Alisher Navoiyning manoqib asarlaridagi polisemantik leksemalar
xususida
Shahnoza Xo‘janiyazova
Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko‘chasi 1-uy, Tashkent 100149,
O‘zbekiston (
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439617
Kalit so‘zlar:
Polisemiya, mazmuniy maydon, leksema, sema, leksik-semantik, geneologiya.
Annotatsiya:
Alisher Navoiyning o‘zbek adabiy tili rivojlanishi va taraqqiy topishida hissasi beqiyosdir. Adib turkiy
va forsiy nazmda bir xil qalam tebratgan, uning noyob asarlari dunyo yuzini ko‘rdi. Ushbu maqolada
manoqib “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, “Holoti Pahlavon
Muhammad” asarlari so‘z boyligidagi polisemantik leksemalar semantik jihatdan tahlilga tortildi.
1.KIRISH
Navoiygacha o‘zbek tili leksik taraqqiyotida
sodir bo‘lgan asosiy jarayonlar, albatta, shu davrda
jamiyatda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy hodisalar bilan
bevosita aloqador. Movarounnahr, Dashti Qipchoq,
Xuroson, Sharqiy Turkiston kabi hududlarda XIV asr
ikkinchi yarmi – XV asr birinchi yarmida yuz bergan
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy-gumanitar
hayotdagi jiddiy o‘zgarishlar XIV asrning o‘rtalarida
siyosiy maydonga chiqib, Movarounnahrda bir yarim
asr davom etgan mo‘g‘ul bosqinchilari zulmi va
istibdodiga barham bergan, ijtimoiy, iqtisodiy,
siyosiy, harbiy jihatdan kuchli, markazlashgan,
mustaqil davlat barpo etishdek oliy maqsadga bor
kuch-g‘ayrati,
bilimi,
iste’dodi,
qobiliyatini
bag‘ishlagan, o‘z g‘oyalarining ushalishi yo‘lida
Dashti Qipchoq, Jata, Xorazm, Hindiston, Eron, Iroq,
Shom, Kavkaz, Kichik Osiyo, Misr kabi mamlakatlar
va yurtlarga harbiy yurishlar qilgan ulug‘ sarkarda va
davlat arbobi Amir Temur asos solgan saltanat
faoliyati bilan chambarchas bog‘liq [Dadaboev.,
Hamidov., Xolmanova, 2007: 17].
2.
TADQIQOT
METODOLOGIYASI
Mazmuniy
maydonlarda
polisemantik
so‘zlarning
denotativ
va
konnotativ
ma’no
munosabatlari o‘ziga xos o‘rin tutadi [Iskandarova,
1998: 34]. Ko‘pma’nolilik haqida fikr yuritilganda,
birinchi galda, shubhasiz, ism va fe’l kategoriyasiga
oid, chunonchi, narsa-buyumni anglatuvchi, ish-
harakatni ifodalovchi leksemalar ko‘z o‘ngimizda
gavdalanadi [Dadaboev, 2021:10] So‘zlar o‘rtasidagi
ichki ma’no farqlanishi bilan bog‘liq paradigmatik va
sintagmatik munosabatlar omonimiya, polisemiya,
sinonimiya, antonimiya kabi hodisalar, so‘zlarnnng
leksik-semantik variantlarini tasnif qilish jarayonda
kengroq ochiladi [Baskakov., Sodiqov., Abduazizov,
1984:
103-104].
M.Mirtojiyevning e’tiroficha,
polisemiya hodisasiga sof lingvistik nuqtayi nazardan
yondashish M.Brealdan boshlangan [Mirtojiev, 1984:
4].
3.
MAVZUGA
OID
ADABIYOTLAR TAHLILI
Alisher Navoiy
tomonidan ta’lif etilgan 30
dan ortiq asarlarda qo‘llangan leksik boylik bilan
oshno bo‘lish, ko‘pdan-ko‘p so‘z va istilohlarning
ma’no-mazmunini
anglash
adib
hayotiylik
chog‘idayoq boshlangan edi. XX asrning
30-yillarida
Alisher Navoiy asarlari til xususiyatlarini tizimli
o‘rganish masalasi kun tartibidan o‘rin ola boshladi.
Natijada,
muayyan
tadqiqotlar
yuzaga
keldi.
Chunonchi, adib asarlarining O‘rta Osiyo turkiy
adabiy
tilning
shakllanishidagi
o‘rni,
adib
asarlarining
qadimgi
obidalarga
munosabati,
mutafakkirning o‘zbek adabiy tili shakllanishidagi
o‘rni, u kishi tomonidan yaratilgan asarlarining
fonetik,
morfologik,
leksik-semantik,
statistik,
lingvopoetik va sintaktik jihatdan tahlil qilinib,
jumladan, “Алишер Навои как основоположник
узбекского литературного языка. Алишер Навои”
[Borovkov, 1946], “Некоторие грамматические
особенности языка “Махбубул-кулуб” Алишера
Навои” [Rustamov,1959], “Qadimgi obidalar va
Alisher Navoiy” [Fozilov, 1969], “Alisher Navoiy va
o‘zbek adabiy tili” [Doniyorov, 1972], “Лексико-
грамматическая характеристика фразеологизмов
“Хазойин-ул-маони” Alishera Navoi” [Umarov,
1968], “Мухакамат ал-лугатайн” Алишера Навои”
[Usmonov, 1948], “Navoiy asarlari leksikasi”
[Bafoyev, 1983], “Исследование памятника ХI
века “Мухакамат ал-лугатайн” Алишера Навои”
[Sanaqulov,
1971],
“Alisher
Navoiy
nasriy
asarlaridagi sodda gaplarning tarkibiy va ma’no
xususiyatlari” [Ashirboyev, 1990] “Военная лексика
в строузбекском языке” [Dadabаyev, 1981],
“Лексико-семантические
и
стилистические
особенности языка поемы “Фархад и Ширин”
Алишера Навои” [Karimov, 1974], “Лексика
“Маджалис ан-нафаис” Алишера Навои” [Nasirov,
1980],
“Лексико-семантическое
и
лингвопоетисческое исследование языка “Лисан
ат-тайр” Alishera Navoi” [Xamidov, 1982], “К
вопросу изучения синонимов в лирике Алишера
Навои” [Raxmatullayeva, 1965], “Alisher Navoiy
asarlari tilidagi qadimgi turkiy leksik qatlam”
[Egamova; 2008], “Navoiy asarlarida so‘z va
iboralar” [Abdulxayrov, 2009], “Alisher Navoiy
tarixiy asarlari leksikasi” [Abduvaliyeva, 2016],
“Alisher Navoiyning “Ilk devon” idagi arabcha
so‘zlarning leksik-semantik talqini” [Tojiboyeva,
2001]
singari
o‘zbek,
balki
“К
истории
литературного
среднеазиатского-тюркского
языка. Мир-Али-Шир” [Samoylovich, 1928],
“Grammatika starouzbekskogo yazыka” [Shcherbak,
1962], “Kűçűk Çağatay Grameri. Harezm, Kipçak ve
Çağatay Türkçesi Üzerine Araştirmalar. Yayima
hazirlayan Osman Fikri Sertkaya” [Eckmann, 1996],
“Alī Şīr Nevāyī. Muhakametűl-luğateyn. Iki Dilin
Muhakemesi”
[Őzőnder,
1996]
kabi
xorij
navoiyshunoslari tomonidan ham amalga oshirildi.
