191
BUXOROLIK BUYUK SIYMOLAR TARIXINI O’RGANISH
Saibnazarova Nilufar Alijon qizi
Buxoro innovatsiyalar universiteti
Pedagogika nazariyasi yo’nalishi 2-bosqich magistri
https://doi.org/10.5281/zenodo.10197126
Anontatsiya.
Mazkur maqolada Buxoroda yashab ijod etgan bir nechta siymolar tarixi va
ularning ta’lim va fan sohasini rivojlantirishga qo’shgan hissalari to’g’risida ma’lumotlar keltirib
o’tilgan.
Kalit so’zlar:
Buxoro, siymo, tarix, ijod, mamlakat, ijtimoiy muhit, fan, rivojlanish,
Buxoriy, Ibn Sino, Narshaxiy.
THE STUDY OF THE HISTORY OF THE GREAT SIAMESE OF BUKHARA
Abstract.
This article contains information about the history of several siymos who lived
and worked in Bukhara and their contributions to the development of the field of education and
science.
Key words:
Bukhara, siymo, history, creativity, country, social environment, science,
development, Bukhari, Ibn Sina, Narshahi.
ИЗУЧЕНИЕ ИСТОРИИ ВЕЛИКИХ ФИГУР БУХАРЫ
Аннотация.
В этой статье представлена информация об истории нескольких
деятелей, живших и творивших в Бухаре, и их вкладе в развитие образования и науки.
Ключевые слова:
Бухара, фигура, история, творчество, страна, социальная среда,
наука, развитие, Бухари, Ибн Сина, наршахи.
Buxoriyning to’liq ismi Abu Abdullox Muxammad ibn Ismoil ibn Ibroxim ibn al-Mugira
ibn Bardazbex al-Juafiy al-Buxoriydir. U Buxoroda katta olim oilasida 810 yil 20 iyulda tug’ilgan.
Imom al-Buxoriy islom olamining yirik mutafakkiri, buyuk muxaddis. Muxaddislar
imomi, xadis ilmining sultoni deb xam yuritiladi. Otasi Ismoil o’z davrining yetuk
muxaddislaridan, Molik ibn Anasning shogirdi va yaqinlaridan biri bulib, tijorat ishlari bilan
shug‘ullangan. Onasi takvodor, diyonatli, oqila ayol edi. Otasi vafot etgach, uning tarbiyasi
volidasi zimmasiga tushgan. U 5-6 yoshdan islomiy ilmlarni, Muxammad (s.a.v.)ning xadislarini
o’rganishga va yodlashga kirishadi.
Taniqli muxaddislar al-Doxiliy Muxammad ibn Salom al-Paykandiy, Muxammad ibn
Yusuf al-Poykandiy, Abdullox ibn Muxammad al-Masnadiy va boshkalardan sabok olgan.
Azaldan muxaddislar safarga chiqishdan oldin o’z yurtidagi roviylardan birorta xam xadis
192
qoldirmasdan yozib olgan bo’lishi va shundan keyingiga boshqa shaxar yoki mamlakatga safarga
otlanishi mumkin edi. Buxoriy 16 yoshga yetguncha, o’z yurtidagi mashoyixlardar xadis eshitib,
yozib olib, xalifalikning turli viloyatlari tomon yo’l oladi. 825 yil Buxoriyning onasi va akasi
Axmad Bilan Makkaga kelib, xaj ibodatini ado etadi. Onasi va akasini Buxoroga qaytarib, o’zi
Makkada qoladi. Bu yerda faoliyat ko’rsatayotgan mashoyixlarning ilmiy yig’inida qatnashadi.
