ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
35
631.4.
DUKKAKLI EKINLARNI O’SISHI VA RIVOJLANISHIDA AZOTLI
ÒĞITLARNING SAMARADORLIGI
Nabijonova Go'zal Qahramonovna
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
gozalnabijonova23@gmail.com
Xayitbayev Shohjahon Umid òģli
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
xayitbayevshohjahon@gmail.com
Rabiyeva Shahzoda Elmurod qizi
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
rabiyevyormurod1@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.10277812
Annotatsiya.
Dukkakli o’simliklarni rivojlanishida azotli o’g’itlar juda katta ahamiyatga
ega. Dukkakli o’simliklar aksariyat o’simliklar o’zlashtirolmaydigan havodan azotni o’zlashtirib
tuproqni azotga boyitish xususiyatiga ega. Nitrifikator bakteriyalar ammiakni oksidlash natijasida
hosil bo’lgan energiya natijasida
Anorganik birikmadan organik birikma sintezlaydi va hosil bo’lgan nitrit va nitratlar
o’simliklar tomonidan o’zlashtiriladi. Azotli o’g’itlar o’simlikni tez o’sishida muhum ahamiyatga
ega. Agar azotli o’g’itlardan ko’p miqdorda foydalansa tuproq holati buziladi. Angʻiz yoki oraliq
ekin sifatida (yakka oʻzini yoki boshoqdoshlar bilan qoʻshib kuz-qish va qish-bahor davrida)
ekiladi. Koʻk massasi qoramol uchun ozuqa yoki koʻkat oʻgʻit sifatida ishlatiladi.
Kalit so’zlar:
Ekinlar no’xat, loviya, donli ekin, o’sishi va rivojlanishi tuproqni azotga
boyitishi meniral o’g’itlarning ta’siri.
EFFICIENCY OF NITROGEN FERTILIZERS ON THE GROWTH AND
DEVELOPMENT OF LEGUMES
Abstract.
Nitrogen fertilizers are very important in the development of leguminous plants.
Leguminous plants have the ability to enrich the soil with nitrogen by absorbing nitrogen from the
air, which most plants cannot absorb. Nitrifying bacteria use energy from the oxidation of
ammonia
An organic compound is synthesized from an inorganic compound, and the resulting
nitrites and nitrates are absorbed by plants. Nitrogen fertilizers are important for rapid plant
growth. If nitrogen fertilizers are used in large quantities, the condition of the soil will deteriorate.
It is sown as a single or intermediate crop (in fall-winter and winter-spring periods). Green
manure is used as cattle feed or green manure.
Keywords:
Crops such as peas, beans, cereals, the growth and development of which
enrich the soil with nitrogen are influenced by mineral fertilizers.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ АЗОТНЫХ УДОБРЕНИЙ НА РОСТ И РАЗВИТИЕ
БОБОВЫХ КУЛЬТУР
Аннотация.
Азотные удобрения имеют большое значение в развитии зернобобовых
растений. Бобовые растения обладают способностью обогащать почву азотом, поглощая
из воздуха азот, который большинство растений усвоить не могут. Нитрифицирующие
бактерии используют энергию окисления аммиака.
Органическое соединение синтезируется из неорганического соединения, а
образующиеся нитриты и нитраты усваиваются растениями. Азотные удобрения важны
для быстрого роста растений. Если азотные удобрения использовать в больших
количествах, состояние почвы ухудшится. Высевают как одиночную или промежуточную
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
36
культуру (в осенне-зимний и зимне-весенний периоды). Зеленое удобрение используется в
качестве корма для скота или сидерального удобрения.
Ключевые слова:
Минеральные удобрения оказывают влияние на такие культуры,
как горох, фасоль, злаки, рост и развитие которых обогащает почву азотом.
