222
KOVRAK (FERULA.F) YETISHTIRISH AGROTEXNOLOGIYASI VA ULARNI
IQTISODIY SAMARADORLIGI
Turakulov Alimardon Abdusalomov
Termiz Agrotexnologiya va innovatsion rivojlanish instituti Agrologistika va biznes fakulteti
dekani( phd)
Jo‘ranazarova Aziza Qurbonboy qizi
Termiz Agrotexnologiya va innovatsion rivojlanish instituti ikkinchi bosqich magistiranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8418062
Annotatsiya.
Ushbu maqolada juda ko’p dardlarga davo bo’lib kelayotgan kovrak
o’simligining yetishtirish texnologiyalari va uning iqtisodiy samaradorligi haqida malumotlar
keltirilgan. Kovrak o’simligini ekishdan oldin dala maydoniga ishlov berish qoidalari chuqurroq
yoritilgan.Bu o’simlik urug‘larini ekish orqali ko‘paytiriladi. Ekishdan oldin tuproqni begona
o‘tlardan tozalaniladi, organik va mineral o‘g‘itlar bilan boyitiladi. Ekish uchun ma’qul joy,
o‘simlik tabiiy o‘sish arealiga yaqin hududlar hisoblanadi
Kalit so’zlar:
Ferula. L, eksport ildizi, poya, urug’, mineral o’g’it, areal, shira,
farmasevtika. Yelim,
rutin, kvertsitin, plantatsiya, sxemada, Mochevina.
AGROTECHNOLOGY OF THE CULTIVATION OF COWPEA (FERULA.F) AND
THEIR ECONOMIC EFFICIENCY
Abstract.
This article provides information about the cultivation technologies and
economic efficiency of the carpet plant, which is a cure for many ailments. The rules of tilling the
field before planting the cowpea plant are explained in more detail. This plant is propagated by
planting seeds. Before planting, the soil is cleaned of weeds, enriched with organic and mineral
fertilizers. The best places for planting are areas close to the plant's natural growth area
Key words:
Ferula. L, export root, stem, seed, mineral fertilizer, areal, sap,
pharmaceuticals. Glue, rutin, quercitin, plantation, scheme, Urea, Superphosphate, Potassium,
Nitrogen, Profitability, net income, gross income.
АГРОТЕХНИКА ВОЗДЕЛЫВАНИЯ ВИГНЫ (ФЕРУЛА.Ф) И ИХ
ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ЭФФЕКТИВНОСТЬ
Аннотация.
В данной статье представлена информация о технологиях
выращивания и экономической эффективности растения коврового, которое используется
как лекарство от многих недугов. Более подробно разъясняются правила обработки поля
223
перед посадкой растения вигны.Это растение размножают посадкой семян. Перед
посадкой почву очищают от сорняков, обогащают органическими и минеральными
удобрениями. Лучшими местами для посадки являются участки, близкие к естественной
зоне произрастания растения.
Ключевые слова:
Ферула.Л, экспортный корень, стебель, семена, минеральное
удобрение, ареал, сок, лекарственные препараты. Клей, рутин, кверцитин, плантация,
схема, Мочевина, Суперфосфат, Калий, Азот, Рентабельность, чистая прибыль, валовой
доход.
Agrotexnik tadbirlar. O‘simlik urug‘larini ekish orqali ko‘paytiriladi. Ekishdan oldin
tuproqni begona o‘tlardan tozalaniladi, organik va mineral o‘g‘itlar bilan boyitiladi. Ekish uchun
ma’qul joy, o‘simlik tabiiy o‘sish arealiga yaqin hududlar hisoblanadi. Asosiy shudgorni 25-30 sm
chuqurlikda o‘tkaziladi. Keng qatorli qilib ekiladi. Qatorlar orasi 70 sm, ekish normasi 2-3 kg/ga,
ekish chuqurligi 2-3 sm. Ekish muddati noyabr-dekabr oylari hisoblanadi, chunki kuzda urug‘ni
unishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Bahorda, mart oyining o‘rtalarida urug‘lar unib chiqadi.
O‘simlikda ikkinchi chin barg hosil bo‘lgandan so‘ng begona o‘tlardan tozalanadi va yagona
qilinadi. 40-50 sm.da bir tupdan o‘simlik qoldiriladi.Xom-ashyo tayyorlanishi va uning sifati.
