166
RAQAMLI XAVFSIZLIKNING SOTSIOLOGIK JIHATLARI
N.B.Artikbayeva
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi
Ilmiy-tadqiqotlar va ilmiy pedagog kadrlarni tayyorlash
bo‘limi bosh ilmiy xodimi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8412609
Annotatsiya.
Jamiyatning raqamli xavfsizligini oshirish istiqbollari.va xavfi Shaxsning
raqamli xavfsizligini ta'minlashda davlatning roli. Zamonaviy sharoitda jamiyatning raqamli
xavfsizligining roli va uni tashkil etishning sotsiologik jihatlari. Internetda joylashtirilgan
ma'lumotlarning ishonchlilik darajasi.
Kalit so’zlar
: jamiyatning raqamli transformatsiyasi, kiber tahdidlar, xavfsizlik.
SOCIOLOGICAL ASPECTS OF DIGITAL SECURITY
Abstract.
Increase the digital security of society istiqbollari.va the role of the state in
ensuring the digital security of the individual at risk. The role of digital security of society in
modern conditions and sociological aspects of its organization. The degree of reliability of
information posted on the internet.
Keywords:
digital transformation of society, cyber threats, security.
СОЦИОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ЦИФРОВОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
Аннотация.
Повышение цифровой безопасности сообщества istiqbollari.va роль
государства в обеспечении цифровой безопасности личности. Роль цифровой
безопасности общества в современных условиях и социологические аспекты ее
организации. Уровень достоверности информации, размещенной в интернете.
Ключевые слова:
цифровая трансформация общества, киберугрозы, безопасность.
Jamiyatni raqamlashtirish uzoq va murakkab jarayon bo'lib, zamonaviy dunyodagi global
o'zgarishlarga ta'sir qiladi. Zamonaviy jamiyatning navbatdagi inqirozi globallashuv va
raqamlashtirish bilan bog'liq. Hayotimizning barcha sohalarini: iqtisodiy, siyosiy, davlat, madaniy
va jamiyat sohalarini qamrab olgan raqamli integratsiya jarayonlari raqamli iz qoldirishi tabiiydir.
Iqtisodiy o'sish va raqamli tizimlarga tez o'tish bilan bir qatorda firibgar iqtisodiy tranzaktsiyalar,
shaxsning ma'lumotlarini o'g'irlash, shaxsning raqamli izini kuzatish va boshqa xavf-xatarlar
ko'payadi. Ushbu muammolarni hal qilishda asosiy vazifa raqamli xavfsizlik bo'lib, unda bunday
xavflarni minimallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi amalga oshiriladi.
167
2022 yil 15 apreli da qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining O‘RQ-764-son
“Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi Qonuni aynan shu muammolar echimiga xizmat qiladi.
Raqamli xavfsizlikni tashkil qilmasdan turib, jamiyat keyingi texnologik bo‘sqichga o‘ta
olmaydi. Raqamli xavfsizlikka alohida e'tibor berilishi kerak, chunki yangi texnologiyalar yangi
tahdidlarni keltirib chiqaradi. Jamiyatning raqamli yaxlitligi buzilmasligi uchun davlat vaziyatni
nazorat qilishi kerak.
Bugungi kunda jamiyat raqamli xavfsizlikka muhtoj. Bu jarayon uchun birinchi navbatda
davlat mas'uldir. Ammo davlat, jamoat va shaxsiy xavfsizlikni buzuvchilar deyarli har doim
raqamli texnologiyalardan foydalangan holda noqonuniy xatti-harakatlar qilish imkoniyatiga ega,
chunki ko'pchilik Internet platformalariga ishonadi va raqamli xavfsizlik sohasida etarlicha
malakaga ega emas.
Raqamli xavfsizlik jamiyat faoliyati jarayonida axborot muhitidan foydalanish,
rivojlantirish va boshqarish bilan bog'liq xavflarni o'z ichiga oladi. Ushbu xavflar axborot
muhitidagi tahdidlar va zaifliklarning kombinatsiyasidan kelib chiqishi mumkin. Raqamli
xavfsizlik xatarlari dinamik xarakterga ega bo'lib, u jismoniy qonunlar va atrof-muhitning o'ziga
xos xususiyatlari, shuningdek, ushbu jarayonlarda inson ishtiroki bilan belgilanadi.