Natijada XIV-XV asrlar eski o‘zbek adabiy tilining
o‘ziga xos xususiyatlari, chunonchi, Navoiyning so‘z
qo‘llash mahoratiga ma’lum darajada oydinlik
kiritildi.
4. TAHLIL VA NATIJALAR
Alisher Navoiy asarlarida ko‘pma’nolikdan
mohirona foydalangan. Ma’lumki, so‘zlarning asosiy
qismi leksik yoki grammatik ma’no kasb etadi. Tilda
sodir bo‘luvchi tabiiy hodisalar polisemiya,
omonimiya, antonimiya va sinonimiyada in’ikosini
topadi. So‘z avval yakka ma’no anglatib, davrlar
o‘tishi bilan ko‘p ma’noni ifodalashi polisemiyadir.
Umumiste’moldagi so‘zlarning asosiy qismini ko‘p
ma’noli so‘zlar tashkil etadi. Polisemiya ancha
murakkab hodisa bo‘lib, so‘z semantik qurilishida
mavjud bo‘lgan har bir ma’noni belgilash ancha
qiyin, shu bilan birga, ko‘pma’nolik ham amaliy, ham
nazariy ahamiyatga molikdir. Bunda, ayniqsa,
polisemiyani unga yondash bo‘lgan hodisalardan
farqlab olish muhimdir [Hojiyev., Ahmedov, 1981:
209-210]. Badiyatni oshirishdagi vositalardan biri –
ko‘chimdir. U ko‘p ma’nolilik hodisasi negizida
shakllanadi [Ziyotova, 2022:663].
Manoqiblarda
qo‘llangan
ko‘pma’noli
so‘zlarni semantik qurilishi, geneologik va ma’no
ko‘chish nuqtayi nazaridan tahlilga tortish maqsadga
muvofiq.
Manoqib asarlarida qo‘llangan ko‘p
ma’noli so‘zlarning leksik-semantik, va geneologik
xususiyatlari
Sh.Rahmatullayevning
ta’kidlashicha:
“Polisemem
leksemada
tilning
vazifaviy
ko‘rinishlariga xoslanganlik har bir sememaga qarata
alohida-alohida baholanishi kerak” [Раҳматуллаев,
2010: 111]. Olib borilayotgan tadqiqot natijasiga
ko‘ra, ko‘pma’noli so‘zlarning asosiy qismini ish-
harakatni ifodalashga oid leksemalar tashkil etgan.
Ish-harakat
va
holatni
ifodalovchi
ko‘pma’noli so‘zlar.
Hozirgi
o‘zbek
adabiy
tilida
bol=
leksemasining 24 ma’noni ifodalashi qayd etilgan
(O‘TIL, I, 412-413). ANATILda ushbu so‘zning 4
ma’noda ishlatilgani ko‘rsatilgan (I, 345-346).
Manoqiblarda ushbu leksema
207 joyda yuqoridagi
to‘rt ma’noda qo‘llangani aniqlandi:
1) bo‘lmoq:
Öz fanidäki kušti
bolγaykim
(HPM, 2a3)
šuhratï ol ism bilädür
;
2) aytishga, so‘zlashga intilmoq:
Alar anïŋ
tünaküŋi beadablïqlarïdïn faqirγa
(18b2)
šammae
izhár qïlγaylar ya qïlmïš
bolγaylar
(XM,183);
3) yon bosmoq, qarashmoq, ishonmoq:
Šayx
bir bayt oquγač
(27b3)
Imámγa vaqt xuš
bolub,
vajd
(XM, 27b4)
yüzlänib, samá tüzdi
;
4) bo‘linmoq, parchalanmoq, judo qilmoq:
Hayf bu
üydinki, xeyli yaxšï
(XM, 20a4)
üy erdi, ajab pára-
pára
boldï
.
E’tirof etish lozimki,
bol=
leksemasi yordamchi so‘z
sifatida ham ism, ham ish-harakatni ifodalovchi
leksemalar bilan sintaktik munosabatga kirishib
qïlsa
bol=:
(XM, 70a19)
Anï šarh
qïlsa bolγay
,
bolmïš
bol=:
Otuz yïl artuqraqdïn
(XM, 70b12)
soŋra natija
záhir
bolmïš bolγay
singari harakatning boshlanishi,
tugallangani,
davomiyligi,
takrorlanishi
kabi
tushunchalarni
ifodalashga
yo‘naltirilgan
[Aбдураҳмонов., Шукуров, 1973: 184].
Qadimgi turkiy tilda 1) qilmoq, ishlab
chiqarmoq, yaratmoq; 2) harakat qilmoq; 3)
nimanidir berilib bajarmoq (DTS, 442) semalarini
ifodalovchi
qïl=
fe’li Navoiy asarlari tilida 1) qilmoq,
bajarmoq, amalga oshirmoq; 2) ahd qilmoq, maqsad
qilmoq (ANATIL, IV, 50) ma’nolarida qo‘llangan.