O‘simlikning ildizidan 4-5 yili barglar soni 6-8 tadan ortganda shira olish ishlari boshlanadi.
Dastlab o‘simlik barglari qurib boshlagan vaqtda, ya’ni barglar ildiz bo‘g‘zidan oson ajraladigan
vaqtda ildiz atrofi 30x30 sm sxemada kovlanadi. Barglari oxistalik bilan ildiz bo‘g‘zidan ajratilib
ildiz ustiga bostiriladi. Barglari shamolda uchib ketmasligi uchun ozroq tuproq bilan ko‘miladi va
o‘simlik ildizi 30 kun mobaynida dimlanadi. Ushbu vaqt davomida o‘simlik ildizida shira
to‘planadi. So‘ngra ildiz usti oxistalik bilan tozalanadi. Tozalangandan so‘ng maxsus o‘tkir pichoq
bilan kesiladi. Uch kundan so‘ng ildiz ustki qismidagi donak, shiralar yig‘iladi. Ushbu tadbirning
davomiyligi pichoqning o‘tkirligiga va ildizni qimirlatib shikast yetkazmaslikka bog‘liq. Har bir
ildiz yupqa qilib kamida 15 martagacha kesiladi. Yig‘ilgan shira 5-10 kg.li plastmassa idishlarda
1 yilgacha saqlanadi. Tashkil etilgan plantasiyalarda har 10 m2 maydonda 2-3 dona o‘simlik urug‘
olish va tabiiy ravishda tiklanishi uchun qoldiriladi. Urug‘lari to‘liq yetilgan davrda yig‘ib
olinadi.Xom-ashyo tayyorlanishi va uning sifati. O‘simlikning ildizidan 4-5 yili barglar soni 6-8
tadan ortganda shira olish ishlari boshlanadi. Dastlab o‘simlik barglari qurib boshlagan vaqtda,
ya’ni barglar ildiz bo‘g‘zidan oson ajraladigan vaqtda ildiz atrofi 30x30 sm sxemada kovlanadi.
224
Barglari oxistalik bilan ildiz bo‘g‘zidan ajratilib ildiz ustiga bostiriladi. Barglari shamolda uchib
ketmasligi uchun ozroq tuproq bilan ko‘miladi va o‘simlik ildizi 30 kun mobaynida dimlanadi.
Ushbu vaqt davomida o‘simlik ildizida shira to‘planadi. So‘ngra ildiz usti oxistalik bilan
tozalanadi. Tozalangandan so‘ng maxsus o‘tkir pichoq bilan kesiladi. Uch kundan so‘ng ildiz ustki
qismidagi donak, shiralar yig‘iladi. Ushbu tadbirning davomiyligi pichoqning o‘tkirligiga va
ildizni qimirlatib shikast yetkazmaslikka bog‘liq. Har bir ildiz yupqa qilib kamida 15 martagacha
kesiladi. Yig‘ilgan shira 5-10 kg.li plastmassa idishlarda 1 yilgacha saqlanadi. Tashkil etilgan
plantasiyalarda har 10 m2 maydonda 2-3 dona o‘simlik urug‘ olish va tabiiy ravishda tiklanishi
uchun qoldiriladi. Urug‘lari to‘liq yetilgan davrda yig‘ib olinadi. O'zbekistonda 1kg kovrak urug'i
200$ ga baholanadi .Bu o’simlik ekilgandan keyin 8oydan 5 yilgacha ildizi qalinlashadi .va keyin
undan bemalol foydalana olamiz o’simlik 760 shirasidan, yelim shirasidan farmasevtikada keng
foydalanib kelinmoqda Hindiston davlatiga eksport qilinadi. Ularda dori darmon va ziravorlar
tayyorlashda keng foydalanilmoqda 1 gektar maydon uchun 200$ va 250$ dollorga urug’ sotib
olib 1 gektar maydonga ekilganida 100.000$ daromad ko‟riladi. Kovrak yetishtiruvchilar va
eksport qiluvchilar uyushmasi O`zbekistonda quyidagilar:
1.
Shifobaxsh dorivor o’simliklarni yetishtirish va qayta ishlash markazi .