Internet insonga har qanday ma'lumotni tezda olish imkonini beradigan vositadir, ammo
uning ishonchliligini tekshirishda qiyinchiliklar paydo bo'ladi, chunki media resurslarining
hammasi ham tasdiqlangan va haqiqatga mos kelmaydi. Shu bilan birga, raqamli texnologiyalar
firibgarlarga jinoyat sodir etish va kriptovalyutada daromad olish uchun joy va erkinlik beradi.
Internet texnologiyalari jinoyatchilarga shaxsini oshkor qilmasdan anonim qolish imkonini beradi.
Bunday jinoyatlar endi maxsus kasbiy ko'nikmalarni talab qilmaydi, chunki deyarli har bir kishi
"firibgarlik" veb-saytini yaratishi yoki telefon qo'ng'irog'ini amalga oshirishi mumkin.
Noqonuniy dasturiy ta'minot foydalanish va kontentga kirish orqali ham jinoyat sodir
etilishiga imkon beradi, chunki bizda bunday ma'lumotni o'ziga xos tarzda qabul qiladilar.
"Noqonuniy" maqomi qonunchilik darajasida belgilanadi, ammo odamlar bunday ma'lumotni
bunday deb hisoblamaydilar, shuning uchun ular litsenziyalash huquqlarini buzgan holda
dasturlarni yuklab olish imkoniyatidan foydalanadilar.
Shunday qilib, mamlakatning milliy manfaatlarini aks ettiruvchi strategik maqsadlar uzoq
vaqt davomida mamlakatda jamiyat uchun qulay muhit yaratishga yordam berishi kerak. Bu ko'p
jihatdan raqamli xavfsizlikka bog'liq, chunki aynan shu tashqi global tahdidlarga qarshi samarali
vositadir.
168
Kiberxavfsizlik ijtimoiy kiberxavfsizlikdan farq qiladi. Kompyuterlar va ularni qanday
buzish mumkinligi - kiberxavfsizlikning asosiy yo'nalishi. Ijtimoiy kiberxavfsizlik, aksincha,
odamlar va ularni qanday qilib aldash, o'zgartirish va qarmoqqa tushirish mumkinligi bilan bog'liq.
Ijtimoiy kiberxavfsizlik bo'yicha mutaxassislar ijtimoiy aloqa va hamjamiyat qurilishi, statistika,
ijtimoiy tarmoqlar va mashinalarni o'rganishni tushunishlari kutilsa, kiberxavfsizlik bo'yicha
texnik mutaxassislar texnologiya, kompyuter fanlari va muhandislikni tushunishlari kerak.
Ijtimoiy kiberxavfsizlik kognitiv xavfsizlikdan boshqa jihatlari bilan ham farq qiladi.
Endi jamiyatning raqamli xavfsizligiga katta e'tibor berish zarurati sabablarini ko'rib
chiqaylik. Raqamli texnologiyalarning paydo bo'lishi va modernizatsiyasi shaklida ifodalangan
texnologik taraqqiyot kiberjinoyatchilarga foydalanuvchi ma'lumotlarini o'g'irlash yoki davlat
yaxlitligini buzishning yangi usullarini o'ylab topishga imkon beradi va shuning uchun potentsial
qurbonlar raqamli muhitda ayniqsa shubhali media platformalar va saytlarda, qo'ng'iroqlarda
ehtiyot bo'lishlari kerak.
Bugungi kunda, fuqarolarning kamchiligi bir xil uzoqni ko'ra bilishning etishmasligi bo'lib
qolmoqda, shuning uchun jinoyatchilarga o'z qurbonlarini aldashga imkon beradigan yangi
vositalar paydo bo'lmoqda.
Shu sababli, muammolarni hal qiladigan va raqamli xavfsizlikni yaxshilaydigan chora-
tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish qiyin.
Tizimning xavfsizlik darajasi eng zaif himoyalangan bo'g'in bilan baholanishi mumkin.
Davlatning raqamli xavfsizligida bu fuqarodir va u maksimal darajada himoyalanmaguncha,
davlat doimiy tahdid holatida bo'ladi.
