ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
378
SIFATNI OSHIRISHDA YAPON TAJRIBASI
Y. Xakimova
TKTI M22-19 MSSguruh talabasi.
M.G‘.Hamroqulov
dots.
M.M. Pulatov
TDTU mustaqil izalanuvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10092409
Annotatsiya.
Ushbu maqola sifatni oshirishda Yapon tajribasi va sohani yanada
takomillashtirish borasidagi takliflar yoritib berilgan.
Kalit so‘zlar:
Yaponiyan, sanoatni standartlashtirish, standartlashtirish assosiatsiyasi,
Sifatni boshqarish, raqobat, Kaydzen tizimi.
THE JAPANESE EXPERIENCE IN QUALITY IMPROVEMENT
Abstract.
This article highlights the Japanese experience in quality improvement and offers
suggestions for further improvement in the field.
Key words:
Japan, Industry standardization, standardization association, Quality
management, competition, Kaizen system.
ЯПОНСКИЙ ОПЫТ ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА
Aннотация.
В этой статье освещается японский опыт повышения качества и
предлагаются предложения по дальнейшему совершенствованию в этой области.
Ключевые слова:
Япония, отраслевая стандартизация, ассоциация по
стандартизации, менеджмент качества, конкуренция, система Кайдзен.
Yaponiyaning rivojlangan mamlakat bo‘lib erishishiga bir qancha omillar ta’sir qilgan.
Asosiy omillardan biri bu sifatni boshqarishga bo‘lgan intilishdir. II jahon urushi davrida va undan
ham oldinroq yapon mahsulotlarining narxi arzon va sifati juda ham past bo‘lgan. Bunga asosiy
sabab fan va texnikaning rivojlanmaganligi, iqtisodiyotining yopiqligi va boshqa omillar
keltiriladi. II jahon urushidan so‘ng bir qator tarkibiy o‘zgarishlar, iqtisodiy va siyosiy
islohotlarning amalga oshirilishi natijasida Yaponiya iqtisodiyoti tubdan o‘zgardi.
1947 yilda sifat bo‘yicha mutaxassis E.Demingning va 1954 yilda Dj.Juranlarning
Yaponiyaga tashrifi sifatni boshqarishning yapon modelining shakllanishiga va butun dunyoda
shuhrat qozonishiga katta yordam berdi.
[1]
1949 yilda “Sanoatni standartlashtirish” Qonuni joriy etiladi. O‘sha yilning o‘zida
Yaponiya standartlashtirish assosiatsiyasi tomonidan sifatni boshqarish bo‘yicha qisqa kurslar
tashkil etildi.
Statistik metodlar orqali sifatni tartibga solish va nazorat qilishda professor Tagutining
hissasi katta. Geniti Taguti sifatga erishishda quyidagi tamoyillarga e’tibor qaratishni taklif qiladi:
korxona sifatga erishishga harakat qilmasdan xarajatlarini kamaytira olmasligini;
korxona ortiqcha xarajat qilmasdan mahsulot sifatini oshirishi mumkinligini;
korxona sifatni oshirish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini tushurishi mumkinligini.
1967 yilning dekabr oyida sifatni boshqarish bo‘yicha 7-anjumanda yapon tizimining eng
muhim 6 jihati shakllantirildi. Unda:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
379
1)
sifatni har tomonlama boshqarishni firmalar darajasida, hamda sifatni boshqarishda
ularning barcha xodimlarining ishtiroki;
2)
sifatni boshqarish sohasida kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish;
3)
sifat to‘garaklari faoliyatini olib borish;
4)
sifatni boshqarish bo‘yicha faoliyatni baholash va inspektorlashtirish (korxona va
boshqaruv faoliyatiga Deming mukofatini berish);
5)
statistik metodlardan foydalanish;
6)
sifat nazorati bo‘yicha umummilliy dastur yaratish belgilab berildi.
1954 yilda Tayota korporatsiyasi tomonidan sifatni boshqarish bo‘yicha
JIT
(ing. Just-in-
Time) tizimi yaratildi. JIT – “Aniq muddatda” ishlab chiqarishni boshqarish konsepsiyasi bo‘lib,
zaxiralar miqdorini kamaytirishga yo‘naltirilgan. Just in Time tizimi tashkilotlarni
iste’molchilarga zarur va sifatli mahsulotlarni qisqa muddat ichida ko‘proq va arzonroq narxlarda
sotish orqali bozorda raqobatlashib, ustunlikka ega bo‘lishiga imkon beradi. Ushbu tizimda
tashkilot ishlab chiqaradi:
nimani talab qilinsa;
qachon talab qilinsa;
mahsulot miqdori qancha talab qilinsa;
qisqa muddat ichida.
JITning asosiy maqsadi:
ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini buyurtmachining talabiga moslashtirish;
qaysi resurslar (ishchi kuchi, xom ashyo,....) talab qilinsa, shu resurslardan foydalanish;
zarur miqdorga erishganda ishlab chiqarishni to‘xtatish;
ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlash uchun minimal xom ashyo miqdorini
omborga joylashtirish;
ishlab chiqarish jarayoniga sifatli boshqaruvni o‘rnatish.
