131
TASVIRIY SAN’AT TA’LIMINING MAQSAD VAZIFALARI VA TASVIRIY
SAN’ATNING TUR VA JANRLARI
Solijonova Muhtasaroy Jahongirbek qizi
Andijon davlat pedagogika instituti
Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi yo’nalishi 2-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10021451
Annotatsiya.
Ushbu maqola san’atning keng tarqalgan turlaridan bir bo’lgan tasviriy
san’atning maqsad va vazifalarini keng taxlil qiladi hamda tasviriy san’atning kelajak avlod
tarbiyasidagi o’rni va ro’li borasida keng fikr yuritib ushbu san’at turlari va janrlari to’g’risida
bir qancha ma’lumotlar va ko’nikmalar beradi.
Kalit so’zlar:
Tasviriy san’at, tur, janr, grafika, haykaltaroshlik, maqsad, vazifa,
rangtasvir, jarayon, natyurmort, obraz, portret, rassom, asar, tasavvur.
OBJECTIVE TASKS OF FINE ART EDUCATION AND TYPES AND GENRES
OF FINE ART
Abstract.
This article broadly analyzes the goals and tasks of visual art, which is one of
the most common types of art, and discusses the role and place of visual art in the education of
the next generation. provides some information and skills.
Key words:
Fine art, type, genre, graphics, sculpture, purpose, task, painting, process,
still life, image, portrait, artist, work, imagination.
ОБЪЕКТИВНЫЕ ЗАДАЧИ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ОБРАЗОВАНИЯ И
ВИДЫ И ЖАНРЫ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОГО ИСКУССТВА
Аннотация.
В данной статье широко анализируются цели и задачи
изобразительного искусства, которое является одним из наиболее распространенных
видов искусства, обсуждаются роль и место изобразительного искусства в воспитании
подрастающего поколения, предоставляется ряд информации и навыков.
Ключевые слова
:
Изобразительное искусство, тип, жанр, графика, скульптура,
цель, миссия, живопись, процесс, натюрморт, образ, портрет, художник, работа,
воображение.
San’at tabiat va jamiyatdagi hodisalar va jarayonlarning badiiy tasviriy ifodasidir. San’at
insonlarning orzu-niyatlarini, maqsadlari yo’lidagi harakatlarini, ezgu-umidlarini to’la ifoda etadi.
San’atni qadrlagan, unga ixlos bilan qaraydigan insondan hech qachon yomonlik chiqmaydi.
San’at insonlar uchun estetik zavq –shavq manbai, san’at odamlar hayotiga go’zallik olib kiradi.
132
San’at insonlarda atrof –olamga nisbatan hissiy munosabatni shakllantiradi hamda hayotni kuzatib
o’rganish va bilish vositasi ham hisoblanadi.
San’at juda keng ma’noga ega va uning turlari ham juda ko’p, bular adabiyot, teatr, tasviriy
san’at, me’morchilik, ganchkorlik, musiqa, yog’och o’ymakorligi va naqqoshlik bular hammasi
bir biri bilan uzviy bog’liqdir. San’atning qadimiy va shu bilan birga keng tarqalgan turlaridan biri
bo’lgan tasviriy san’at keng ma’noga ega xisoblanadi. Tasviriy san’at insonlarga hayotni
o’rganishga, dunyo go’zalliklarini his qilishga yaqindan yordam beradi. Tasviriy san’at insonlarni
badiiy madaniyatini shakllantiradi. Shuning uchun ham davlatimiz o’zi rivojlanayotgan bir davrda
badiiy madaniyat taqdiri uchun ham mas’uliyatni zimmasiga olib, hozirda tasviriy san’at sohasiga
alohida e’tibor qaratmoqda. Tasviriy san’at ta’limi dunyoqarashni, tasavvurni, ko’rish xotirasini
shakllantiradi.
Yosh avlodni har tomonlama takomilida kommunistik tarbiyaning barcha tarkibiy qismlari
qatori estetik tarbiya ham alohida ahamiyat kasb etadi. U bolalarga borliqni yaxshiroq idrok etish
va tushunishga, insonlarning hissiyot dunyosini chuqurroq anglashga, ularning ijodiy
qobiliyatlarini o’stirishga yordam beradi, atrofdagi, borliqdagi go’zalliklarni his qilishga o’rgatadi.