827 yili Madinaga boradi. Madinadagi mashxur ulamolardan Ibroxim ibn al-Munzir, Mutrif ibn
Abdullox, Ibroxim ibn Xamza va boshqalar Bilan muloqotda bo’lib, ulardan xadislar bo’yicha
saboq oladi. Bu vaqtda Rasululloxning saxobalari, saxobalarning izdoshlari turli mamlakatga
tarqab ketgan edilar. Shunday sharoitda Muxammad (s.a.v.)ning xadislarini to’plash turli shaxar
va mamlakatlarga borishni takoqo qilar edi. Bir necha tarixchilarning ta’kidlashicha Buxoriy
Xijoz, Maka, Madina, Toif, Jiddaga qilgan rixlati 6 yil davom etgan. So’ng Basra, Kuva va
Bag’dodga safar qiladi. Shom va Misrga o’tadi. Bundan tashqari Xuroson, Marv, Balx, Xirot,
Nishopur, Ray, Jibol kabi shaxarlarda bo’lib, bu shaxarlardagi olimlardan saboq oldi va xadislar
to’pladi. Xorijiy yurtlardagi safardan keyin Buxoroga qaytgach, xadis ilmini targ’ib etishga
kirishadi. Ul zotning sa’yi harakatlari bu vaqtda Buxoroda xukmdorlik qilgan Xolid ibn Axmad
az-Zuxliyga xush kelmaydi. Shu sababli, Buxoriy Buxoroni tark etib, Poykentga, keyin esa
Samarkand yaqinidagi Xartang qishlog’iga kelib yashashga majbur bo’ladi va shu yerda vafot
etadi.
Buxoriy butun faoliyati davomida ilm kishilarini ma’naviy va moddiy jixatdan qo’llab-
quvvatlagan. Tijorat qilganda topgan daromadidan oyiga 500 dirxamdan faqiru miskinlarga ilm
toliblariga sarflagan. Shaxsiy xayotida ortiqcha dabdaba, sarf-xarajatlarga yo’l qo’ymagan.
Buxoriy 20 dan ortiq kitob tasnif etgan. Ulardan ayrimlari bizgacha yetib kelgan.
Buxoriyning «Al-jomiy as-saxix» «Ishonchli tuplam») deb nomlangan 4 jild (jus)dan iborat
xadislar to’plami islom olamidagi boshqa muxaddislar tuzgan xadis to’plamlari orasida eng
ishonarli va mukammalidir. Asar bir qancha xoriyjiy tillarga tarjima qilingan. Shu jumladan
o’zbek tiliga xam tarjima qilinib, 1991-1996 yillarda 4 jildda nashr etildi.
Abu Ali Ibn Sino Afshona qishlog’ida 990 yilda amaldor oilasida tug’ilgan. Ibn Sino
jaxon madaniyatiga katta hissa qo’shgan mashhur ensiklopedist olim. Tabiatshinos, faylasuf,
tilchi, shoir, huquqshunos, ahloqshunos astranomdir.
Ibn Sino asarlari 280 dan ortiqdir. Shulardan 40-dan ortig’i meditsinaga oid, 30 ga yaqini
turli tabbiy fanlarga, 180 ta risolasi falsafa, mantiq, ruxshunoslik, geologiya, etika va ijtimoiy
masalalarga, 3 risolasi musiqiy ilmga bag’ishlangan. Lekin bizga bu asarlarning 160 ga yaqini
193
yetib kelgan. Asarlar orasidagi 18 jildli «Kitob uf-shifo» asarini falsafa bilimlar qomusi
desa bo’ladi.
O’rta Osiyo xalqlari madaniyatini o’rta asr sharojtida dunyo madaniyatining oldiigi
katoriga olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri Abu Ali ibn Sino bo’lib, u Ovro’poda Avitsenva
nomi bilan mashhurdir.
Ibn Sino (asl ismi Husayn, otasining ismi Abdulloh) Buxoroning Afshona qishlog’ida
hijriy 370 (980) yilning safar oyida, amaldor oilasida tug’ildi. 986 yilda Ibn Sino oilasi Buxoroga
ko’chib keladi va shu vaqtdan boshlab yosh Husayn boshlang’ich ma’lumot olishga, ilm-fanni
o’rganishga kirishadi. Uning yoshligi, yigitlik chog’lari somoniylar hukmronligining so’nggi
yillariga, xususan Nuh II ibn Mansur Somoniy hukmronligi davri (976-997) ga to’g’ri keladi.