Turli jarayonlarni axborotlashtirishning kuchayishi ijtimoiy xavfsizlik darajasini oshirishni
talab qiladi.
Bugungi kunda deyarli har bir insonda Internetga ulangan kompyuter, mobil telefon,
planshet mavjud. Ko'pchilik bank hisob raqamining egasidir, bank kartasi va mobil ilovadan
foydalanish imkoniyatiga ega, bu ularga bank muassasalariga bormasdan o'z mablag'larini tezkor
boshqarish imkonini beradi. Xavfsizlik choralari sifatida banklar mijozlar ma'lumotlari
jinoyatchilar qo'liga tushmasligini ta'minlash uchun doimiy ravishda xavfsizlik tizimlarini
takomillashtirmoqda.
Raqamli xavfsizlik butun mamlakat va uning fuqarolariga nisbatan yuqori darajada bo'lishi
uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin:
1.
«Raqamli O‘zbekiston — 2030» strategiyasi va “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi Qonuni
doirasida mustahkamlangan vazifalar va tadbirlarni samarali amalga oshirish.
169
2.
Aholiga firibgarlar internet va telefon orqali jinoyat sodir etishda qanday usullardan
foydalanayotgani, firibgarlikdan o‘zini himoya qilish, ma’lumotlari va pul mablag‘larini himoya
qilish haqida ma’lumot berish.
3.
Raqamli xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha me’yoriy-huquqiy bazaga tuzatishlar kiritish va
odamlar va mamlakat xavfsizligini buzayotgan jinoyatchilarga nisbatan qattiqroq jazo choralarini
belgilash. Muhim nuqta - amaldagi qonunchilikda belgilanmagan firibgarlikning yangi turlari
uchun jazolarni belgilaydigan yangi qoidalarni shakllantirish.
4.
Har bir tashkilot raqamli xavfsizlik darajasini mustaqil ravishda tekshirishi va yangi
tahdidlarning paydo bo'lishini kuzatishi kerak. Tashkilot ichida raqamli texnologiyalardan
foydalangan holda axborotni himoya qilishni ta'minlash, boshqaruv faoliyatini baholash,
tashkilotda pul taqsimoti va axborot xavfsizligini moliyalashtirish imkonini beradigan tegishli
shart-sharoitlar mavjudligini aniqlash muhimdir.
5.
Tashkilotlarda texnologik ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonlarining raqamli
xavfsizligini ta'minlashda xavfsizlik sertifikatlariga ega bo'lgan tasdiqlangan texnologiyalar va
dasturlardan foydalanish kerak.
6.
Firibgarlar ishlaydigan saytlar va call markazlariga kirishni faol ravishda blokirovka qilish
zarur.
7.
Mobil aloqa va internet provayderlar, messenjerlar vakillari bilan hamkorlikda tadbirlar
o‘tkazish, shuningdek, tegishli davlat organlari bilan aloqa o‘rnatish kerak.
Ijtimoiy tarmoqlarda mansabdor shaxslarning fuqarolar bilan muloqoti yo‘lga qo‘yish
jamiyat va hukumat o'rtasida samarali aloqa kanallarini yaratishning qo'shimcha usullaridan
biridir. Jamoalar, guruhlar, ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalar, bloglar yaratish taqdim etilayotgan
davlat xizmatlarini muhokama qilish imkonini beradi; fuqarolarning davlat sektori ma'lumotlariga
onlayn kirish huquqi, amaldagi qonunlar va ularni ishlab chiqish jarayonida ishtirok etish;
mansabdor shaxslarning fuqarolarga bevosita hisobot berishi; yuzaga kelgan muammolarni tezkor
muhokama qilish va onlayn tarzda hal etish mamlakat raqamli xavfsizligini ta‘minlashda muhim
o‘ringa ega.
Kiberjinoyatchilar uzoq vaqtdan beri davlat tashkilotlari va xususiy sektorda hamkorlik
qiladigan korxonalarni muhim maqsadlar sifatida ko'rishgan. Ammo keyingi yillarda ular
kiberxavfsizlik texnikasini yaxshilashlari kerak bo'ladi. Kiberjinoyatlarning kuchayib borayotgan
hujumidan oldinda turish uchun davlat tashkilotlari va ularning xususiy sektor hamkorlari eng
zamonaviy xavfsizlik standartlarini o'rnatishlari kerak.