Kirish
Dukkakli ekinlarning don (urut) olish uchun ekiladigan oʻsimliklar; dukkakdoshlarning
(Fabaceae) kapalakgullilar kenja oilasiga (Papilionaceae) mansub; shuningdek, ulardan tuproq
unumdorligini oshirish uchun almashlab ekishsa foydalaniladi. Dunyo boʻyicha D.d.e.ning 17
turkumiga mansub 60 dan ortiq turi maʼlum. Osiyoda, jumladan Oʻzbekistonda oʻris-noʻxat, soya,
loviya, yasmiq, burchoq, vika, noʻxat, lyupin va b. tarqalgan. Poyasi tik (noʻxat), chirmashib
(loviya), oʻrmalab (vika) yoki yer bagʻirlab (mosh, yasmiq) oʻsadi. Barglari murakkab patsimon
yoki panjasimon. Ildizi har xil shaklda, gul tuzilishi kapalakgullilarniki singari. Mevasi — dukkak
(2— 9 urugʻli). Urugʻi mayda (mas, yasmiq) va juda yirik, dumaloq, buyraksimon, yapasqi va b.
shaklda, batamom yoki nuqtali rangli poʻstloq bilan oʻralgan. Urugʻining oʻziga xos belgisi —
urugʻ kertimining borligidir. Oʻrta Osiyo sha-roitida oʻsuv davri 60—90 kundan (oʻrisnoʻxat,
yasmiq) 90—160 kungacha (noʻxat, soya, loviya) davom etadi. Gʻunchalash va gullash davrida
yer ustki qismlari kuchliroq oʻsadi. Koʻpchilik D.d.e. mevalari birin-ketin, pastdan yuqoriga qarab
joylashadi, shuning uchun urugʻlar baravar pishib yetiladi. Soya, loviya issiqqa ancha talabchan,
maysalari 10—13°, lyupin, noʻxat urugʻlari 5—6°, yasmiq, burchoq 3—4° temperaturada unib
chiqadi. Oʻrisnoʻxat, burchoq maysalari — 8°, soya — 4° gacha chidamli, loviya esa — G da
nobud boʻladi. D.d.e. don toʻli-shishi va uning pishib yetilishi fazasida issiklikni koʻp talab qiladi.
Soya, lyupin namga ancha talabchan. Noʻxat va burchoq qurgoqchilikka chidamli. D.d.e. yengil
qumloq va qumoq tuproqlarda juda yaxshi oʻsadi. Noʻxat, vika hamda dukkaklilar neytral
reaksiyali tup-roqlarda, loviya va soya nim nordon, lyupin nordon tuproklarda yaxshi usadi. D.d.e.
fosforli-kaliyli oʻgʻitlarga talabchan. D.d.e. oziq-ovqat hamda ozuqa ahamiyatiga ega, oqsilga boy
don olish uchun ekiladi. Doni, ayniqsa, toʻla pishib yetilmagan doni oqsil (12— 60%), uglevod
(11—60%), yogʻ (0,5—52%; quruq modda hisobida), vitamin, karotinga boy. Pishib yetilgan doni
bevosita taomlarga ishlatiladi. Ulardan yorma, un tayyorlanadi. Dumbul mevalari sabzavot sifatida
foydalaniladi. D.d.e. doni, kunjarasi, poyasi va poxoli chorva mollari hamda parrandalar uchun
qimmatbaho, proteinga boy ozuqadir. D.d.e. tuproqni azotga boyitadi va ekinlar uchun muhim
oʻtmishdosh oʻsimlik hisoblanadi. Sugʻorma dehqonchilik mintaqalarida D.d.e. angʻiz yoki oraliq
ekin sifatida (yakka oʻzini yoki boshoqdoshlar bilan qoʻshib kuz-qish va qish-bahor davrida)
ekiladi. Koʻk massasi qoramol uchun ozuqa yoki koʻkat oʻgʻit sifatida ishlatiladi.
Fava loviya - bu ajoyib
o'tlar
: ular juda tez o'sish
sur'atiga ega va ayni paytda juda
samarali. Ular hech qanday
maxsus
g'amxo'rlikni
talab
qilmaydi, shuning uchun ular
yangi boshlanuvchilar uchun,
hatto
o'simliklarni
parvarish
qilish bo'yicha tajribaga ega
bo'lmaganlar uchun mos bo'lgan
hosildir.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
37
Azotli o’g’itlarning ahamiyati
U barcha oddiy va murakkab oqsillar, nuklein kislotalar (RN K va D N K ), xlorofill,
fosfatidlar, alkaloidlar, ayrim darmondorilar va DNK ), xlorofill, fosfatidlar, alkaloidlar, ayrim
darmondorilar va fermentlar tarkibiga kiradi. O'simliklar oziqlanishida azot manbayi bo'lib
ammoniy (N H 4+) va nitrat (N O ,- ) tuzlari xizmat qiladi. O'simliklar tomonidan azotning
o'zlashtirilishi bir qator murakkab
jarayonlar asosida ketadi va ammiakning tegishli organik kislotalar ketoguruhi bilan hosil
qiladigan aminokislotalar sintezlanishi bilan yakunlanadi. O'simliklar oziqlanishida azot manbayi
bo'lib ammoniy (N H 4+) va nitrat (N O ,- ) tuzlari xizmat qiladi.
