497
M.NIZANOVTÍŃ “EKI QANXOR” POVESTINDE “TÚN” XRONOTOPI
Qabılova Gózzal
QMU Magistratura bólimi
Ádebiyattanıw: Qaraqalpaq ádebiyatı qánigeligi 1-kurs magistrantı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10444456
Annotaciya
. Bul maqalada ádebiyatta “xronotop” túsinigi, “tún” xronotopı, M.Nızanovtıń
“Eki qanxor” shıǵarmasında “tún” xronotopınıń kórkemlik xizmeti hám qollanılıw ózgeshelikleri
aytılǵan.
Gilt sóz
. Xronotop, “Tún” xronotopı, salıstırmalı-tipologiyalıq tallaw.
“NIGHT” CHRONOTOPE IN M.NIZANOV'S STORY “TWO BLOODTHIRSTY”
Abstract.
This article examines the consept of “chronotope” in literature, the chronotope
“night”, artistic service and the features of the use of the chronotope “night” in the story “Two
Bloodthirsty” by M.Nızanov.
Key words.
Chronotope, “night” chronotope, comparative typological analysis.
“НОЧЬ” ХРОНОТОП В ПОВЕСТИ М.НЫЗАНОВА “ДВА КРОВОЖАДНЫХ”
Аннотация
. В данной статье рассматривается понятие “хронотоп” в
литературе, хронотоп “ночь”, художественное служение и особенности использования
хронотопа “ночь” в повести М.Нызанова “Два кровожадных”
Ключевое слово.
Хронотоп, “Ночь” хронотоп, сравнительно-типологический
анализ.
Muratbay Nızanov qaraqalpaq oqıwshılarına satirik, scenarist bolıw menen birge jazıwshı
sıpatında da belgili. Onıń “Aqshagúl”, “Ashıq bolmaǵan kim bar”, “Eki ananıń qızı”, “Aqıret
uyqısı” hám de “Eki qanxor” h.t.b povestleri oqıwshılarǵa jaqsı tanıs bolıw menen birge,
qaraqalpaq ádebiyatında da qaharman obrazın jaratıw, shıǵarma kompoziciyasıń ózgeshe usılda
qurıw sıyaqlı ózgeshelikleri menen jańalıq boldı.
Jazıwshınıń kórkem shıǵarmaları haqqında ádebiyattanıw iliminde Q.Orazımbetov, [1]
P.Nurjanov [2] hám J.Sagidullaevalar [3] óz pikirlerin bildirgen.
Degen menen jazıwshı povestleri, sonıń ishinde povestlerdegi xronotop máselesi
ádebiyattanıw kózqarasınan ele arnawlı izertlewge tartılmadı.
Sol sebepli, biz maqalamızda xronotop máselesine hám de jazıwshınıń “Eki qanxor”
povestinde “tún” xronotopınıń qollanılıw ózgesheligi hám kórkemlik xizmetlerin úyreniwge
háreket ettik.
498
“Xronotop” termini ádebiyattanıwǵa eń dáslep M.Baxtin tárepinen kiritilip: “Ádebiyatta
kórkem qabıllanǵan waqıt hám mákannıń óz ara birligin xronotop deymiz”,-dep anıqlama bergen
edi. [4:234]
Xronotop – álem hám adam múnásebetlerin súwretlewde, qaharman kewlindegi tolǵanıslar,
azap, onıń ózińe ǵana tiyisli ruwxıy kórinislerdiń eń tereń
ózeklerin
tolıq seziwde, jazıwshınıń
kórkem-ideyalıq maqsetin bayanlawda hám de shıǵarmanıń mazmun hám formasın ashıwda
xizmet qıladı. [5:146]
M.Nızanovtıń “Eki qanxor” povestinde de “tún” xronotopı jazıwshınıń aytajaq ideyasın hám
shıǵarma mazmunıń ashıp beriwde sheber qollanılǵan.
“Tún” xronotopı haqqında ilimpaz A.B.Esin bılayınsha jazadı: “Mifologiyada tún jawız
kúshlerdiń ústemlik etiw waqıtı, tań atıwı, qorazdıń shaqırıwı bolsa olardan qutılıw waqıtı bolıp
keledi”.