2. Surxondaryo MChJ.
3. Qarshi eksport emport beznes MCHJ .
4. Kovrak yetishtiruvchi va eksport qiluvchi xo‟jalik yurituvchi subyektlar.
Aholi o'rtasida kavrak o'simligining keng isteʼmolini yo'lga qo'yish, yetishtirish
va eksport qilish bilan shug'ullanadigan subyektlar faoliyatini muvofiqlashtirish takliflarini
qayta ko`rib chiqish kerak hamda ko`proq targ`ibot ishlarini amalga oshirish talab etadi Qolaversa,
sotuv bozorlarini kengaytirish maqsadida marketing tadqiqotlarini olib borish, tabiiy hududlarda
o’suvchi kavrak turkumi vakillarini asrab-avaylash, klaster va kooperatsiyalarni tashkil qilish kabi
masalalarda tadbirkorlar bilan hamkorlik asosida yo`lga qo`yish kerak .
O'zbekistonda hozirda
dorivor o'simliklar xom ashyosini qayta ishlash bilan shug'ullanadigan korxonalar soni 130
tadan oshadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda shifobaxsh o'simliklar xom ashyosini
yetishtirish bilan shug'ullanuvchi 10 taga yaqin davlat tassarrufidagi, 10 taga yaqin
ixtisoslashgan fermer hamda boshqa mulkchilik shaklidagi xo'jaliklar faoliyat yuritadi.. Lekin
hozirgacha O'zbekistonda yetishtirilayotgan ko'plab shifobaxsh o'simliklarning, jumladan
225
kovrakni yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi o'rganilganligi haqida malumot berilmagan .
respublikaning og‘ir suv-tuproq-iqlim sharoitli hududlarida o‘stirish imkoni bo‘lgan dorivor va
ziravor o‘simliklar turlarini yetishtirish masalasiga alohida eʼtibor qaratilmoqda. Xususan,
bugungi kunda respublikada jami 12 ming gektardan ortiq maydonda kavrak o‘simligi ekilib,
yetishtirilmoqda. Ushbu maydonlardan 2021-yilda qiymati 7,65 mln dollarlik 170 tonna kavrak
shirasi eksporti amalga oshirildi.
Mamlakatimizda farmatsevtika sanoati uchun xom ashyosi chetdan keltirilayotgan
kovrak biomassasi og'irligi va undagi biologik faol moddalardan flavonoidlar guruhiga mansub
bo'lgan rutin, kvertsitin va boshqa moddalarni sintez qiluvchi ushbu o'simlikni yetishtirish
texnologiyasini ishlab chiqish va uning iqtisodiy samaradorligini aniqlash muhim nazariy va
amaliy ahamiyat kasb etadi. Mazkur o'simlikni yetishtirishda mineral o'g'itlardan samarali
foydalanilish, uning o'sishi, rivojlanishi, hosildorligini oshirib xom ashyosi tarkibidagi zarur
bo’lgan moddalar miqdorini ko'payishiga sabab bo'ladi. Shundan kelib chiqqan holda
kovraknini yetishtirishning iqtisodiy samaradorligini baholashga harakat qilingan.
Kovrak 90x30-1 sxemada ekilib, azot 120 kg/ga, me'yorda qo'llanilgan variantda ko'k
massa hosili bo'yicha yalpi daromad 4505000,0so'm/ga, don hosili bo'yicha 1850000 so'm/ga
yetgan. Sof daromad bu variantda 3555000,0 so'm/ga, rentabellik esa 127,0 % bo'lgan
Bu o'simlik 90x40-1 sxemada ekilib, azot 180 kg/ga, me'yorda qo'llanilgan variantda
ko'k massa hosili bo'yicha yalpi daromad, 5204000,0 so'm/ga, 1 kg o'g'itning narxi: Mochevina
-9000 so'm, Superfosfat-8500 so'm, Kaliy xlorid-1100 so'm bo'yicha 2500000,0 so'm/ga ni
tashkil etgan. Urug' hosili bo'yicha eng ko'p yalpi daromad va sof foyda mana shu variantda
olingan. Bu variantda olingan qo'shimcha sof daromad 1140400,0 so'm/gani tashkil etgan.
rentabellik darajasi 156,1 % ni tashkil etgan. Kovrak 90x50-1 sxemada joylashtirilgan
variantlarda azot 150 kg/ga me'yorda qo'llanilganda 577150,0 so'm/ga qo'shimcha sof daromad
olingan. Azot 180 kg/ga me'yorda qo'llanilgana 996600,0 so'm/ga ko'p sof daromad olingan.