Asarlar matnida quyidagicha voqelangan:
1)
qilmoq, bajarmoq, amalga oshirmoq:
Dilkaš naqšlar va amallar va dilpisand qavllar va
γazallar tasnif
(HPM, 2b1)
qïlur
erdi va xob aytur
erdi
;
2)
ahd qilmoq, maqsad qilmoq:
Pádšáhγa
bu
(10a9)
amr mahál körünüb, ibá záhir boldï, alar
tazallum va tazarru’ áγáz
qïldïlar
(HSHA, 10a10).
Qadimgi turkiy til va eski turkiy tilda
ayt=
leksemasi
aj
shaklida bo‘lib 1) gapirmoq, hikoya
qilmoq, sharhlamoq; 2) tilga olmoq; 3) xabar bermoq,
boshqarmoq (DTS, 25) semalarida ishlatilgan.
ANATILda 1) aytmoq, gapirmoq, so‘zlamoq; 2)
yozmoq; bitmoq; 3) o‘qimoq; 4) kuylamoq, xonish
qilmoq (I, 69) ma’nolarida qo‘llangan ushbu leksema
manoqiblarda ma’no kengayishiga uchrab, quyidagi
misollarda 4 ta sememani ifodalagan:
1)
so‘zlamoq, gapirmoq, demoq:
Faqir
ayttimkim:
Čun siz barča bir jánib boldungiz
(XM,
16b9)
men yalγuz
;
2)
yozmoq, bayon etmoq: (67a24)
Bu faqir
ham bu kitábnïŋ avvalïda alar madhidä
aytqandïn
(XM, 67b1)
bir nečä bayt bilä ixtisár qïlïnur
;
3)
bag‘ishlamoq:
Faqirnïŋ
(40a3)
“Tuhfat
ul-afkár” qasidamdinkim, alarnïŋ atïγa
aytïlïbtur
va
yuqarï mazkur boldï
(XM, 40a4);
4)
bitmoq:
Va še’r va muammá
babïda ilmiy
(4a4)
va amaliysïda Pahlaván sáhib-i vuquf va
(4a5)
jald erdi, ul nav’kim, zamán šuarásinïŋ yüzidin birigä
anča
(5a6)
šuur va vuquf yoqtur va aksar nazm ahli
har nav’ še’r
aytsalar
erdi
(HPM, 6a7).
“Biror narsani qo‘lga tutqazmoq yoki
ixtiyoriga topshirmoq” (O‘TIL, I, 234-235)
ma’nosidagi
ber=
so‘zi qadimgi turkiy tilda ham
yuqoridagi ma’noni anglatib
be:r=
tarzida talaffuz
qilingan (ESTYa, II, 115), keyinroq
e:
unlisining
cho‘ziqlik belgisi yo‘qolgan (Devon, III, 195; DTS,
95):
be:r=>ber=
(O‘TEL, I, 45-46). Manoqiblarda
28 o‘rinda quyidagi uch ma’noda qo‘llangan (I, 270):
1) bermoq, qaytarmoq: (HPM12b6)
Javáb
beräy
, siz barï saválïŋïznï aytïŋ
;
“Naváiy”nï
(HPM,
13b4) “
Nasimiy”gä taγyïr berib oqudï
;
2) baxsh etmoq, hadya qilmoq, ato etmoq,
ehson qilmoq:
Bir nečä muqaddima guzáriš
berγaymenki,
ol
(3b4)
umur záhir-u bátinïmγa mujib-
i mubáhát va
(3b5)
quvanmaq va dunyá-yu
áxiratïmγa báis-i iftixár va ökünmaqdur
(XM, 3b6);
3) ehson qilmoq, sochmoq, tarqatmoq,
dasturxon yozmoq:
Alarnïŋ
(XM, 72b18)
yïl ašin
base e’záz va ehtirám bilä pádšáhána
berib
…
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida “ko‘mak,
yordam, qo‘llab-quvvatlash” (O‘TIL, II, 520)
ma’nosini
anglatuvchi
madad
leksemasi
manoqiblarda
ber=
leksemasi bilan sintagmatik
munosabatga
kirishib,
“yordam
bermoq,
ko‘maklashmoq” ma’noli birikmani hosil qilgan:
Hazrat-i Xája Abdulaziz čun kördilärkim, hál özgä
(XM, 71a4)
nav’dur, özläri madad
berib
...
. Bundan
tashqari,
ber=
ko‘makchisi fe’l sifatida talay so‘zlar
bilan birikib,
dast ber=, nišána ber=, taskin ber=,
qarár ber=, natija ber=, jilva ber=
(XM),
taγyir
ber
= (HPM),
fáyda ber=, yol ber=
(HSHA) singari
iboralarni voqelantirgan.
Eski o‘zbek adaboy tilida 1) bilmoq,
anglamoq, tushunmoq; 2) sezmoq; his qilmoq; 3)
hisoblamoq; 4) tanimoq, tan olmoq (ANATIL, I, 290-
291)
ma’nolarida
qo‘llangan
bil=
leksemasi
manoqiblarda 20 o‘rinda uch ma’noda aks etgan:
1) bilmoq, anglamoq:
Quš tilin
bilgän
Sulaymánγa еtär
(HSHA, 1a2)
hamrázlïq
;
2) sezmoq; his qilmoq:
Bu javábdïn
(20b2)
bildimkim,
mubárak xátirlarïγa bu iš xeyli
(XM,
20b3)
náxuš kelmägän ermiš;
3) hisoblamoq: (65a4)
Özin xud bir jahán-i
begarán
bil,
(XM, 65a5)
Kamálátïn özidek bir jahán bil
.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida
bilmoq
fe’li
“biror narsa hodisa, yoki fikrning mohiyatiga еtmoq,
biror sohada ma’lumotga ega bo‘lmoq ma’nosini
anglatadi” (O‘TIL, I, 264).
Qadimgi turkiy tilda 1) ko‘rmoq, boqmoq,
qaramoq; 2) tobe bo‘lmoq, bo‘ysunmoq; 3) boshdan
kechirmoq, tortib ko‘rmoq, chekmoq, tortmoq; 4)
eshitmoq, qabul qilmoq; 5) taxmin qilmoq (DTS,
317)
semalarini
anglatishda
kör=
fe’lidan
foydalanilgan.