Sifatni boshqarishning yapon tizimida korxonaning asosiy maqsadi yo‘l qo‘yilgan xato va
kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan. Yapon korxonalarida “
5 nol
” dasturi keng qo‘llanilib,
unda har bir ishchi-xodim quyidagilarni qilmasligi lozim:
1. Defekt mahsulotlarni oldingi jarayonlardan qabul qilmasligi.
2. Defekt paydo bo‘lishiga sharoit yaratmasligi.
3. Defekt mahsulotlarni keyingi jarayonga o‘tkazmasligi.
4. Texnologiyaga o‘zgartirish kiritmasligi.
5. Xatolarni qaytarmasligi lozim.
Hozirgi kunga kelib, Yaponiyada sifatni boshqarish bo‘yicha turli xil tizimlar mavjud
bo‘lib, ushbu tizimlar nafaqat Yaponiyada balki dunyoning yetakchi mamlakatlarida ham keng
qo‘llaniladi.
Yaponiyada sifatni boshqarish bo‘yicha vujudga kelgan tizimlardan yana biri Kaydzen
tizimidir.
Kaydzen
(kaizen) uzluksiz ravishda sifatni, tenologiyalarni, jarayonlarni, jamoaviy
madaniyatni, mehnat faoliyatini, ishonchlilikni, liderlikni va kompaniya faoliyatnining boshqa
tomonlarini yaxshilashga qaratilgan. Kaydzen tizimida asosiy diqqat e’tibor personalning sifatiga
qaratilgan, chunki ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va xizmatlarning sifati personallarga bog‘liq
bo‘ladi. Kaydzen tizimini amaliyotda joriy qilishda quyidagi asosiy tamoyillarga asoslaniladi:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
380
Ish o‘rinlarini tashkil qilish;
Behuda yo‘qotishlarni bartaraf etish;
Standartlashtirish.
Ish o‘rinlarini to‘g‘ri tashkil qilish uchun boshqaruv vositasiga mos keladigan 5S
uslubiyatidan foydalaniladi. 5S atamasi yapon so‘zlarining bosh harflari bo‘lib:
Seiri – (saralash) ishda kerak bo‘ladigan narsalarni saralash.
Seiton – (tartiblash) ishda saralangan narsalarni tartibga keltirish.
Seiso – (tozalash) ish joylari va jihozlarni tozalash.
Seiketsu – (standatlashtirish) birinchi 3 ta bosqichni standartlashtirish.
Shitsuke – (saqlash va yaxshilash) kuzatuv va monitoring qilish orqali tashkillashtirilgan
va standartlashtirilgan ish joylarini saqlash va yaxshilash.
Kaydzen tizimida 7 xil yo‘qotish yoki 7 “muda” o‘rganiladi:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
381
Sifatli mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan e’tibor va sa’yi-harakatlar Yaponiya
iqtisodiyotini rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi.Hozirgi kunda Yaponiya iqtisodiyoti dunyodagi eng
rivojlangan iqtisodiyotlar qatoriga kiradi. YAIM va sanoat ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha AQSH
va Xitoydan keyin dunyoda 3-o‘rinni egallaydi. Mamlakatda yuqori texnologiyaga asoslangan
tayyor mahsulot ishlab chiqariladi. Yaponiyaning
Toyota Motors», «Matsushita Electric», «Soni
korporeyshn», «Honda Motors», «Toshiba», «Fujitsu» , “Mitsubishi”, “Nikon”, “Panasonic”,
“Yamaha” kabi kompaniyalari jahon iqtisodiyotida yetakchilik qiladi.
Sifatni boshqarish orqali iqtisodiy samaradorlikka erishgan yaponiyaliklar tomonidan
ishlab chiqilgan usullarga hamda tizimlarga bo‘lgan qiziqish rivojlangan mamlakatlar tomonidan
ushbu tizimlarni o‘rganishga va amalda qo‘llashga sabab bo‘lmoqda.
O‘zbekistonda sifatni boshqarish tizimlariga bo‘lgan e’tibor tashqi iqtisodiy aloqalarni
o‘rnatgan korxona va tashkilotlar darajasida bo‘lib, mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan
uning tarqalishi (joriy etilishi) hali sust darajadadir.
O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan korxona va tashkilotlarning sifatni boshqarishning
yapon tajribasidan foydalanishlari, yoki sifatni boshqarish bo‘yicha milliy tizimni yaratishlari
barqaror faoliyat yuritishlariga, hamda mahalliy va jahon bozorlarida raqobatda ustunlikka ega
bo‘lishlariga katta yordam beradi. Sifatni boshqarishning yapon tizimdan foydalanish ortiqcha
xarajatlarsiz hamda ortiqcha vaqt sarfisiz ISO 9000 seriyali xalqaro standartlarini joriy qilish
imkonini beradi.
Shuni aytish mumkinki, sifatni boshqarish tizimlari nafaqat korxona ishlab chiqarish
samaradorligining garovi balki, mamlakat iqtisodiyoti taraqqiyotining asosiy omilidir ham.
REFERENCES
1.
Кане М. М., Иванов Б. В., Корешков В. Н., Схиртладзе А. Г. «Системы, методы и
инструменты менеджмента качества», Учебное пособие, Питер-2019
2.
http://www.iso.org/iso/ru/home/standards/certification/iso-survey
