakat masalalarini jadal sur’atlarda bajara olish imkoniyatini ifodalash uchun
bir necha yillar davomida «tezkorlik» atamasi ishlatilib kelingan. Harakat tezkorligining ko‘plab
shakllari mavjudligini va ularning o‘ziga xosligini e’tiborga olib, bu atamasi so‘nggi vaqtlarda
«tezlik qobiliyati» tushunchasiga almashtirildi.
Tezlik qobiliyati
- bu minimal vaqt oralig‘idagi sharoitda harakatlarning bajarilishini
ta’sdiqlovchi inson xususiyatlari-ning funksional majmuasi.
Tezlik qobiliyatining ikki turi farqlanadi;
-
elementar
- majmuaviy
shakllari mavjud.
Elementar shaklga tezlik qobiliyatlarining to‘rtta turi kiradi.
1. Berilgan xabarni tez sezish qobiliyati.
2. Yuqori tezlikdagi harakatni yakka lokal bajarish qobili-yati.
3. Harakatni tez boshlash qobiliyati (ba’zida amaliyotda keskin bajarish bilan ataladi).
4. Harakatni maksimal sur’atda bajarish qobiliyati.
Hozirgi vaqtdagi yig‘ilib qolgan bir qator ilmiy omillarning ko‘rsatishicha, bu qobiliyatlar
ham murakkab tizimga ega.
Elementar tezlik harakati maksimal sur’ati tezlik qobiliyatining yagona shakli deyish
mumkin emas. Bunga harakatning yuqori sur’at ko‘rsatkichlari orasidagi dastlabki holatning
bajarilishini, yukning har xil og‘irligi va ortiqcha og‘irliksiz harakat amplitudasi o‘zgarishlaridagi
aloqaning yo‘qligi kabi omillar guvohlik qiladi.
Maksimal sur’atning yuqori ko‘rsatkichlari qo‘llarni oyoqlarga nisbatan, o‘ngni chapga
nisbatan, distalni proksimalga nisbatan kuzatiladi.
Tezlik paydo bo‘lishining elementar shakllari va boshqa qobiliyatlari yig‘indisidagi
majmuaviy texnika malakasi bilan tasdiqlanishi tezlik layoqatini jadal murakkab aktlarda
ko‘rinishi alohida sport turlariga xosdir.
Majmuaviy shakllarga taalluqli bo‘lgan holatlar:
startda maksimal imkoniyatlarcha bo‘lgan tezlikni olish qobiliyati.
(start tezlik qobiliyati)
sprinterga yugurishdagi start tezligini oshirish, kon’kida yugurish va eshkak eshish sportida,
futboldagi, sakrash, tennisdagi koptokni olish;
masofa tezligida yuqori darajalarga erishish qobiliyati
(masofa tezlik qobiliyati)
yugurishda, suzishda.
bir harakatdan boshqasiga tez o‘tishi qobiliyati.
Tezlik qobiliyati darajasinirivojlantirish omillari;
1. Asab jarayonining harakatchanligi, ya’ni asab markazining hayajonlanish holatidan
tormozlanish holatidagi o‘tish tezligi.
2. Turli mushak to‘qimalari egiluvchanligi va cho‘ziluv-chanligining o‘zaro munosabati.
3. Ichki va o‘rta mushaklarning muvofiqlash samaradorligi.
4. Harakat texnikasining mukammaligi.
5. Iroda fazilatlarini, kuchlarini, muvofiqlash qobiliyat-lari, egiluvchanligini rivojlantirish
darajasi.
6. Mushaklardagi ATFning miqdori, uning resintezi va par-chalanish tezligi (tiklanish).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
253
Tezlik qobiliyatlarining hosil bo‘lishi tashqi muhitdagi haroratga ham bog‘liq. Harakatning
maksimal tezligi +20-22* haroratda kuzatiladi va +16da* 6-9% ga tushib ketadi, shuning uchun
inson tezlik qobiliyatlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Egiluvchanlik
Egiluvchanlik
- harakat-tayanch apparatining majmuaviy morfologik xususiyati bo‘lib,
inson gavdasining alohida bo‘g‘imlaridagi bir-biriga nisbatan bo‘lgan harakatdir.
“Egiluvchanlik” atamasini gavdani yoki umumiy harakat zanjirini ulovchi deb tavsiflashga
maqsadga muvofiqdir. Masalan umurtqa pog‘onasi harakatini ba’zan egiluvchan deb ataladi.
Alohida bo‘g‘imlar haqida gap ketganda, ularning harakatchanligi ustida gapirib o‘tish
kerak. (yelka bo‘g‘imlarii, tizza bo‘g‘imlari harakatchanligi). Rivojlanish darajasining
ko‘rsatkichlariga ko‘ra harakat amplitudasi juda keng. U burchak darajasi goniometri vositasida
yoki santimetr chizg‘ich yordamida o‘lchanadi.