Ibn Sino asarlarining umumiy soni 450 dan oshadi, lekin bizgacha faqat 160 ga yaqin asari
etib kelgan, xolos. Ko’p risolalari shaharma-shahar ko’chib yurish, feodal urushlari, saroy
to’polonlari, turli falokatlar tufayli yo’qolib ketgan. Ko’p manbalarda Ibn Sino avvalo tabib
sifatida talqin etiladi, holbuki tabobat uning ilmiy sohalari orasida eng muhimlaridan biridir, xolos.
Ibn Sino asarlarining asosiy qismi Yaqin va O’rta Sharqning o’sha davr ilmiy tili hisoblangan arab
tilida, ba’zilari fors tilida yozilgan.
Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far ibn Zakariyo ibn Xattob ibn Sharik Buxoro vohasining
Narshax qishlog’ida 899 yilda tavallud topgan va 959 yilda vafot etgan.
Abu Bakr Narshaxiy - Markaziy Osiyo tarixshunosligining durdonalaridan biri bo’lmish
Tarixi Buxoro deb shuhrat topgan nodir asarning muallifidir. U o’z asarini 943-944 yillarda arab
tilida yozgan va uni Somoniylar davlati hukmdori Abu Muhammad Nuh ibn Nasr ibn Ahmad ibn
Ismoil Somoniy (943-954)ga bag’ishlagan.
Narshaxiyning bu kitobida, asosan, Buxoro vohasining obod bo’lishi, ovchilik, baliqchilik
va dehqonchilikning kasb etilishi, Numijkat, Poykand, Afshona, Varaxsha, Romiton, Vardona
kabi qadimiy qishloqlarning barpo bo’lishidan tortib, to Buxoro shahrining qad ko’tarishigacha
bo’lgan muhim tarixiy voqyealar to’g’risida hikoya qilinadi. Kitobda Markaziy Osiyoda arab
xalifaligi hukmronligining o’rnatilishi, islom dinining tarqatilishi, otashparastlik va u bilan bog’liq
madaniy hayotning inqirozi, Muqanna Oq kiyimlilar harakati, Somoniylar davridagi davlat idorasi,
madaniy qurilishlar borasida turli-tuman qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Unda Buxoroning
iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotiga, ayniqsa, pul munosabatlariga, xiroj yig’ish tizimiga oid
ma’lumotlar bor.
“Buxoro tarixi”da yer-suv munosabatlari haqida so’zlar ekan, Narshaxiy qadimgi
zamindorlarni “dehqonlar”, ya’ni “qishloq hokimlari”, ziroatchilarni “kashovarzlar”, ya’ni “yer
194
haydovchi” “qo’shimchalar”, yirik yer egalariga qaram qishloq aholisini “kadivarlar” nomlari
bilan ataydi. VIII-X asrlarda Buxoroda hunarmandchilik nihoyatda rivojlangan bo’lib, har bir
qishloq o’z mahsuli bilan shuhrat topgan. Masalan, Zandana qishlog’ida to’qiladigan ipak va ip
matolar “zandaniycha” nomi bilan butun Sharqqa mashhur bo’lgan. Buxoro shahrining o’zida
“Bayt ut-tiroz” nomli to’qimachilik korxonasi bo’lib,
, Kermon,
Hindiston, Iroq, Shom, Misr va Rum kabi o’lkalarga olib borilgan. Buxoro savdogarlari nihoyatda
boy tabaqa bo’lib, Narshaxiy ularni “kashkashon” deb ataydi. Savdo munosabatlari keng
yoyilganligi sababli Buxoro shahriga “Madinatut-tujjor”, ya’ni “Savdogarlar shahri” deb laqab
berilgan.