Qaraqalpaq ádebiyattanıwında lirikalıq xronotop máselesin izertlep atırǵan G.Zinatdinova
óz magistrlıq jumısında ilimpazdıń usı pikirin basshılıqqa alǵan halda, qosımsha etip: “XIX-XX
ásirlerde bul dástúr emocionallıq-psixologiyalıq oylardıń jekkelikke umtılıwı, individuallasıwı
nátiyjesinde ózgeriske ushıradı. Nátiyjede, ataqlı rus shayırı A.S.Pushkinniń hám belgili ózbek
jazıwshısı A.Muxtordıń dóretiwshiliklerinde tún oylarǵa beriliw, A.Axmatova lirikalarında
tınıshsızlanıw, saǵınıw waqtına aylandı.”, -dep pikir bildiredi. [6:54]
Haqıyqatında da, mifologiyada jawızlıq waqıtı bolǵan “tún” jazba ádebiyatta hártúrli
maqsetlerde qollanıla basladı. Avtorlar “tún” xronotopınan ózleriniń aytajaq ideyasına sáykes
qollana otırıp, onıń kórkemlik xizmetlerin bayıttı.
Mısalı, “Eki qanxor” shıǵarmasında “tún” xronotopı hártúrli kórkemlik xizmetlerde
jumsalǵanıń kóriwimizge boladı. Shıǵarmanıń birinshi bóliminde, yaǵnıy, “Birinshi qanxordıń
ángimesi”nde juwas jigit Miyirbek hám onıń hayalı sumlıqlı Ayparsha, olardıń basınan ótken
waqıyalar, Miyirbektiń qamalıw sebepleri sóz etiledi. Ekinshi bóliminde nárenjan Oralbay hám
onıń ómirindegi waqıyalar, kúyewlerin óltirip aqsha toplaytuǵın Sáwle haqqında sóz etiledi.
Shıǵarmanıń eki bóliminde de dáslep “tún” xronotopı jawızlıq, iplaslıq waqıtı sıpatında
qollanıladı. Mısalı, birinshi bólimde Ayparsha óziniń sum maqsetine erisiw ushın Miyirbekti
túnde
xanasına shaqırıwı, [7:139]
túnleri
úyine qaytpastan kúyewine qıyanet qılıwı. Bulardıń
bárshesinde
“tún”
iplaslıq, ádepsiz is-háreketler, jamanlıq waqıtı sıpatında qollanılǵan. Al,
Miyirbektiń túnde Ayparshanıń qıyanetiniń gúwası bolıwı, sol túni Ayparshanıń qanday hayal
ekenliginiń ashılıw orınlarında “tún” xronotopı
sırlardıń ashılıw waqıtı
sıpatında kózge túsedi.
499
Al, ekinshi bólimde Sáwleniń ómirlik joldasların qıdıqlap óltiriwi hám deńi saw adamlardıń
birden ólip qalıwı mine usı “tún”de júz berip, haqıyqıy jawızlıq waqıtı sıpatında qollanıladı.
M.Nızanov bul povestinde “tún” xronotopınan tek ǵana jawızlıqtı súwretlewde emes,
qaharman sanasınıń oyanıw waqıtı sıpatında da qollanadı. Mısalı, hár kúni túnde oylarǵa shúmip,
ómiri haqqında oylaytuǵın Miyirbek bir kúni túnde kesh kelgen Ayparshınıń telefon sáwbetinen
ózin kútip turǵan ayanıshlı taǵdirin biledi hám sol máháli onıń ruwxıy álemi gúyzeliske túsip,
sanasında oyanıw júz beredi. Bul onıń ishki monologı arqalı ashıp beriledi: “Ózińdi qolǵa al,
Miyirbek! Sen adamsań ǵoy, sen erkekseń ǵoy, nege endi namısındı shılǵaw etip atırǵanda da
shıdap turasań. Etin sonshelli ólip ketkeń be! Ákeń menen rızalasa almay qalǵanıń ushın kim
juwapker! Anańnıń sońǵı wásiyatların ayaq astı etkeniń ushın kim gúnakar! Onıń sawalıń kim
beredi! Sen qalayınsha adamlar aldına bas kóterip júreseń! Oyan, Miyirbek! Sen bir ásirlik ǵáplet
uyqısındasań! Bir-eki kúnnen kesh boladı! Esin barda házir qozǵal, Miyirbek!” [7:156]
Biz M.Nızanovtıń “Eki qanxor” povesti menen ingliz jazıwshısı A.Kristidiń “Búlbúl
mákanı” atlı detektiv shıǵarmaların salıstırmalı-tipologiyalıq tallaw jasap úyrengenimizde, olar
arasında tipologiyalıq uqsaslıqlar bar ekenligin anıqladıq. Bul uqsaslıqlar shıǵarmalardıń
syujetinde hám biz sóz etip atırǵan “tún” xronotopınıń qollanılıwında kórinedi.