Amplitudaning turli harakatlardagi ma’lumotlarini aniq olish uchun turli optik usullar:
kinoga olish, video yozuv, stereotsiklografiya, rentgen-televizor yoki ultratovushli lokatsiyalar
qo‘llaniladi.
Jismoniy tarbiyava sport amaliyotida egiluvchanlikning rivojlanishini tekshirishda turli
testlardan foydalaniladi.
Egiluvchanlik faol va sust bo‘ladi.
Faol egiluvchanlik
- harakatning katta amplitudasiga erishgan inson qobiliyati bo‘lib,
bo‘g‘imlardan o‘tuvchi mushak guruhlarining qisqarishi tufayli paydo bo‘ladi. Masalan
“qaldirg‘och” muvofiqlashida oyoq ko‘tarishning amplitudasi.
Sust egiluvchanlik - harakatning eng katta amplitudasi bo‘lib, ya’ni gavdaga,
harakatlanayotgan qo‘shimcha tashqi kuchning ta’siridir. Masalan biror yuklama, snaryad,
sherikning yordami.
Sust egiluvchanlikning
- ko‘rsatkichlari, birinchi navbatda qo‘yilgan kuchning kattaligi
natijasida (ya’ni paylar va mushaklarning qo‘shimcha kuch ta’sirida cho‘zilish darajasi) ayrim
shaxslardagi og‘riqni sezish va bu yoqimsiz holatga chidashiga bog‘liq.
Kuch
Mushak kuchi va mushaklarning chidamliligi.
Kuch bu-
qarshilikni engishga qaratilgan mushak guruhi tomonidan ishlab chiqilgan
harakat miqdori.
Kuch -
mushaklarning kuchlanishi orqali tashqi qarshilikni engish yoki unga qarshi turish
qobiliyati.
Mushak kuchi - mushak tomonidan ishlab chiqilgan maksimal harakat; mushaklarning
chidamliligi - mushaklarning ma'lum vaqt davomida harakatlarning rivojlanishini saqlab turish
qobiliyati.
Kuch va chidamlilik o'zaro bog'liqdir, chunki birining o'sishi, qoida tariqasida,
ikkinchisining o'sishiga olib keladi. Kuch va chidamlilikning to'g'ri rivojlanishi insonga kundalik
ishni yanada samarali bajarishga imkon beradi.
Kuchni rivojlantiruvchi fiziologik mеxanizmlar sirasiga quyidagi omillarni kiritish
mumkin:
1.
Mushak ichidagi mеxanizmlar.
2.
Asab boshqaruviga xos xususiyatlar.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
254
3.
Psixofiziologik mеxanizmlar.
Mushak ichi mеxanizmlariga quyidagilar kiradi:
Fiziologik ko’ndalang kеsim kattaligi.
Ko’ndalang kеsim qanchalik yo’g’on bo’lsa,
mushaklar shuncha ko’p kuchlana oladi. Mushaklarning ishchi gipеrtrofiyasida mushak tolalarida
miofibrillar (qisqartiruvchi tolalar) soni va o’lchamlari oshadi hamda sarkoplazmatik oqsillar
konsеntratsiyasi ortadi.
Mushak tolalari tarkibi (kompozitsiyasi).
“Sustkash” va “tеzkor” mushak tolalari
farqlanadi. Birinchi xil tolalarda mushaklarning zo’riqish kuchi ancha sust rivojlantiriladi, bu
“tеzkor” tolalar tеzligidan uch barobar past bo’lishi mumkin. Tolalarning ikkinchi turi tеzkor va
kuchli qisqarishlarni amalga oshiradi. Katta vaznli yuklar bilan takrorlar sonini kamaytirib kuch
tayyorgarligini olib borish ko’p miqdordagi “tеzkor” mushak tolalarini safarbar qiladi, kichik
vaznli yuk bilan ko’p takrorlab mashqlar bajarish esa ham “tеzkor”, ham “sustkash” tolalarni
faollashtiradi. Tananing turli mushaklarida tolalar nisbati bir xil emas, bu irsiyat bilan bog’liq.
REFERENCES
1.
Salamov R.S. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati”. 1 tom. Darslik. ITA-PRESS.
T.-2015 220 b.
2.
Salamov R.S. “Sport mashgʻulotlarining nazariy asoslari”. 2 tom. Darslik. ITA-PRESS.
T.,-2015 210 b.
3.
Курамшин Ю.Ф. “Теория и методика физической культуры”. Учебник. Москва.
– 2010. 210 с.
4.
Матвеев Л.П. “Общая теория спорта и ее прикладные аспекты”. Учебник. СПб.
«Лань»., 2005г.
5.
Юнусова Ю.М. “Теоретические основы физической культуры и спорта”. Учебная
пособия. T.,-2009 250 с.