170
INTERPOL maʼlumotlariga koʻra, fishingga urinishlar COVID-19 epidemiyasiga javoban
boshqa har qanday kiberjinoyatlarga qaraganda koʻproq oshgan. Hukumat tashkilotlari ba'zi
hujumlar boshqalarga qaraganda tezroq o'sib borayotganini bilishlari kerak. Masalan, xavfsizlik
xodimlari shubhali elektron pochta xabarlari va URL manzillarini aniqlash va ularga javob
berishni o'rganishlari uchun ular fishingga qarshi mashqlarni boshlashlari kerak. Kompaniyalar
tez-tez maxfiy va maxfiy ma'lumotlar bilan ishlayotganligi sababli, ular hukumatlar uchun alohida
xavf tug'diradi.
Lekin, raqamli transformatsiya iste’molchilarga ko‘p foyda keltirishiga qaramay, tashqi
muhitning bir turda emasligi, yangi biznes modellarining paydo bo‘lishi va ko‘p sonli iqtisodiy
subyektlarning ishtiroki ularning manfaatlarini xavf ostiga qo‘yishi mumkin. Raqamli o'zaro ta'sir
jarayonlarida ishtirok etuvchi tomonlar o'z faoliyatiga tegishli ma'lumotlarning bir qismi, maxfiy
ma'lumotlar yoki shaxsiy ma'lumotlar doimiy ravishda mavjud bo'lishini va shu bilan birga
noto'g'ri foydalanishdan ishonchli himoyalanganligini ta'minlashdan manfaatdor. Maxfiy
ma'lumotlarni yo'q qilish yoki oshkor qilish, shuningdek uni qayta ishlash va uzatish
jarayonlarining tartibsizligi jiddiy moddiy va obro'ga putur etkazadi.
Internet zamonaviy dunyo ustuniga, jamiyatning turli sohalarda rivojlanishini
rag‘batlantiruvchi innovatsiyalar katalizatoriga aylandi. Maxfiylik raqamli xavfsizlikni saqlash va
rivojlantirishning ajralmas qismidir. Foydalanuvchilar, xususiy bozor va davlat sektori o'rtasidagi
muvaffaqiyatli muloqot asosan ishonch va qulaylik uyg'unligiga asoslanadi. Qulaylik xavflardan
ustun ekan, iste'molchilar zamonaviy raqamli muhitni qabul qilishda davom etadilar.
Raqamli iqtisodiyot infratuzilmasi raqamli muhitda, ayniqsa maqsadli xarakterdagi
xavfsizlik tahdidlariga muvaffaqiyatli qarshi turishi kerak. Raqamli makonni samarali himoya
qilish davlatlararo hamkorliksiz mumkin emas, bunda ochiqlik va potentsial tahdidlar va
muvaffaqiyatli hujumlar holatlari haqida ma'lumot almashishga tayyorlik to'g'ri xulosalar
chiqarish va tahdidlarning oldini olishga yordam beradi. Raqamli xavfsizlikni oshirish va
kibertahdidlarning oldini olishning asosiy yo‘nalishlari doimiy monitoring, jumladan,
ma’lumotlarni qidirish, xavfsizlikka oyid hodisalarni tahlil qilish va ushbu ma’lumotlarning
xalqaro miqyosda almashinuvidir. Bundan tashqari, jamiyat virtual muhit bilan xavfsiz o'zaro
aloqa qilish ko'nikmalarini va raqamli xavfsizlik sohasidagi asosiy bilimlarni rivojlantirishi kerak.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasining “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi Qonuni;
171
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 oktyabrdagi «Raqamli O‘zbekiston —
2030» strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PF-6079-sonli Farmoni;
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 24 maydagi “Raqamli xizmatlar qamrovi va
sifatini oshirish hamda soha, tarmoq va hududlarni raqamli transformatsiya qilish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-162-sonli qarori;
4.
Tim Stevens. Cyberspace and the State: Toward a Strategy for Cyber-Power
5.
Nikola Schmidt. Cyber Security