Eski o‘zbek adabiy tilida 1) ko‘rmoq,
qaramoq; 2) aniqlanmoq; 3) nazar solmoq; e’tibor
bermoq; 4) uchratmoq; 5) boshdan kechirmoq,
tortmoq; 6) sezmoq, bilmoq; 7) hisoblamoq, qabul
qilmoq, gumon qilmoq; 8) topmoq, uchratmoq; 9)
e’tibor qilmoq ma’nolari qatori, yordamchi fe’l
vazifasini ham o‘tagan (ANATIL, II, 154).
Kör=
so‘zining hozirgi o‘zbek adabiy tilida ishlatilishi
yuqori chastotaga ega bo‘lib, semantik doirasi
kengayib, 16 ma’noni bildiradi (O‘TIL, II, 469).
Manoqiblarda
kör=
leksemasi quyidagi 9 ma’noni
ifodalagan:
1) qaramoq:
Yana biri šafqat-i mufritki,
barča rindlärni aziz
(6a1)
tutqaylar va máamkana
riáyatlarïnï vájib
körgäylär
va
(HSHA, 6a2)
alardïn
har xatá va zalal váqe’ bolsa…
;
1)
aniqlanmoq, qaror qilmoq:
Kördilärki,
alarnïŋ giriftárlïγï andaq yеrdä
(11a1)
ermäski,
özlükläri bilä ya birävniŋ sa’y va
(HSHA, 11a2)
ehtimámï bilä xaláslïq mümkin bolγay
;
2)
nazar solmoq; e’tibor bermoq, ko‘zdan
o‘rkazmoq:
Áhistalïq
(15b5)
bilä ol qáγáznï čïqarïb
körübtür
va ma’lum qïlïbdur
;
3)
uchratmoq:
Bukünkim,
(XM, 70a 12)
faqirnï alar xizmatïda
körübtü;
4)
bildirmoq, qayd etmoq:
Munïŋ daγi
ta’rifïda rangin
(XM, 37b10)
ruq’a bitib, istihsánlar
körgüzüb
yïbarïb erdilär
;
5)
sezmoq, bilmoq:
Alarnï čun mundaq
xušhál
(XM, 59b11)
kördüm,
ayttïm
;
6)
hisoblamoq, qabul qilmoq:
Ol jumladin
daγi bir nečäkim, aynil-yaqïn bolubtur bitimägi
(XM,
69b 21)
munásib
köründi
;
7)
boshdan kechirmoq, sodir bo‘lmoq:
Alar
favt bolur yïlkim, ol váqea
körgän
tarixdïn ottuz-ottuz
tört yïl taxminan otub
(XM, 70b6)
erkin
;
8)
sezmoq, e’tibor qilmoq:
Hazrat-i Xája
Abdulaziz čun
kördilärkim
, hál
(XM, 70a4)
özgä
nav’dur, özläri madad berib….
“So‘z, jumla, gap, matn va shu kabi yozma
shaklini ichida yoki og‘zaki ifodalamoq” ma’nosidagi
oqï//oqu=
so‘zining hozirgi o‘zbek adabiy tilida
to‘qqizta ma’noda qo‘llanishi e’tirof etilgan (O‘TIL,
V, 190-191). Bu leksema asli “baland tovush,
qichqiriq” ma’nosini anglatgan
oq
otidan (ESTYa, I,
440)
ï
qo‘shimchasi bilan yasalgan (Devon, III, 270;
DTS, 279); o‘zbek tilida
ï
unlisining qattiqlik belgisi
yo‘qolgan:
oq+ï=oqï=>oqï=
. Bu so‘z dastlab
“baland tovush bilan aytmoq, qichqirmoq” ma’nosini
anglatgan, “yozuvni talaffuz qilmoq” ma’nosi yozuv
yaratilgandan keyin yuzaga kelgan (O‘TEL, I, 498).
Manoqiblarda ushbu leksema to‘rt ma’noda 70
o‘rinda ishlatilgan:
1) o‘qimoq, mutolaa qilmoq:
Čun ol
avqátda faqirnïŋ nazmlari Xurásánda
(3b7)
šuhrat
tutub erdi, alar daγi iltifát qïlïb, ba’zi
(HSHA, 3b8)
abyátnï köp
oqurlar
erdi
;
2)
izhor qilmoq, bayon qilmoq:
Oquŋ,
andaqki menïŋ
(HPM, 15b4)
bilä örgänib erdingiz
(HPM);
Alar daγi paydarpay raván
oqudilar
;
3) fikr bildirmoq, mubolag‘a yuritmoq:
Bu
faqir alar xizmatïda ta’lim
(XM, 4b5)
va istifáda
yüzidin
oqubmen
;
4) qiroat qilmoq, tilovat qilmoq:
Daγi qiráat
ilmin
(7a3)
ham yaxšï bilür erdi va xūb maxraj va
tajvid bila Qur’án
oqur
erdi
(HPM, 7a4).
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida
“nazar
tashlamoq, nazar solmoq, qaramoq” (O‘TIL, I, 394)
ma’noli
baq=
so‘zi eski o‘zbek adabiy tilida 1)
tikilmoq, ko‘z solmoq, ko‘rmoq; 2) e’tibor bermoq;
3) qaramoq, nazar solmoq; 4) intilmoq, talpinmoq,
yolbormoq, iltijo qilmoq; 5) o‘qimoq; 6) intizor
bo‘lmoq; 7) qidirmoq, izlamoq 8) boqmoq,
o‘tlanmoq, oziqlantirmoq, qaramoq ma’nolarida
ishlatilgan. Manoqiblarda ushbu leksema 7 o‘rinda
quyidagi ma’nolarda qo‘llangan:
1) tikilmoq, ko‘z tashlamoq: (XM, 71a5)
Ayaγlarï sárï közlärïγa ötrü olturub erdi, alar qačan
köz ačsalar aŋa iltifát yüzïdin
baqadurlar
erdi
;
2) qaramoq, nazar solmoq:
Har qayan
baqsam,
yüzümgä ol quyášdïn nur erür
(HPM, 12a11)
Har sárï qïlsam nazar, ol áy mäŋä manzur erür
;
3)
aniqlamoq, tekshirmoq:
Hargiz heč
kitábγa
baqmaqqa
ehtiyáj bolmadï
(XM, 10a4).