O'simliklar tomonidan azotning o'zlashtirilishi bir qator murakkab jarayonlar asosida
ketadi va ammiakning tegishli organik kislotalar ketoguruhi bilan hosil qiladigan aminokislotalar
sintezlanishi bilan yakunlanadi.
O'simliklardagi aerob va anaerob nafas olishning birinchi bosqichida uglevodlarning
parchalanishidan hosil bo'ladigan pirouzum, shovulsirka, ketoglutarva boshqa ketokarbon
kislotalar bevosita aminlanishga ancha moyildir. Ketokislotalarning ammiak ta’sirida to'g'ridan
to'g'ri taminlanishi o'simliklardagi aminokislotalar sintezining asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Bu
ikki bosqichli jarayon bo'lib, birinchi bosqichida ammiak va ketokislotadan aminokislota hamda
suv, ikkinchi bosqichida esa aminkislotaning qaytarilishidan aminokislota hosil bo'ladi. Azotning
parchalanishidan hosil bo'ladigan ammiak o'simlik to'qimalarida to'planmaydi, balki karbon
aminokislotalar sinteziga sarflanadi. Ular esa, o'z navbatida, oqsil va boshqa azotli birikmalar (
alkoloidlar) ning biosintezida ishtirok etadi. Demak, azotli organik birikmalar hosil bo'Iishi va
parchalanishining murakkab zanjiri ammiakdan boshlanib, ammiakda tugaydi. Shu bois akademik
D.N. Pryanishnikov ammiak o'simliklarda azot moddalari almashinuvining alfasi ham, omegasi
hamdir degan edi.
O'simliklarda azotli moddalar almashinuvi butun vegetatsiya davrida sodir bo'ladi, lekin
uning su r’ati va xarakteri o'sish hamda rivojlanishning turii davrlarida turlicha kechadi. Masalan,
urug’ning unish jarayonida endosperm a va urug' palladagi zaxira oqsil aminokislotaga qadar
parchalanadi. Ularning oksidlanishidan ammiak hosil
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
38
bo'ladi va u aminokislotalar hamda amidlar, keyinchalik oqsil va boshqa organik
birikmalarning sintezida ishtirok etadi.O'simlikda fotosintez yashilda barg paydo bo'lgach, oqsil
sintezi tashqi muhit (tuproq) dan yutiladigan azot hisobiga ketadi.
T'uproqdan eng ko'p azot o'simliklar jadal rivojlanib, tana qo'yadigan davrda o'zlashtiriladi.
Ayni paytning o'zida oqsilning parchalanishi ham sodir bo'ladi: yosh, o'sayotgan a ’zolarda oqsil
sintezi ustunlik qilsa, qari, o 'sish dan to 'xtagan a ’zolarda oqsilning parchalanishi kuchliroq
namoyon bo'ladi. Azot almashinuvi jadalligiga bog'liq ravishda o'simlik tanasining turli a’zolarida
azot ning qayta taqsimlanishi kuzatiiadi. Masalan, jismonan charchagan a’zolarida, asosan qari
barglarda oqsil gidrolizi sodir bo'ladi va gidroliz mahsulotlari yosh a ’zolar tomon harakatlanadi.
Urug' shakllanadigan davrda bargdagi oqsil moddalar jadal parchalanib, hosil bo'ladigan
aminokislotalar pishib yetilayotgan urug'larga oqib o'tadi va shu yerda oqsilga aylanadi.
Turli o'simliklar yalpi azot miqdori bilan bir-biridan farq qilishi tabiiy, lekin bitta
o'simlikning turli a ’zolari h am turlicha miqdorda azot tutadi. Barglar (ayniqsa, yosh barglar)
azotga boy bo'lib, poya va ildizlarda uning miqdori birmuncha kamdir.