Rentabellik darajasi bu variantlarda mos ravishda 141,4 va 151,55 ga teng bo'lgan. Demak,
olingan ma'lumotlarga asoslanib Kovrakni 90x40-1 sxemada ekib azotli o'g'itlarni 150-180
kg/ga me'yorda qo'llash maqsadga muvofiq bo'lar ekan. (3.5.1-jadval).
226
Kovrakni yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi
3.5.1-jadval
T.r
Ko’rsatkich lar
Variant
1
2
3
4
5
6
7
1
Ko’k massa hosili,
s/ga
450,5
480,6
500,5
455,5
486,8
520,4
454,2
2
Qo’shimcha hosil,
s/ga
+
+30,1
+50,0
+5,0
+36,3
+69,9
+3,7
3
Urug’ hosili, s/ga
18,5
21,2
23,2
19,5
22,6
25,0
19,2
4
Qo’shimcha hosil,
s/ga
+
+2,7
+4,7
+1,0
+4,1
+6,5
+0,7
5
Umumiy xarajatlar,
so’m/ga
2800000,0 2921300,0 2997750,0 2803000,0 2925150,0 3008600,0
2804
400,0
а)jumladan
o’g’itlarni qo’llash
uchun, so’m/ga
983100
1048000
1113200
983100
1048000
1113200
9831
00
b)qo’shimcha
hosilni yig’ ish
uchun, so’m/ga
-
16400
27350
3000
20250
38200
4400
6
Ko’k massa hosili
bo’yi cha yalpi
daromad, so’m/ga
4505000 4806000
5005000
4555000
4868000
5204000
4542
000
Urug’ hosili
bo’yicha yalpi daro
mad,so’m/ga
1850000
2120000
2320000
1950000
2260000
2500000
1920
000
Yalpi daro mad,
so’m/ga
6355000,0 6920000,0
7325000,0
6505000, 7128000,0 7704000,0
6462
000,0
7
Sof daromad,
so’m/ga
3555000,0 3998700,0
4327250,0
3702000,
4202850,0
4695400,0
3657
600,0
8
Sof daromad
ningko’payishi,
so’m/ga
-
443700,0
772250,0
147000,0 647850,0 1140400,0
1026
00,0
9
Rentabellik, %
127,0
136,8
144,3
132,0
143,7
156,1
130,4
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki , kovrakni iqtisodiy samaradorligi yuqori bolgan
o’simlik deb aytish mumkin. O'zbekistonda 1kg kovrak urug'i 200$ ga baholanadi .Bu o’simlik
ekilgandan keyin 8oydan 5 yilgacha ildizi qalinlashadi .va keyin undan bemalol foydalana olamiz
o’simlik 760 shirasidan, yelim shirasidan farmasevtikada keng foydalanib kelinmoqda Hindiston
davlatiga eksport qilinadi. Ularda dori darmon va ziravorlar tayyorlashda keng foydalanilmoqda 1
227
gektar maydon uchun 200$ va 250$ dollorga urug’ sotib olib 1 gektar maydonga ekilganida
100.000$ daromad ko‟riladi.
REFERENCES
1.
Rahmonqulov U., Avalboyev O.N. O‘zbekiston kovraklari (monografiya) // «Fan va
texnologiya» nashriyoti, - Toshkent. 2016. 240-Б.
2.
A.Abdullayev va b. “ Biologiyadan qisqacha izohli lug’at ” .
3.
Ibn Sino “Tip Qonunlari” saylanma 1 jild.
4.
Rahmonqulov U., Avalboyev O.N. O‘zbekiston kovraklari (monografiya) // «Fan va
texnologiya» nashriyoti, - Toshkent. 2016. 240-Б.
5.
Kamelin R.V. «Novqy vid roda Fereula». Novosti sis gemat. vqssh. rast. 1970. t.7. C. 268-
269
Internet saytlari:
6.
www.google. com
7.
8.
www.natlib.com