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida “biror ishga
kirishmoq” (O‘TIL, I, 342) sememasini anglatuvchi
bašla=
so‘zi manoqiblarda quyidagi ma’nolarni
bildirgan:
1)
boshlamoq,
biror
ishni
bajarishga
kirishmoq:
Alargä betaqrïb söz qatïb, uzrxáhlïqlar
(XM, 18b4)
bašladï
;
2)
ko‘makchi so‘z vazifasida “ko‘rsatmoq,
namoyish etmoq”ni ifodalagan:
Távuslarnï asraγučï
(23b8)
ham üyläridin surub čïqardi, hamul
(XM,
23b9)
zamán jilva qïla
bašlab
…
Qadimgi turkiy tilda “ichmoq” (DTS, 201)
ma’nosini anglatgan
ič=
leksemasi
HSHAda
Navoiyning boshqa asarlaridek quyidagi ma’nolarda
qo‘llangan:
1) ichmoq, simirmoq, no‘sh aylamoq:
Tajarru’ ayyámïda
sáyir (HSHA, 6b7)
rindlardïn
köpräk
ičär
erdilär
;
2) yutmoq:
Har
(14b5)
kiši suvsïz bolsa xáh
qarï, xáh yigit suv
ičgäč
, átašï daf’
(HSHA, 14b6)
bolub, zavqe tapar.
Belgi-xususiyatni
anglatuvchi
leksemalarda
ko‘pma’nolik
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida “qarindosh
urug‘i yo‘q, biror homiysi, ko‘makchisi bo‘lmagan,
kimsasiz; musofir” ma’nosi
γarib//γariba
leksemasi
bilan ifodalanmoqda (O‘TIL, V, 437). Ushbu so‘z
manoqiblarda 18 o‘rinda uch ma’noda qo‘llanganini
quyidagi ashyoviy materiallar misolida ko‘rish
mumkin:
1) bechora, notavon; holsiz, kimsasiz:
Bu
faqir alarnïŋ xilvatlarï
(HSHA, 12b7)
ešigigä
bardïm:
γarib
hay-hay yïγlamaqda erdilär
;
2) ajoyib, taajjublanarli, hayron qoladigan
narsa:
Va
γaribdürkim,
záhir ulumïnïŋ
(8a8)
takmili
vaqtïda nečä iš alarγa muyassar bolubtürkim
(XM,
8a9);
3) ajablanarli:
Bu mazkur bolγan
(49b10)
muddaánï arz qïldïm-
γarib
hál dast
(XM, 49b11)
berdikim, alarnïŋ ham mubárak xátiralarïγa biaynihi
ušbu nav’ ötär ermiš
.
“Kam topiladigan, noyob va qadrli; taqchil”
ma’nosini anglatuvchi
aziz
leksemasi hozirgi o‘zbek
adabiy tilida olti (O‘TIL, I, 48), qadimgi turkiy tilda
bir (DTS, 72), Navoiy asarlari tilida besh ma’noda
qo‘llangani qayd etilgan (ANATIL, I, 56).
Manoqiblarda ushbu so‘z 17 o‘rinda tubandagi
ma’nolarda ishlatilgani kuzatildi:
1) hurmatli, e’zozli: (2a5)
Bu hamida xisál
va pisandida af’ál jihatidin yaxšï va yamán ahl-i
zamán qašïda
(HSHA, 2a5)
aziz-u
mukarram va
muhtaram bolur ermišlär
;
2) qadr-u qimmatli, muhtaram, mo‘tabar:
Faqir ul
aziz
farzand marsiyasi
(18b8)
bilä ol aziz
ata duásï bábïda bu
(XM, 18b9)
baytni aytïb
erdimkim;
3) mashhur:
Mu’jizátï bábïda
(50b8)
azizlar
kutub va rasáil bitibtürlärkim,
(XM, 50b9)
ol
hazratnïŋ nubuvvatïγa ummatlarγa mujib-i izdiyádï
yaqïn bolγay
;
4) oliy qadr, hurmat, tabarruk:
Yänä biri
šafqat-i mufritki, barča rindlärni
aziz
(HSHA, 6a1)
tutqaylar
.
Adib asarlarida
aziz,
uluγ, akábir, ašrát
leksemalari
bilan
ma’nodoshlik
qatorini
shakllantirgan.
Turkiy+arabiy so‘zlarda polisemiya
“Tananing bo‘yindan yuqori, oldingi qismi”
ma’nosini ifodalovchi
baš
leksemasi hozirgi o‘zbek
adabiy tilida yigirma ma’noda qo‘llanmoqda (O‘TIL,
I, 332-336).
Baš
o‘zbek yozma manbalarida faol
ishlatilgan leksemalardan sanaladi. Statistik tahlilga
ko‘ra, “Favoyid ul-kibar”da 249, “Navodir ush-
shabob”da 121, Atoiy asarlarida 31, Gadoiy
asarlarida 17, “Gul va Navro‘z”da 18, Sakkokiy
asarlarida 21, Lutfiyning g‘azal, mayda janrlardagi
asarlarida esa 54 marta qo‘llangan [Бафоев, 1983:
49-50]. “Qadimgi turkiy lug‘at”da 9 (DTS, 86-87),
ANATILda 7 (I, 319-320), manoqiblarda 17 o‘rinda
besh ma’noda qo‘llangan:
1) kalla: (XM, 71a,4)
Alarnïŋ
bašïn
mašrïq
jánïbïdïn šimál jánïbïγa qïlïb, yüzlärin qibla sarï
qïldïlar
;
2) boshlanish, avval:
Bu faqir-i haqir bu söŋi
jamáat zumrasïda Xiyábán
(11b9)
bašïda
körgän
zamánïda muxtasar
(XM, 12a10)
bitilgän risála
sabáqïγa mumtáz boldum
;
3) butunicha, barcha, hammasi:
Ártuγraq
bolγay, bir tavajjuh bilä
baštïn
-ayaqqača
(XM, 13a5)
oqumaq háli az γarábat emäs;
4) ust, tepa; yuqori tomon: (XM, 71a1)
Ba’zi
azizlär va ašbáb alarnïŋ
bášlarïda
jam’ erdilär.
5) yo‘lboshi, rahbar, boshliq:
Sultán Ahmad
mirzá va Muzaffar Husayn mirzá bašlïγ salátin va
pádšáhzádalar bir-birigä
(XM, 72b1)
navbat
berišmay…
6) old, old tomon:
Muxlislaridin
(XM,
72b19)
ba’zi ol hazratniŋ mutahhar marqadï bašïda
áliy imárat salïb..