Azot bilan oziqlantirish sharoitlari o'simliklarning o'sishi va rivoj lanishiga kuchli ta'sir
ko'rsatadi. Azot tanqis bo'Igan sharoitda o'simlikning o'sishi keskin sekinlashadi. Barglari
maydalashib, och yashil tus oladi, ancha erta sarg'ayadi. Poyasi ingichka tortib, yaxshi
shoxlamaydi.
Hosil
organlarining
shakllanishi,
rivojlanishi
va
donning
quyilishi
yomonlashadi.Azotli òģitlarning ahamiyati:
Mineral o'g'itlar sanoat asosida tavyorlanadi va o'simliklar uchun zarur oziq moddalarni
asosan noorganik shaklda tutadi (mochevina, kalsiy sianamid, oksamid, mochevina-fomaldegid
kabilar bundan mustasno). Mineral o'g'itlar tarkibidagi oziq element soniga ko'ra oddiy va
kompleks o'g'itlarga bo'linadi. Oddiy o 'g’itlar tarkibida faqat bitta oziq elementini tutadi. Lekin
bu shartli tushuncha hisoblanadi, chunki ko’p hollarda ular tarkibida Mg, Ca, S va m ikroelem
entlar ham uchraydi. Kompleks o 'g ’itlar esa tarkibidagi ikki yoki undan ortiq oziq elem entning
bog'lanish tabiatiga ko'ra murakkab, murakkab — aralash va aralashtirilgan o'g'itlarga bo'linadi.
Tarkibida o'simliklar uchun zarur oziq moddalarni tutuvchi va dehqon tomonidan tuproqqa
kiritiladigan moddalarga o'g'itlar deyiladi. Ular, o'z navbatida, mineral va mahalliy o'g'itlarga
bo'linadi.Mahalliy sharoitlar (tom orqa, xo‘jalik)da tayyorlanib, shu joyning o'zida ishlatiladigan
o'g'itlar mahalliy o'g'itlar deb yuritiladi. Tarkibida
oziqa elementlari miqdori kam bo'lganligi bois ularni olis masofalarga tashib ishlatish
maqsadga muvof'iq emas.Mineral o'g'itlar sanoat asosida tavyorlanadi va o'simliklar uchun zarur
oziq moddalarni asosan noorganik shaklda tutadi (mochevina, kalsiy sianamid, oksamid,
mochevina-fomaldegid kabilar bundan mustasno). Mineral o'g'itlar tarkibidagi oziq element
soniga ko'ra oddiy va kompleks o'g'itlarga bo'linadi. Oddiy o 'g ’itlar tarkibida faqat bitta oziq
elementini tutadi. Lekin bu shartli tushuncha hisoblanadi, chunki ko’p hollarda ular tarkibida Mg,
Ca, S va mikroelementlar ham uchraydi. Kompleks o 'g ’itlar esa tarkibidagi ikki yoki undan ortiq
oziq elementning bog'lanish tabiatiga ko'ra murakkab, murakkab — aralash va aralashtirilgan
o'g'itlarga bo'linadi va Dukkakli òsimliklar hayotida muhum ahamiyatga ega. Azotni o’zlashtirish
dukkakli ekinlarni tuproqda yashaydigan maxsus bakteriyalar bilan simbiozi evaziga amalga
oshadi. Bakteriyalar o’simlik ildi-
zini zararlaydi va tugunaklar hosil qiladi. Bakteriyalar dukkakli ekinlarning bir turi yoki
bir nechta turiga ixtisoslashgan bo’ladi. Agar ekinlar bir necha yil yetishtirilmagan bo’lsa tuproqda
bu bakteriyalar bo’lmaydi.
Natijalar
Oʻsimliklar koʻpincha azotning mineral birikmalaridan, asosan, nitrat va ammoniy tuzlarini
o’zlashtiradi va ular quyidagicha boladi.Nitratli, nitratli va amidli koʻrinishlarda boʻlishi mumkin.
Bu oʻgʻitlar tarkibidagi azotni oʻsimliklar oson o’zlashtiradi va uning Oʻsimliklar koʻpincha
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
39
azotning
mineral birikmalaridan, asosan, nitrat va ammoniy tuzlarini o’zlashtiradi. Mineral
o’g’itda azot ammiakli, ammiakli ta’siri tez bilinadi. Sugʻorma dehqonchilik mintaqasida
qoʻllaniladigan Azotli o’g’itning asosiy miqdorini ammiakli selitra va mochevina tashkil etadi.