Kitobda Buxoro vohasini sug’oruvchi anhorlar, obod qishloqlar, rabotlar va ko’shklar
haqida ma’lumotlar bor. Butun voha VIII-XII asrlarda Karmana, Shopurkom, Harqonat ul-Ulyo,
Harqonrud, Ovxitfar, Somjon, Baykonrud, Farovizi Ulyo, Komi Daymun, Arvon, Kayfur, Rudi
Zar kabi sug’orish tarmoqlari orqali suv bilan ta’minlangan. Birgina Poykand shahri atrofida
mingdan ortiq rabot bo’lgan.
Buxoro vohasini tashqi hujumlardan mudofaa etish maqsadida uning barcha dehqonchilik
muzofotlari bir necha yuz farsaxga cho’zilgan mudofaa devori bilan o’rab olingan. Bu devor 782-
831 yillar mobaynida qurib bitkazilgan va u “Kampirak” nomi bilan mashhur bo’lgan.
Asarda Buxoro shahrining tarixiy topografiyasi to’g’risida ham qimmatli ma’lumotlar bor.
O’rta asrlarda Buxoro arkining “Dari Registon” va “Dari G’o’riyon” nomli ikki darvozasi bo’lgan.
Uning ichida “podshohlar, amirlarning turar joylari bo’lib, podshohlik devonlari va podshohlar
turadigan qasr qadimdan shu yerda joylashgan”. 850 yilda Buxoro shahri yangidan devor bilan
o’rab olingan. Uning yettita darvozasi bo’lgan. Buxoro qadim zamonlarda Numijkat, Bumiskat,
Foxira, Madinatus-sufriya, ya’ni “Mis shahar” nomlari bilan atalgan.
Xulosa shuki, Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi birgina Buxoro tarixini emas, balki
butun Markaziy Osiyo tarixini o’rganish uchun qimmatli tarixiy asardir.
Buxoro nomi dastlab IX asrda tarixchi Narshaxiy tomonidan zikr etilgan. Ko’plab
tarixchilar, tilshunoslarning fikriga ko’ra, Buxoro so’zi sanskritcha “vixara” so’zidan kelib
chiqqan bo’lib, “qal’a” degan ma’noni anglatar ekan. Qadimda shahar Numijkat va Faxira, deb
ham atalgan. Buxoro ilk o’rta asrlardan hunarmandchilik va savdo markazlaridan biri bo’lgan, bu
yerda tayyorlangan mahsulotlar Osiyo va Yevropa mamlakatlariga chiqarilgan. Arablar
Buxoroni “Madinat ut-Tujjor” (“Savdogarlar shahri”) yoki Madinat as-Sufriya (“Mis
shahar”) deb atagan. 1996 yil YuNESKO Buxoroni jahon madaniy merosi hisoblanuvchi shaharlar
safiga qo’shganligi va muhofazaga olganligini e’lon qildi.
195
Ko’hna Buxoroni tarixchilar, sayohatchilar “she’riyat va afsonalar shahri” deb atagan.
Bu qo’hna shaharning har bir ko’chayu xiyoboni, bog’iyu maydoni, xullasi kalom har bir
go’shasida olis o’tmishning aks-sadosi, qoldirgan izi bor. Ko’kka bo’y cho’zgan minoralar,
obidayu qadamjolar, osoru antiqalar inson aql-zakovatini namoyish qiladi. Buxoro Sharqu G’arbda
“ochiq osmon ostidagi muzey, shavkatli tarixning jilvakor ko’zgusi degan faxrli nomni ham olgan
ekan.
Qadimiy Buxoroning Arkida nafaqat hukmdor amirlar, balki buyuk olimlar, shoiru
faylasuflar ham yashab, ijod qilib, avlodlarga bebaho meros qoldirgan. Buxoro madaniyati eng
yuksalgan o’rta asrlarda Arkda Rudakiy, Firdavsiy, Abu Ali Ibn Sino, Forobiy, Umar Xayyom
kabi buyuk zotlar yashagan. Masalan, Abu Ali ibn Sino bu haqda bunday yozadi: “...Bu yer
kutubxonasidan shunday kitoblarni topdim, ularni oldin ham, keyin ham hech qayerda ko’rmadim.