.
Ushbu so‘z qadimgi turkiy tilda
ba:š
tarzida
talaffuz qilingan (ESTYa, II, 86). Keyinchalik
a:
unlisining cho‘ziqlik belgisi yo‘qolgan (PDP, 369;
Devon, III, 165; DTS, 86); o‘zbek tilida
a
unlisi
â
unlisiga almashgan:
ba:š
baš
bâš
(O‘TEL, I, 61).
Hamma
tomonga
cheksiz
yo‘nalgan
bo‘shliq; osmon; koinot (O‘TIL, IV, 318)
ma’nosidagi
fazá
leksemasi eski o‘zbek adabiy tilida
1) atmosfera, bo‘shliq: koinot bo‘shlig‘i 2) ochiq yеr,
maydon, kenglik (ANATIL, III, 310) semalarini
anglatgan. Ushbu polisemantik xususiyatiga ega
bo‘lgan
fazá
istilohi HPMda “ochiq yеr, maydon,
kenglik” ma’nosida qo‘llangan: …
bir yil soŋra
Pahlaván hamul Hazratnïŋ payravlïγïγa
(19a6)
bu
faná taŋnáyïdïn baqá gulšanï
fazásïγa
xirám
(19a6)
körgüzdi.
Keltirilgan jumlada Abdurahmon Jomiy
vafotidan bir yil o‘tgach foniy dunyoni tark etib,
boqiy dunyoga yo‘l olgani, ya’ni vafot etgani bayon
etilgan.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida “sutkaning
quyosh chiqqandan quyosh botgungacha bo‘lgan
qismini ifodalovchi” (O‘TIL, II, 428-429) bosh
ma’noni anglatuvchi
kün
leksemasi ANATILda to‘rt
ma’noda ishlatilgani e’tirof etilgan (II, 138).
Leksemaning manoqiblarda 55 o‘rinda uch ma’noda
qo‘llanganini kuzatish mumkin:
1) o‘tgan kun:
Bir
kün
ol hazrat
xizmatlarïda
(XM, 13b12)
ašáb házir erdilär
;
2) vaqt, fursat, on, zamona:
Bir nečä
kün
(19a2)
ötmädikim, yana bir devána anï urub öltürdi
(XM, 19a3);
3) kun; bir kun; kecha va kunduz: (XM,
13a6)
Neča
kündin
söŋra ham Marvda bu ruq’a alar
Hazratïdïn keldi
.
Qadimgi turkiy tilda ham shunday ma’noni
anglatgan bu so‘z asli
kün
tarzida talaffuz qilingan
(PDP, 397; Devon, I, 327; ESTYa, III, 101) o‘zbek
tilida
o‘
unlisining yumshoqlik belgisi yo‘qolgan:
kün>kun.
Sh. Rahmatullayev fikricha, bu ot qadimgi
turkiy tilda “quyosh” ma’nosini anglatuvchi
ko‘n
otidan ma’no taraqqiyoti asosida o‘sib chiqqan
(O‘TEL, I, 217).
“O‘z tovush qobig‘iga ega bo‘lgan, narsa-
hodisalar, jarayonlar, shaxslar, belgi va miqdorlarni,
xususiyatlarni
harakat
va
holatni,
aloqa
va
munosabatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan,
mustaqil lug‘aviy ma’noga ega bo‘lgan, shuningdek,
turli grammatik ma’no va vazifalarda qo‘llanadigan
еng muhim til birligi” (O‘TIL, III, 608) sememasini
bildiruvchi
söz
“Navoiy asarlari leksikasi”da sakson
olti o‘rinda yigirma olti [Бафоев, 1983: 60], “Alisher
Navoiy tarixiy asarlari leksikasi”da to‘qson bir
o‘rinda ikki [Абдувалиевa, 2016: 153], ANATILda
to‘rt ma’noda qo‘llangani e’tirof etilgan (ANATIL,
III, 137). Manoqiblarda ushbu leksema 90 o‘rinda 4
ma’noda ishlatilgan:
1) gap-so‘z, nutq:
Alar qáyilïnïŋ maqsudïnïŋ
náqïz-i jánibïdïn
söz
(HSHA, 13a3)
bašlab dedilärki,
šayxe aytïbdur
;
2) hikoya, qissa, naql:
Uluγ kičikkä čüčük
söz
va mufrit xulq
(HSHA, 5b5)
záhir qïlurlar erdi
;
3)
va’da, ahd:
Yoq ersä, inán-i ixtiyárnï
ilikdin alïb,
söz
uzar va
(HSHA, 10a6)
maqsudum
bázárïn buzar
;
4) javob: (HSHA, 2a11)
Ne bolγay, senïŋ
af’ál-u xisálïŋ ham falánγa oxšasa erdi. Va bu sözdin
γarazï alar ermišlär
.
Arabcha so‘zlarda ko‘pma’nolikning aks etishi
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida “farog‘atli
hayot, turmush; hurramlik; baxtli fursatlar” ma’nosini
izohlovchi
davrán
leksemasi (O‘TIL, I, 542),
ANATILda besh ma’noda voqelangan (I, 441).
Ushbu leksema o‘zbek tiliga ikkinchi bo‘g‘indagi
a
unlisini tashlab, cho‘ziq
ā
unlisini
â
unlisiga
almashtirib
qabul
qilingan:
davarān→davrân
(davron)
(O‘TEL,
II,
101).
