92
QARAQALPAQ MENSHIKLI ADAM ATLARÍNDA SANLÍQLARDÍŃ
QOLLANÍLÍW ÓZGESHELIGI
Arzımova Aziza Saparbay qızı
Qaraqalpaqstan Respublikası, Nókis.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10001990
Annotatsiya.
Bul maqalada qaraqalpaq adam atlarınıń qollanılıw ózgesheligi hám qoyılıw
maqseti kórsetilgen. Maqalada sanlıqlardıń ismge aylanıp búgingi kúnde leksikamızdıń bayıwına
qosqan úlesi haqqında aytılǵan hám salıstırmalı túrde qazaq hám rus ádebiyatlarınan analizlenip
mısallar keltirilgen.
Gilt sózler:
at qoyıw, leksikalıq qatlam, antroponim, sanlıq, menshikli atlıq, menshikli
adam atı, semantika, grammatikalıq qurılıs
.
УПОТРЕБЛЕНИЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫХ В КАРАКАЛПАКСКИХ АНТРОПОНИМАХ
Аннотация.
В данной статье описывается характер и цель использования имен
каракалпакского народа. В статье говорится о вкладе чисел в обогащение нашего
словарного запаса сегодня, превращении их в существительные, а также приводятся
примеры из казахской и русской литературы в относительном порядке.
Ключевые слова:
именование, лексический охват, противоположное слово, число,
всадник с личным артиклем, личное имя с личным именем, семантика, грамматическая
конструкция.
USE OF NUMERALS IN KARAKALPAK ANTHROPONYMS
Abstract.
This article describes the nature and purpose of using the names of the
Karakalpak people. The article talks about the contribution of numbers to the enrichment of our
vocabulary today, turning them into nouns, and also provides examples from Kazakh and Russian
literature in relative order.
Key words:
naming, lexical coverage, opposite word, number, rider with a personal article,
personal name with a personal name, semantics, grammatical construction.
Balalarǵa at qoyıwda ertede belgili dárejede ırım hám dástúr ayırıqsha orın alǵan. Olardıń
ayırımların sózdiń kiyeli kúshi menen de baylanıstırıp otırıw erte dáwirden bar qubılıs. Sol erte
dáwirlerde balalarǵa kóz tiyiwden yamasa jin-shayttannan saqlaw maqsetinde ersi ismler qoyıp
otırǵan.
Qaraqalpaq xalqınıń turmısında bolıp atırǵan jámiyetlik-siyasiy, ilimiy, texnikalıq,
ekonomikalıq hám mádeniyat tarawındaǵı ózgerisler, ana tilimizdiń erkin rawajlanıp, sózlik
93
quramımızdıń leksikalıq qatlamlarınıń, sonıń ishinde antroponimlerdiń de ósip, jetilisip bayıwına
tásir etti. Antroponimlerdiń, yaǵnıy adam atlarınıń quramı tek ǵana ana tilindegi sózlerden emes,
basqa tillerden qabıl alınǵan adam atları esabınan da kóbeyip otır. Jańa adam atlarınıń san jaǵınan
kóbeyiwi jámiyet turmısındaǵı nızamlı qubılıs.
Adam atları, birinshi gezekte, adamnıń jámiyettegi ornın ajıratıp kórsetiw ushın qoyıladı.
Bul tuwralı V.A.Nikonov: «Adam atları jámiyette hám jámiyet ushın oǵada zárúr. Olardı jámiyette
itibarsız qaldırıwǵa bolmaydı. Sonlıqtan adam atlarına degen mápdarlıqtıń kúshli ekenligi
túsinikli»,- dep kórsetedi.[3:33]
Antroponimler basqa sózler sıyaqlı tildiń nızamlılıqlarına baǵınadı, sonlıqtan olar til
sistemasınıń tiykarǵı bir bólegin quraydı, etnografiya, tariyx, sociologiya hám huqıqtanıw menen
birgelikte úyreniledi.
Haqıyqatında da, adam atların izertlew arqalı xalıqtıń til tariyxın, úrp-ádet dástúrlerin,
sociallıq jaǵdayların hám taǵı basqa sırların ashıwǵa boladı. Házirgi qaraqalpaq adam atlarınıń
quramında arab-parsı, túrkiy hám monǵol tillerine ortaq elementler, rus tili arqalı kelip kirgen
elementler ushırasadı. Sonıń menen birge qaraqalpaq adam atları grammatikalıq qurılısı hám
semantikalıq ózgeshelikleri jaǵınan da hár tárepleme úyreniwdi talap etedi. Jámiyettiń ózgerip
rawajlanıwı menen bir qatarda ilim hám mádeniyat, solar menen adam atları da hár jámiyetke say
jańa ismler menen tolısıp baradı, al olardıń geyparaları gónerip umıt bolıp, qollanıwdan shıǵıp
qaladı. Adam atları arqalı tariyx betleriniń sırları ashıladı, bolıp ótken tariyxıy waqıyalardaǵı is-
háreketlerdiń kimler tárepinen islengenligi kórinedi, adamlardıń jámiyettegi ornı anıqlanadı.