A.Kristidiń “Búlbúl mákanı” (
Philomel Cottage
) shıǵarması eń dáslep 1924-jılı noyabr
ayında “Grand” jurnalında basıladı. [8] Shıǵarmanıń bas qaharmanları Aliks Martin hám onıń
kúyewi Jerald Martin, jáne de qosımsha obrazlardan Dik Vingiford.
“Eki qanxor” hám “Búlbil mákanı” shıǵarmalarınıń obrazlarınıń uqsas tárepleri eki
shıǵarmada da dáslebinde erkek adamlar jınayatshı sıpatında kórsetiledi. “Eki qanxor” da
Miyirbek hám Oralbay, “Búlbil mákanı”nda Jerald Martin hayallardı óltirip, olardıń baylıǵın
ózlestiriwshi jinayatshı sıpatında. Jáne de, “Eki qanxor” shıǵarmasındaǵı Sáwle obrazı menen
“Búlbil mákanı” shıǵarmasındaǵı Aliks Martin obrazı bir-birine júdá jaqın obrazlar. Eki
shıǵarmada da bul eki hayal ózleri turmısqa shıqqan erkeklerdi dáslep qamsızlandırıp, soń olardı
óltiredi hám pullardan paydalanadı.
Eki shıǵarmada da, “tún” xronotopınan jawızlıq waqıtı sıpatında qollanılǵanlıǵın kóremiz.
“Búlbil mákanı” shıǵarmasında Jeralddıń hayalı Alikstı túnde óltiriwdi rejelestiriwi, Alikstıń óz
kúyewlerińe túnde kofege záhár qosıp beriwi hám tiykarǵı waqıya Alikstıń Jeraldtan da túnde
záhárlep qutılıwı sózimizdıń dálili bola aladı. Sonday-aq, Ayparshanıń sırlarınıń ashılıwı menen
Aliks Martinniń sırlarınıń ashılıw waqıtı da mine usı “tún”ge durıs keledi. Yaǵnıy, eki shıǵarmada
da “tún” sırlardıń ashılıw waqıtı sıpatında da qollanılǵan.
500
Degen menen, eki shıǵarmadaǵı bunday tipologiyalıq uqsaslıqlar bolǵanı menen
ayırmashılıqlar da joq emes. A.Kristi óz shıǵarmasında Aliks Martindı jınayatshı qılıp kórsetiw
menen birge, onıń kúyewin de jınayatshı qılıp súwretleydi. Al, “Eki qanxor” shıǵarmasında
Miyirbek hám Oralbay taqdirdiń sınaqları nátiyjesinde jınayatqa qol urǵan insanlar. Eki
shıǵarmanıń uqsaslıq táreplerinen biri “tús” xronotopınıń paydalanılıwı. Biraq, bunda
jazıwshılardıń jeke stili anıq kórinedi.
“Tús” xronotopı haqqında alım J.Eshanqul: “aqıl “dem alıp”, ishki men mákan hám
zamannan ulıwma úziliske túsedi, ol óz ishki dúnyası – óz “Men” iniń ıqtıyarına ótip, tús
xronotopınıń shegarasız keńliklerinde háreketlenedi”, -degen edi. [5:163]
“Eki qanxor” shıǵarmasında “tús” xronotopı pútkil shıǵarma kompoziciyasın dúziwde
qatnasadı. Shıǵarmada sóz etilgen waqıyalardıń bárshesi Oralbaydıń bir túsiniń ishine sıydırıladı.