Ularni o’qib chiqdim va menga olam sirlari ayon bo’ldi...”.
O’zbekiston istiqlolga erishgach, ajdodlar qoldirgan boy madaniy merosni tiklash va
yanada rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi. Respublikamizda buyuk alloma va aziz
avliyolarimiz muqaddas qadamjolarini ta’mirlash va obodonlashtirish, ularning boy ilmiy-
madaniy merosini o’rganish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Imom Buxoriy, Imom
Termiziy, Bahouddin Naqshband, Imom Moturidiy, Burhoniddin Marg’inoniy singari benazir
allomalarning muborak nomlari qayta tiklanib, ularning merosini o’rganishga e’tibor kuchaydi.
Masjidi Kalon, Shohi Zinda, Ko’kgumbaz kabi ko’plab masjid va madrasalar qayta ta’mirlandi.
Bu o’zgarishlar xalqaro jamoatchilik tomonidan e’tirof etilmoqda va yuqori
baholanmoqda.
REFERENCES
1.
Narshaxiy Buxoro tarixi.T.: “Kamalak”, 1991
2.
Shaxobiddin Muhammad an-Nasaviy. Siyrat as-sulton Jalol ag-Din Mengburni. T.:
“O’zbekiston”, 2006.
3.
Ganiyeva, M. (2023). INNOVATSION TA'LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA,
O'QUVCHILARNI MANTIQIY FIKRLASHGA O'RGATISHNING, SHAKL, METOD
VA VOSITALARI. Scienceweb academic papers collection.
4.
Ganiyeva, M. (2023). BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINI MATEMATIK
TAFAKKURINI RIVOJLANTIRISHDA MURAKKAB MASALALARNING
AHAMIYATI. Scienceweb academic papers collection.
196
5.
Ganiyeva, M. (2023). Bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchilarining darslarda
o'quvchilarning mantiqiy fikrlarini o'stirish metodikasi. Toshkent davlat pedagogika
universiteti ilmiy habarlari.
6.
Ganiyeva, M. (2023). Mantiqiy tafakkurni rivojlantirishda TRIZ ning imkoniyatlari.
Scienceweb academic papers collection.
7.
Ganiyeva, M. (2023). BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINI MANTIQIY
TAFAKKURINI
RIVOJLANTIRISHDA
DIDAKTIK
O'YINLARDAN
FOYDALANISHNING AHAMIYATI. TA'LIM FIDOYILARI.
8.
XUDOYQULOVA, S., & SAYDALIYEVA, M. (2023). The Role of Parental Psychology
in the Formation of a Particular Religious Beliefs in A Child. Eurasian Scientific
Herald, 21, 54-58.
9.
Saydaliyeva, M. (2023). PSYCHODIAGNOSTICS OF THE RELATIONSHIP
BETWEEN AGRESSIVENESS AND RELIGION IN ADOLESCENTS (IN MUSLIM
AND CHRISTIAN TEENAGERS). Modern Science and Research, 2(7), 802-808.
10.
XUDOYQULOVA, S., & SAYDALIYEVA, M. (2023). RELIGIOUS BELIEFS AS A
FACTOR OF PERSONAL PSYCHOLOGICAL AND PHYSIOLOGICAL HEALTH.
International Bulletin of Engineering and Technology, 3(10), 45-47.
11.
Nurqulova, G., & Saydaliyeva, M. (2023). PSYCHOLOGICAL METHODS OF
EDUCATION
AND
DEVELOPMENT
ACCORDING
TO
THE
CHILD'S
TEMPERAMENT. International Bulletin of Engineering and Technology, 3(10), 92-95.
12.
Muhiddinova, D., & Saydaliyeva, M. (2023). MANIFESTATION OF DESTRUCTIVE
RELIGIOUS BEHAVIOR IN PERSONAL CHARACTERISTICS. Modern Science and
Research, 2(6), 934-938.