Estetik tarbiyaga ega bo’lgan bolalar san’at asarlarida, odamlar orasidagi munosabatlarda, tabiatda
va mexnatda go’zallikni ko’ra oladigan bo’ladi. SHuningdek ularning hayotga go’zallik kirgizish
malakalari rivojlangan, badiiy fikr doirasi keng bo’ladi. Mana shu estetik tarbiyaning ta’sirchan
vositalaridan biri bo’lgan tasviriy san’at o’quv predmeti faqatgina estetik tarbiya vositasi bo’lib
qolmay o’quvchilarni g’oyaviy – siyosiy, aqliy, axloqiy, mexnat tarbiyasini amalga oshirishda ham
muhim ro’l o’ynaydi.
Tasviriy san’at insonlarga badiiy tarbiya ham beradi. Tasviriy san’at mashg’ulotlari
o’quvchilarning hayotga va san’atga, axloqqa bo’lgan munosabatlarini shakllantiradi. Tasviriy
san’at mashg’ulotlari estetik xis – tuyg’ular, go’zal narsalarga emotsional munosabatda bo’lish,
badiiy faoliyat va san’atga bo’lgan qiziqish xislarini tarbiyalaydi. Tasviriy san’at ta’limining
asosiy maqsadi ham insonlarni badiiy madaniyatini ya’ni estetik didini shakllantirish va har
tomonlama yetuk, komil insonni yetishtirishdir. Tasviriy san’at ta’limi maktablarda ayniqsa
bolalarda kuzatuvchanlikni, ko’rish xotirasini o’stirish uchun zarur hisoblanadi va maktabda
o’qitiladigan tasviriy san’at o’quv predmeti o’zining maqsad – vazifasi – mazmun – mohiyatiga
ko’ra;
1. Borliqni idrok etish
2.Badiiy qurish –yasash
3.Narsani o’ziga qarab tasvirlash
133
4.Kompozitsion faoliyat
5. San’atshunoslik asoslari kabi dars mashg’ulotlari asosida faoliyat ko’rsatadi. Tasviriy
san’atning bu mashg’ulot turlari o’ziga xos pedagogik texnologiya, didaktik prinsiplarga va
metodik uslublarga egadir. Hamda, bu mashg’ulotlar hammasi yagona maqsad bo’yicha faoliyat
yuritadi.
Tasviriy san’at bolalarga atrof-tabiatni o’rganishga yaqindan yordam beradi. Ular narsalar
rasmini chizishdan oldin uni kuzatadi ularni rangi, shakli, holatlarini o’rganadilar so’ng ularni o’zi
chizayotgan ishlarida tasvirlashga harakat qiladilar. Kuzatilayotgan jonli narsalarning hayoti
borasida ham tasavvurga ega bo’ladilar natijada ularning borliq haqidagi tasavvurlari kengayadi
va xotirasi ham o’sadi va rivojlanadi. Tasviriy san’at mashg’ulotlarida ta’limiy va tarbiyaviy
vazifalar birgalikda amalga oshirilsa yana ham yaxshi samara beradi.
Turli san’at asarlarini taxlil qilish bolalarda badiiy idrok etish malakalarini o’stirish, faktik
materiallarni o’zlashtirish, maxsus termin va tushunchalarni o’rganish orqali amalga oshirilishi
lozim. Tasviriy san’at haqidagi suhbat darslarining vazifasi esa o’quvchilarning milliy va jaxon
badiiy madaniyati boyliklarini puxta o’zlashtirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Tasviriy san’at shu
bilan birga maktabdagi boshqa fanlarga ham bog’lanadi. Ayniqsa tabiatshunoslik, mehnat, tarix
darslarida alohida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san’at darslarining eng muhim vazifalaridan biri
esa tasviriy, amaliy va me’morchilik san’atlari asarlarini o’qishga o’rgatishdir. Tasviriy san’at o’z
o’rnida grafika, haykaltaroshlik va rangtasvir kabi turlarga bo’linadi.