Bunda alım J.Eshanqul aytqanıńday jazıwshı “tús” xronotopınıń shegarasız keńliginen sheber
paydalanıp, waqıt hám mákandı óziniń aytajaq ideyasına qaray jeterli dárejede keńeyte alǵan.
Bizińshe, jazıwshı waqıt hám mákandı “tús” xronotopı arqalı keńeytip súwretlewi menen birge,
kórkem waqıttı tıǵızlastırıp, bir “tús” ishine sıydırǵan. Ulıwma aytqanda, M.Nızanov “tús”
xronotopınan shıǵarma kompoziciyasın qurıwda hám ótip ketken waqıyalardı bayanlawda
paydalanǵan.
Al, A.Kristi “tús” xronotopınan M.Nızanovqa salıstırǵanda ulıwma qarama-qarsı maqsette
yaǵnıy, keleshek waqıyalardı aldınnan boljaw, shamalaw maqsetinde paydalanadı. Bunı biz
tómendegi mısalda kórsek boladı: “Ol (Aliks Martin-G.Q) turmısqa shıqqanınan berli úsh márte
birdey tús kórdi: kúyewi ólip jatqan, onıń basında Dik ırjıyıp turǵan eken. Hayal kúyewin ol
óltirgeniń anıq biletuǵın eken. Eń qorqınıshlısı ol kúyewiniń óliminen quwanıshlı eken.
Minnetdarshılıq bildiriw ushın kúyewin óltirgen adamdı qutlıqlap atırǵan eken. Tús hámishe
birdey, Dik hayaldı óz qushaǵına alıwı menen tamamlanatuǵın edi.” [8.129]
Bul qatarlarda jazıwshı A.Kristi “tús” xronotopınan keleshek waqıyalardı aldınnan boljaw
(strelka beriw-G.Q) maqsetinde paydalanǵan.
Eki jazıwshıda “tún” xronotopınan ózińe tán usılda sheber qollana alǵan. Bunday
tipologiyalıq uqsaslıqlar oqıwshılardı pikirlewge hám jazıwshılardıń jeke stilin ashıp beriwge
xizmet qıladı.
Juwmaqlap aytqanda, jazıwshı M.Nızanov “tún” xronotopınan oqıwshıǵa aytajaq ideyasın
jetkeriwde, shıǵarmanıń pútkil mazmunıń sáwlelendiriw maqsetlerinde qollanǵan. Jazıwshınıń
basqa povestlerindegi xronotop máselesin úyreniw – onıń jeke stilin elede tereńnen ashıp beriwge
járdem etedi
501
REFERENCES
1.
Orazımbetov Q. Tınıshsız ruwx tolǵanısları. Alǵı sóz-M.Nızanov. Aqıret uyqısı. Povest.
Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2008.
2.
Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatı. Nókis, «Bilim», 2003.
3.
Saǵıydullaeva J. «Aqıret uyqısı»ndaǵı kewil tolǵanısları // «Erkin Qaraqalpaqstan», 2009,
21-may.
4.
Бахтин М. М. Формы времени и хронотопа в романе. // Вопросы литературы и
эстетики. Исследования разных лет. Москва, «Художественнаялитература», 1975.
5.
Tórayeva B. Xronotop shakllari olam tasvirini qayta yaratish vositasi sifatida //
O’zbekistonda xorijiy tillar. –2022. –№1(42). –B. 146-168.
6.
Zinatdinova G. Sh.Seyitov lirikasında kórkem waqıt hám kórkem keńislik máseleleri
(“Jollar” toplamı mısalında). Magistrlik dissertaciyası. Nókis. QMU.2020.
7.
Nızanov M. Tańlamalı shıǵarmaları IV tom. Nókis, «Bilim», 2015.
8.
Eng sara detektiv hikoyalar. Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2016. –B. 126-162.
9.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
10.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
11.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
12.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
13.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
14.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
15.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