Leksemaning
manoqiblarda 5 o‘rinda besh ma’no ifodalaganini
quyidagi misollarda kuzatish mumkin:
1) borliq, falak, gardish, doira:
(11a9)
Rasáil
tasavvuf ilmidä alärdïn rūzgár avráqïnï
(11a10)
muzayyan qïlïb
davrán
ahlïγa bu šarif ilmniŋ
(11a11)
istiláhátï bilä daqïq masailïn ravšan
(XM, 11a12)
va
mubarhan qïldïlar;
2) zamona, davr, asr:
Xušá, ol zamánkim,
(29b8)
zamán mundáγ buzurgvárlar šarif vujudlarï
(29b9)
bilä árásta va
davrán
mundáq rafe’
(XM,
29b10)
mïqdárlar aziz xilqatlarï bilän pirásta erdi
;
3) yеr yuzi, dunyo; tiriklik, hayot:
Bu
(55a2)
davrán
jaybï gavhardin tola va davrán ahlï qoynï
(XM, 55a3)
va etägi javáhirdïn mamlu boladur
;
4) podshohlik, hukmronlik:
Alarnïŋ ačuq
köŋüllariniŋ faváid-i
davrán
(XM, 55a9)
xaláyïqïdin
öksülmäsün
;
5)
navbat:
(12b5)
Oyla ášïqki, hijrándïn
körüb dard-u malál,
Šádlïγdïn
(HSHA,12b6)
yïγlaγay, tapqanda
davrán-
i
visál
.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida “yo‘q bo‘lib
ketish, o‘lish” ma’nosini anglatuvchi
faná
leksemasi
ikki (O‘TIL, IV, 324), Navoiy asarlari tilida uch
ma’noda qo‘llangan (ANATIL, III, 318). Bundan
ko‘rinadiki, ushbu leksema Navoiy davrida faol
ishlatilib, hozirgi kunga kelib, ma’no torayish
hodisasiga uchragan.
1) baqosizlik, yo‘q bo‘lish, o‘lish:
Čun
fanáy-i
vujud-i mavhum hásil
(XM, 10b8)
boldï
;
2)
o‘zlikdan kechish, o‘zni unutish;
tasavvuf yo‘liga kirish:
Bu faqir fuqará ahlï,
darvešlär
(HSHA, 12b9)
va ahlulláh mulázamatïγa
köp yеtibmen,
faná
tarïqïda alardek az körübmen
;
3) dunyo:
Ammá
faná
dáridin baqá
gulzárïγa
(69b19)
rihlatlari jum’a küni muharram bu
áyïnïŋ on yеttisidä tarix sekkiz yüz toqsan sekkizdä
(XM,69b20)
váqe’ boldï
.
Forscha-tojikcha so‘zlarda ko‘pma’nolik.
Qadimgi turkiy tilda “yetarli, kifoya”
ma’nosida
bas
leksemasi ikki sememada ishlatilgan
(DTS, 87). Ushbu leksema hozirgi o‘zbek adabiy
tilida omonimlik xususiyatiga ega bo‘lib, “boshqa
kerak emas, shu bilan еtar; to‘xtat” ma’nolarida
qo‘llanmoqda (O‘TIL, I, 174). Eski o‘zbek adabiy
tilida yеtti ma’noni ifodalangani qayd etilgan
(ANATIL, I, 225-226). Bundan kuzatish mumkinki,
Navoiy davrida turli ma’noni ifodalovchi
bas
leksemasi vaqt o‘tishi bilan ma’no torayishi
hodisasiga uchragan. Ushbu so‘z manoqiblarda faqat
XMda 3 o‘rinda uch ma’noda qo‘llangan:
1) kifoya, yеtarli:
Rūzgár
(34b9)
naváibïdïn
menïŋ barča nazmim
(34b10)
zamána sahifasïdïn
mahv bolsa va bu
(XM, 34b11)
qasidam qalsa meŋä
basdu
;
2) shunchalik, shu qadar: (62a5)
Baski
urub
xayl-i maláik qanát;
3) tugatish, yakunlash:
Bu dástán dáγï ellik-
altmïš bayt barkim, barčasïn bitmäk mujib-i itnáb
(67b12)
bolur üčün
bas
qïlïldï.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, adib
jamiyat madaniy an’analarini anglatuvchi so‘z
boylikni qo‘llashda inson tafakkuridan mustahkam
o‘rin olgan sinonimiya, polisemiya, antonimiya,
omonimiya singari leksik-semantik hodisalar hamda
metafora,
metonimiya,
sinekdoxa,
parafraza,
evfimizm kabi stilistik usullardan ustalik bilan
foydalangan. Asarlar leksikasida ko‘pma’noli so‘zlar
ish-harakat anglatuvchi so‘zlar doirasida keng
voqelangan.
ADABIYOTLAR
[1]
Абдувалиева Д. Алишер Навоий асарлари
лексикаси. – Toшкент: Фан, 2016. – Б. 153.
[2]
Aбдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек
тилининг тарихий грамматикаси. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1973. – Б. 184.
[3]
Абдулхайров М. Навоий асарларида сўз ва
иборалар. – Тошкент: Tafakkur bo‘stoni, 2009.
[4]
Аширбоев С. Алишер Навоий насрий
асарларидаги содда гапларнинг таркибий ва
маъно хусусиятлари. Филол. фан. докт. …
дисс. автореф. – Тошкент, 1990.
[5]
Баскаков Н., Содиқов А., Абдуазизов А.
Умумий тилшунослик. – Тошкент: Ўқитувчи,
1979. – Б. 103-104.
[6]
Бафоев Б. Навоий асарлари лексикаси. –
Toшкент: Фан, 1983. – Б. 49-50.
[7]
Боровков
А.К.
Алишер
Навои
как
основоположник узбекского литературного
языка. Алишер Навои.
–
М. – Л: 1946.
[8]
Дадабоев
Ҳ.
“Тортмоқ”
лексемасининг
Алишер Навоий даври эски ўзбек адабий
тилидаги маъновий қурилиши //Алишер
Навоий.– Тошкент, 2021. № 1. – Б.10.
[9]
Дадабоев Ҳ., Ҳамидов З., Холманова З. Ўзбек
адабий тили лексикаси тарихи. XIV аср
иккинчи ярми- XX аср боши. – Тошкент: Фан,
2007. – Б. 17.
[10]
Дадабаев Х. Военная лексика в строузбекском
языке. Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. –
Ташкент, 1981.
[11]
Дониёров Х. Алишер Навоий ва ўзбек адабий
тили. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги
адабиёт ва санъат, 1972.
[12]
Eckmann J. Kűçűk Çağatay Grameri. Harezm,
Kipçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine
Araştirmalar. Yayima hazirlayan Osman Fikri
Sertkaya. – Ankara, 1996. – S. 109-132.
[13]
Ziyotova S. “Mеҳробдан чаён” асарида кўчим
ва унинг турлари”. // Oriental renaissance:
Innovative, educational, natural and social
sciences. Vol 2, Issue 4/2, April 2022. (ISSN
2181-1784. Impact Factor: 5.947). – P. 663.