Grafika
– tasviriy san’atning eng keng tarqalgan va hozirjavob turidir. Bu turda turli ranglar
ishlatilmaydi asosan chiziqlar, shakllar va ranglar ishlatilganda ham faqat oq-qora ranglar
ishlatiladi. Grafika san’ati o’z o’rnida quyidagi turlarga ajratiladi. Masalan; 1. dastgoh grafikasi,
ijodkor insonning mustaqil badiiy faoliyatini anglatuvchi asarlari kiradi. 2. kitob grafikasi
san’atida esa kitob turiga qarab muqova kabilar hisobga olinadi. Kitob grafikasining o’ziga xos bir
turi gravyura san’ati deyiladi. Gravyura ham o’z o’rnida bir qancha turlarga bo’linadi. Grafika
san’atining yana bir turi plakatlar yasashdir. Bularga reklama, siyosiy plakatlar, afishalar kiradi.
Grafika san’atining mashhur ustalari esa Leonardo da Vinchi, Sulton ali Mashhadiy, Kamoliddin
Behzod shular jumlasidandir.
Haykaltaroshlik
asarlarida esa borliq hajmga ega bo’lgan shakllar orqali makonda
tasvirlanadi. Stol ustiga qo’yiladigan haykalchalar, binolarning devorlariga, tanga, belgi yoki
medal kabi buyumlarning yuzasidagi bo’rtma tasvirlar, haykaltaroshlik san’atining turli ko’rinishi
hisoblanadi. Mazkur san’at ko’rinishga qarab qabariq hamda dumaloq haykallar yaratish turlariga
bo’linadi.
134
Dumaloq haykallarni hamma tomonidan ko’ra olsak, qabariq haykallar biror yuzaga bo’rtib
ishlanganligi uchun faqatgina bir tarafdan ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Qabariq haykallar relef
deb ham ataladi. Relef fransuzcha so’ bo’lib, yuza degan ma’noni anglatadi. Relef haykallar ham
o’z navbatida bir necha turlarga bo’linadi.
Tasviriy san’atning uchinchi turi o’sha biz bilgan eng jozibakor tur
rangtasvirdir
.
Rangtasvirda rang muhim o’rinni egallaydi. Rangtasvir o’z o’rnida ta’sirli tur ham hisoblanadi.
Rangtasvirda rassom bo’yoqlar bilan qog’ozga, matoga yoki biror tekis yuzaga voqea- hodisalarni
badiiy tasvirlab beradi. Rangtasvir asarlari akvarel, guash, akril yoki shunga o’xshash moyli
bo’yoqlar vositasida yaratiladi. Rangtasvir asarlari insonni tez o’ziga jalb qiluvchi asarlar
hisoblanadi. Rangtasvir ham o’z o’rnida bir necha turlarga bo’linadi.
1. Dastgohli rangtasvir,
2. Monumental rangtasvir,
3. Miniatyura rangtasviri,
4. Dekorativ rangtasvir,
5. Teatr dekorativ rangtasvir.
Rangtasvir san’atining ustalaridan Rafael Santi, Rembrandt, Leonardo da Vinchi ijodlari
e’tiborga molikdir. XX asr o’zbek rangtasvir san’ati ustalaridan Rahim Ahmedov, Bahodir Jalolov,
O’rol Tansiqboyev ijodlari ham diqqatga sazovordir.
Tasviriy san’at janrlari borasida so’z ochar ekanmiz har bir tasviriy san’at janriga
to’xtalmasdan iloj yo’q albatta. Tasviriy san’atda 8 ta janr mavjud bo’lib har birining jarayonlarida
har xil mavzular aks ettiriladi. Tasviriy san’atning ilk janri
manzara
janridir. Mazkur janr shahar,
tabiat, qishloqlarning biror yuzalarda guash, akvarel, tempera, akril moybo'yoqlarda
tasvirlanishidir. Bu janrda I. SHishkin, I. Levitan kabi ijod qilib shuxrat qozongan rassomlar
talaygina.