Ammiakli oʻgʻitlarga (azot NH3 shaklida) ammoniy sulfat, ammoniy xlorid, ammoniy bikarbonat,
suvsiz ammiak suvli ammiak, ammiakatlar kiradi. Ammoniy sulfat tarkibidagi ammiakli azot
tuproqqa yutilmaydigan nitrat holidagi azotga nisbatan tuproqda yaxshi ushlanib, kamroq yuvilib
ketadi. Ammiakli – nitratli oʻgʻitlar (azot NH3 va NO3 shaklida) – bularga ammiakli selitra
(ammoniy nitrat, nitrat kislotaning ammoniy tuzi) va ammoniy sulfonitrat kiradi. Ammiakli selitra
asosan donador holda ishlab chiqariladi; bu oʻgʻit ta’sirida tuproqning muhiti kuchsiz kislotali
boʻladi. Nitratli oʻgʻitlarga (azot NO3 shakli-da) natriyli, kalsiyli, kaliyli seli-tralar kiradi. Nitratli
oʻgʻitlar fiziologik ishqoriydir, ularni kislotali muhitga ega boʻlgan tuproqlarda ishlatsa yaxshi
natija beradi. Amidli oʻgʻitlarga (azot NH2 shaklida) mochevina (karbamid), mochevina
formaldegidli oʻgʻitlar kiradi. Sugʻoriladigan dehqonchilikda mochevina azotli o’g’itlar ichida
eng samarali hisoblanadi. Mochevina formaldegidli oʻgʻitlar tuproq qatlamidan yuvilib ketmaydi,
ular tuproqda sekin eriydi. Azotli o’g’itlar me’yori tuproq-iqlim sharoiti, oʻsimliklarning biologik
xususiyatlari, tuproqqa solinadigan organik oʻgʻitlar miqdori va boshqalarga bogʻliq. Azotli
o’g’itlar qoʻllaganda oʻsimliklar hosildorligini oshishi turlicha boʻlib, bu koʻrsatkich tuproqqa
qanday ishlov berilishiga, oʻstirilayotgan ekin turi va boshqa omillarga bogʻliq.
Xulosa
Tahlillar natijasida dukkakli ekinlar tabiiy muhitni nitratlar bilan zararlanishini
kamaytiradi. Azotni o’zlashtirish dukkakli ekinlarni tuproqda yashaydigan maxsus bakteriyalar
bilan simbioz evaziga amalga oshadi. Bakteriyalar o’simlik
Ildizini zararlaydi va tugunaklar hosil qiladi. Bakteriyalar dukkakli ekinlarning bir turi yoki
bir nechta turiga ixtisoslashgan bo’ladi. Agar dukkakli ekinlar bir necha yil yetishtirilmagan bo’lsa
tuproqda bu bakteriyalar bo’lmaydi, bakteriyalarning sporalari tuproq yoki torf bilan aralashtirilib
ekiladi. Azotli o’g’itlar hosildorlikni oshiradi. Yuqori me’yordagi mineral azot bilan o’simlikni
ta’min qilib azot miqdori oshirilsa, bunda o’simlik tarkibida nitrat ko’payadi, hosil sifati pasayadi,
nitrat modda almashinuvini o’zgartirib, ko’p kasallikla asos bo’ladi. Chunki azot suvlari va tashqi
muhit nitrat bilan zararlanmaydi.
REFERENCES
1.
Azimboyev S. A. Dehqonchilik, tuproqshunoslik va agrokimyo asoslari
//Toshkent–2006 yil.-200 b. – 2006.
2.
Azimboyev, S. A. "Dehqonchilik, tuproqshunoslik va agrokimyo asoslari."
Toshkent–2006 yil.-200 b (2006).
3.
Azimboyev, S. A. (2006). Dehqonchilik, tuproqshunoslik va agrokimyo asoslari.
Toshkent–2006 yil.-200 b.
4.
Raxmatjon I. et al. AGROKIMYO FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI
//Journal of new century innovations. – 2022. – Т. 14. – №. 2. – С. 63-69.
5.
Raxmatjon, I. (2022). AGROKIMYO FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI.
Journal of new century innovations, 14(2), 63-69.