[14]
Искандарова Ш. Лексикани мазмуний майдон
асосида ўрганиш муаммолари. – Тошкент:
Фан, 1998. – Б. 34.
[15]
Каримов
А.
Лексико-семантические
и
стилистические особенности языка поэмы
“Фархад и Ширин” Алишера Навои. Автореф.
дисс. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1974.
[16]
Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. –
Тошкент: Фан, 1984. – Б.
[17]
Насыров И. Лексика “Маджалис ан-нафаис”
Алишера Навои. Автореф. дисс. ... канд.
филол. наук. – Ташкент, 1980.
[18]
Рахматуллаева М. К вопросу изучения
синонимов в лирике Алишера Навои.
Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. –
Ташкент, 1965.
[19]
Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили.
– Тошкент: Mumtoz so‘z, 2010. – Б. 111.
[20]
Рустамова Н. Навоий асарларидаги арабча
сўзларнинг морфологик белгилари. Адабиёт
кўзгуси. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1998.
№ 4 va h.k.
[21]
Рустамов А. Некоторые грамматические
особенности
языка
“Махбубул-кулуб”
Алишера Навои. Автореф. дисс. ... канд.
филол. наук. – Тaшкент, 1959.
[22]
Санакулов У. Исследование памятника XV
века “Мухакамат ал-лугатайн” Алишера
Навои. Автореф. дисс. ... канд. филол наук. –
Ташкент, 1971.
[23]
Содиқов Қ. “Муҳокамату-л-луғатайн”ни ўқиб
ўрганиш. Ўқув қўлланма. – Тошкент, 2011.
[24]
Самойлович А.Н. К истории литературного
среднеазиатского-тюркского языка. Мир-Али-
Шир – Л:
1928.
[25]
Тожибоева М. Алишер Навоийнинг “Илк
девон” идаги арабча сўзларнинг лексик-
семантик талқини. Филол. фан. номз. … дисс.
автореф. – Тошкент, 2001.
[26]
Умаров
Э.
Лексико-грамматическая
характеристика фразеологизмов “Хазойин-ул-
маони” Алишера Навои. Автореф. дисс. ...
канд. филол. наук. – Л.: 1968.
[27]
Усмонов А.“Мухакамат ал-лугатайн”
Алишера Навои, – Ташкент, 1948.
[28]
Фозилов
Э.
Ўзбек
тилининг
тарихий
морфологияси. – Tошкент: Фан, 1965.
[29]
Хамидов
З.
Лексико-семантическое
и
лингвопоэтисческое
исследование
языка
“Лисан ат-тайр” Алишера Навои. Автореф.
дисс. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1982.
[30]
Эгамова Ш. Алишер Навоий асарлари
тилидаги қадимги туркий лексик қатлам.
Филол. фан. номз. … дисс. автореф. –
Тошкент, 2008.
[31]
Őzőnder S. Alī Şīr Nevāyī. Muhakametűl-
luğateyn. Iki Dilin Muhakemesi. – Ankara, 1996.
[32]
Щербак. А.М. Грамматика староузбекского
языка. – М. – Л: Изд-во АН СССР, 1962.
[33]
Ҳожиева А., Аҳмедов А. Ўзбек тили
лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981 – Б.
209-210.
SHARTLI QISQARTMALAR:
[1]
ANATIL
– Alisher Navoiy asarlari tilining izohli
lug‘ati. – Toshkent, I-IV. 1983-85. T. I. 1983. –
655 b.; T. II. 1983. – 642 b.; T. III. 1984. – 622
b.; T. IV. 1985. – 633 b.
[2]
AНАЛ –
2013. – 2006. Фозилов Э.И. Алишер
Навоий асарлари луғати. – Тошкент.
[3]
АНАТИЛ –
1983-1985.
Алишер Навоий
асарлари тилининг изоҳли луғати. I-IV. –
Тошкент: Фан.
[4]
DLT
– Mahmud Qoshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk.
I-III. – Toshkent: Fan, 1960-1963. T. I. 1960. –
499 b.; T. II. 1961. – 427 b.; T. III. 1963. – 461
b.
[5]
DTS
– Древнетюркский словарь. – Ленинград:
Наука, 1969. – 676 с.
[6]
NAL
– Ibrohimov S., Shamsiyev P. Navoiy asarlari
lug‘ati. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1972. –
784 b.
[7]
TjRS
– Таджикско-русский словарь. – М.:
Государственное издательство иностранных и
нatsiональный словарей, 1954. – 789 с.
[8]
HSHA
– 2013. Alisher Navoiy XX jildlik, X jild.
Holoti Pahlavon Muhammad. – Toshkent.
[9]
HPM
– 2013.
Alisher Navoiy XX jildlik, X
jild. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. – Toshkent.
[10]
XM
– 2013. Alisher Navoiy XX jildlik, V jild.
Xamsat ul-mutahayyirin. – Toshkent.
[11]
O‘TIL
– O‘zbek tilining izohli lug‘ati. I-V. –
Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi,
2006-2008. – T. I. 2006. –680 b.; T. II. 2006. –
672 b.; T. III. 2007. –688 b.; –T. IV. 2008. – 608
b.; T. V. 2008. – 592 b.
[12]
O‘TEL –
1) Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining
etimologik lug‘ati (turkiy so‘zlar). – Toshkent:
Universitet, 2000. – 599 b. 2) Rahmatullayev Sh.
O‘zbek tilining etimologik lug‘ati. II (arab
so‘zlari va ular bilan hosilalar). – Toshkent:
Universitet, 2001. – 599 b. 3) Rahmatullayev Sh.
O‘zbek tilining etimologik lug‘ati. III (fors-
tojikcha, tojikcha birliklar va ular bilan hosilalar).
– Toshkent: Universitet, 2009. – 284 b.
[13]
ESTYa
– Севортян Э. Этимологический
словар тюркских языков. Общетюркские и
межтюркские основы на гласные. – М.: Наука,
1974. –767 с.
[14]
FZT
– Фарҳанги забони тоҷикӣ – М.:
Советская энциклопедия, 1969. Т. I. 1969. –
951 с.; Т. II. 1969. – 947 с.
[15]
ARS
– Баранов Х.К. Арабско-русский
словар. М.: Русский язык, 1976. – 595 с.