Tasviriy san’atdagi ikkinchi janr bu
natyurmort
janridir.Natyurmort fransuzcha so’zdan
olingan bo’lib “jonsiz tabiat” degan ma’noni anglatadi. Mazkur janrda gullar ,qushlar , baliqlar,
uy-ro’zg’or buyumlari, meva –sabzavotlar va ayrim mexnat qurollari tasvirlanadi.
Navbatdagi janr kishilarning hayoti va turmush tarzi ya’ni oila, shaxsiy va ijtimoiy hayot
jarayonlari tasvirlanadigan
maishiy
janrdir.
Tasviriy san’atning keyingi janri bu
tarixiy
janrdir. Mazkur janrdagi asarlarda tarixiy
voqea- hodisalar yoki tarixiy obrazlar tasvirlanadi.
135
Navbatdagi janr bu
portret
janridir bu janrda konkret inson obrazi rangtasvirda ifodalanadi.
Mazkur janrda nafaqat inson qiyofasi balki uning ichki dunyosi, ruhiyati ham tasvirlanadi. Bu
janrda Mikelanjelo, I, Repin, CH Ahmarov, I Kramskoy kabi rassomlar ijod qilganlar.
Tasviriy san’atning navbatdagi 6- janri bu
animalistik
janrdir. Animalistik janrda
hayvonlar obrazi tasvirlanadi. Qushlar va hayvonlar obrazini ishlovchi rassomlar animalistlar
deyiladi.
Rassomlarning jang, urush manzarasini tasvirlashi esa
batal
janri deyiladi. Navbatdagi
so’nggi janr esa
afsonaviy
janrdir. Mazkur janrda tasviriy san’at asarlarida hayotda uchramaydigan
lekin xalq tomonidan o’ylab topilgan odam, hayvonlar, voqea-hodisalar tasvirlanadi. O’sha
hamma bilgan uchboshli ajdarlar, devlar tasvirlari manashu janrda tasvirlanadi.
Mazkur janrlarni ko'rib chiqar ekanmiz, har bir janrda qanday obraz yoki voqea –hodisalar
tasvirlanishini bilib olamiz. Bu esa albatta amaliy va nazariy bilimlarimizni oshiradi.
Yuqorida tasviriy san’atni maqsad, vazifalari haqida birmuncha tushunchalar berildi va
bundan ko’rinib turibdiki, tasviriy san’at bir so’z bilan aytganda insonni yetu, ma’naviy va albatta
jismoniy jihatdan ham barkamol qilib tarbiyalaydi. Umuman olganda kelajak avlodni,
yoshlarimizni har tomonlama rivojlanib barkamol avlod sifatida tarbiyalanishida tasviriy san’at
muhim ro’l o’ynaydi. San’atni tushungan va unga oshno qalb egalaridan hech qachon yomonlik
chiqmaydi.
Albatta vatanimizni ertangi kuni mana shu kelajak avlod qanday inson bo’lib kamolga
yetishiga bog’liq. Ularni yaxshi inson bo’lib tarbiyalanishi uchun esa ularga san’atni o’rgatishimiz
va shu bilan birga milliy qadriyatlarimizni ham ularni onggiga singdirib borishimiz zarur.
REFERENCES
1.
Abdullayev N.U. San’at tarixi. –T. O’qituvchi, 1986.
2.
S.F. Abdirasilov. Tasviriy san’atni o’qitish metodikasi.Toshkent 2012.
3.
B. Oripov. Tasviriy san’at va uni o’qitish metodikasi.’’Ilm –ziyo nashriyoti’’ 2005.
4.
R. Hasanov. Maktabda tasviriy san’at mashg’ulotlarini takomillashtirish yo’llari.
“O’qituvchi” nashriyoti. Toshkent 1986.
5.
N. Saidaxmedov. “Yangi pedagogik texnologiyalar”. “Moliya” Nashriyoti. Toshkent 2003.
6.
N. Rostoven. O’rta maktabda tasviriy san’atni o’qitish metodikasi. M;1980.