Sonlıqtan qaraqalpaq til biliminde arnawlı túrde izertlenilmey kiyatırǵan áhmiyetli tarawlardıń biri
qaraqalpaq antroponimikasın izertlew bolıp tabıladı. Mine, biz bul maqalamızda qaraqalpaq
antroponimikasında sanlıqlar arqalı payda bolǵan antroponimler yaǵnıy menshikli adam atları
haqqında sóz etkenbiz.
Basqa dúnya xalıqları sıyaqlı, qaraqalpaq antroponimlerinde kózge túsetuǵın nárse –
sanlıqlarǵa baylanıslı atlar. T.Januzaqov qazaq antroponimlerdiń quramında tómendegi
sanlıqlardıń ushırasatuǵınlıǵın kórsetedi: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90,
100, 1000, 10000. [2:13]
Qaraqalpaq antroponimleri boyınsha jıynalǵan materiallarda joqarıda kórsetilgen
sanlıqlardıń hámmesi ushıraspaydı. Sanlıqlarǵa baylanıslı qoyılǵan qaraqalpaq adam atları sol
shańaraqtaǵı aǵzalardıń sanın, olardıń jas ózgesheligin hám uzaq ómir súriwin bildirip keledi.
Máselen, shańaraqtaǵı balalardıń sanına qaray
Birbarım, Besim, Besligúl, Altıbay, Jetibay,
Segizbay, Toǵızbay,
tuwılǵanda ákesiniń hám atasınıń jasına qaray,
Otızbay, Qırqbay, Eliwbay,
94
Alpısbay, Jetpisbay, Seksenbay, Toqsanbay,
al
Júzbay, Mıńbay, Túmenbay
ismleri balanıń
ómiriniń uzaq bolıwı ushın qoyılǵan ismler bolıp esaplanadı. Egiz tuwılǵan nárestelerge
Egizbay,
Qosnazar, Qosmuxammed, Qosdáwlet, Qosjan, Yúsip, Zılıyha
sıyaqlı atlar qoyıladı. Qaraqalpaq
adam atlarınıń quramındaǵı arabsha
Ráwiya
ismi «tórtinshi» degen máni ańlatadı.
Qaraqalpaq adam atların qoyıwdaǵı úrp-ádetlerdiń biri náresteniń tuwılǵan waqtın onıń atı
arqalı belgilew bolıp tabıladı. Bunday atlar tómendegi waqıyalarǵa baylanıslı qoyıladı:1)
kún atına
baylanıslı
Jumabay, Jumagúl, Sársenbay, Sársengúl
hám t.b. Geypara atlar bayram atları menen
atalıp nárseteniń qaysı kúnde tuwılǵanlıǵın ańlatadı:
Nawrızbay, Nawrızbiyke
(21-mart);
Jeńisbay,
Jeńisgúl
(9-may);
Jańabay, Tazabay
(1-yanvar);
Bayrambay, Bayramgúl
(Bayram kúnleri) hám
t.b. 2)
Ay atına baylanıslı
:
Saparbay, Sapargúl, Ramazan
(Oraza ayı);
Erejep
hám t.b; 3)
Máwsim
atına baylanıslı:
Jazmurat, Báhárgúl, Gúzbergen
hám t.b; 4)
Jıl atına baylanıslı: Jılqıbay, Barıs,
Qoylıbay
hám taǵı basqa.
Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq adam atlarınıń izertleniwi tek teoriyalıq ǵana emes, al
ámeliy áhmiyetke de iye. Bunnan izertlew nátiyjeleri qaraqalpaq adam atlarınıń orfografiyalıq hám
orfoepiyalıq normaların belgilewde, adam atlarınıń orfografiyalıq hám túsindirme sózliklerin
dúziwde qaraqalpaq adam atların basqa tillerge transkripciya hám transliteraciyalawda teoriyalıq
tiykar bolıp хızmet qıladı.
REFERENCES
1.
Жанузақов Т. Қазақ есiмдерiнiң тарихы. Алматы, 1971.
2.
Жанузақов Т. Очерк казахской ономастики. Алма-Ата, 1982.
3.
Сайымбетов О. Қарақалпақша адам атларының қойылыў өзгешеликлери. //
Қарақалпақ тил билиминиң гейпара мәселелери. Нөкис, 1994.
4.
Сайымбетов О. Қарақалпақ тилиндеги меншикли адам атлары. Нөкис, 2000.
