Muloqot va uning pragmatik tahlili
Shakhnoza Bobojonova
University of Tashkent for Applied Sciences, Gavhar Str. 1, Tashkent 100149, Uzbekistan
(shakhnoza.bobojonovan@gmail.com )
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439660
Kalit so‘zlar:
muloqot, nutqiy akt, nutqiy etiket, pragmatika, lingvopragmatika, kommunkatsiya adresant, kommunikator,
adresat, kommunikant, nokommunikativ, noverbal va verbal vositalar, kommunikativ maqsad.
Annotatsiya:
Ushbu maqola nutqiy muloqot va uning pragmatik xususiyatlari haqida fikr yuritilgan. Lingvopragmatika
tilning faol nutqiy muloqotdagi qat’iy belgilangan shakli va belgilangan ijtimoiy-pragmatik tamoyillaridir
Nutqiy etiket birliklarining lingvopragmatik jihatdan tadqiqi ikki yoki undan ortiq xalqning o‘zaro bir-
birlarining madaniyati, mentaliteti, e’tiqodi, an’analari, qadriyatlarini kengroq anglash, muloqotda
pragmatik xatolarga yo‘l qo‘yilmaslik, madaniyat tushunchalari haqidagi bilimlarni oshirish imkoniyatini
kengaytiradi. Bu esa o‘z navbatida millat, millat tili, jins, yosh, mavqe, etnik kelib chiqish, iqtisodiy hayot,
din kabi omillarning nutqqa ta’siri masalasini yanada oydinlashtiradi. Shu jihatdan, nutqiy muloqot va unga
ta’sir qiluvchi omillar va uning xususiyatlari haqida xulosalar kiritilgan.
1 KIRISH
Aniq
atama
yoki
tushunchaning
semantik ma’no maydonini o‘rganish unga
aloqador masalaning ham o‘ziga xos bo‘lgan
xususiyatlarini yuzaga chiqarishga asos
bo‘ladi. Nutqiy etiket masalasini tadqiq etish
esa muloqot va unga oid lingvistik hamda
ekstralingvistik jihatlarni ham o‘rganishni
taqazo qiladi.
“
Muloqot”
knijn
.
встреча,
свидание; muloqot qilmoq встречаться
[1]
.”
Holbuki,
muloqot
so‘zi
aloqa
so‘zi bilan
ham semantik bog‘lanib, “turli vositalar
yordamida axborotlarni uzatish va qabul
qilish” ma’nosiga ham e ga. Shu sababli u
ruscha
общение
so‘zi ma’nosiga ham mos
keladigan
semantik
xususiyatlarga
ega.
Terminologik nuqtayi nazardan leksema rus
tilidagi
общение
(
nutqiy muloqot – речевое
общение
)
so‘zi
bilan
muqobillik
munosabatida bo‘ladi.
“Muloqot”
bahamjihat
suhbat
quriladigan bino
[2]
. Bu so‘z suhbat, suhbat
qurmoq, muloqot odobi tarzida keltirilib
izohlangan.
O‘zbek va ingliz tillarining izohli
lug‘atida esa bu atamaga quyidagicha tarif
beriladi.
“Muloqot”
— uchrashish, ko‘rishish; qabul
qilish
esk. kt. ayn.
uchrashuv; musohaba 2.
So‘zga
chiqqanlar bunday ijodiy muloqotlarni tez-tez
o‘tkazib turish zarurligini gapirdilar.
Gazetadan.
[Pirnazar] Bolalik oshnasi polvon Qulmuhammad
bilan bo‘lgan shirin muloqotda yana.. xon zulmi
oshib ketayotganidan shikoyat qildi.
Mirmuxsin,
Cho‘ri.
Yosh qalam sohiblari bilan hamma joy-da:
Andijonda,
Qo‘qonda,
Namanganda
doi-miy
ravishda muloqot olib borish lozim.
Gazetadan.
Muloqot qilmoq
Uchrashmoq.
Xurosonning
barcha ulug‘ zotlari bilan muloqot qilmoqqa.. fursat
kelgan.
(Oybek, “Navoiy”)
[3]
.
Ushbu ta’rifdan ko‘rib turganimizdek,
o‘zbek tilining izohli lug‘atida muloqot atama
sifatida ko‘proq uchrashish, uchrashganda
gaplashish ma’nosini ifodalaydi, ammo nutqiy
muloqot deyilganda, ko‘proq kommunikatsiya
nazarda tutiladi, hamda bugungi kunda muloqotni
tashkil qilish uchun har doim ham uchrashish talab
etilmaydi. Ijtimoiy tarmoqlarda tashkil etiladigan
axborot almashinuv jarayoni ham muloqot sanaladi
va bu jarayonda ham nutqiy etiket o‘ziga xos tarzda
namoyon bo‘ladi. Ingliz tilida kommunikatsiyaga
quyidagicha ta’rif beriladi.
Communication
–
the imparting or
exchanging of information by speaking, writing,
or using some other medium. “television is an
effective means of communication
[4]
”
Ingliz tilidagi kommunikatsiya termini bugun
bir qator dunyo tillari uchun qabul qilingan bo‘lib,
ikki tomonlama axborot almashinuv jarayonini
ifodalash uchun xizmat qiladi. O‘zbek tilida ham
kommunikatsiya muloqot atamasi bilan o‘rindosh
sifatida qo‘llanadi va ilmiy va rasmiy diskursiv
o‘rinlarda
kommunikatsiya
terminining
foydalanilishi kengroq kuzatiladi.
Muloqot
so‘zining lingvistik qiymati
ana shu keng ma’noda – “axborot almashish”,
“kishilarning kommunikativ munosabati”
ma’noviy mohiyati asosida idrok qilinadi.
“Ruscha-o‘zbekcha
lug‘at”da
kommunikatsiya so‘zining quyidagi ma’no turlari
berilgan: 1, Kommunikatsiya, aloqa yo‘li, yo‘l; suv
yo‘llari; aloqa temir yo‘llari; aloqa (aloqa yo‘llari,
kommunikatsiya)ni yo‘lga qo‘ymoq; dushman aloqa
yo‘llarini kesib qo‘ymoq; 2. lingv, kommunikatsiya,
aloqa, fikr almashish (almashuv) 1. Biz o‘z
ishimizda kommunikatsiya so‘zini uning lug‘atda
berilgan ikkinchi ma’nosida, muloqot so‘zini esa
uning sinonimi sifatida qo‘llaymiz. Muloqot uzvlari
deganda aloqa, fikr almashinish, so‘zlashish
jarayonida bevosita va bilvosita qatnashadigan
tarkibiy qismlar nazarda tutiladi
[5]
.
Xususan, kishilarning borliq yoki uning
ayrim hodisalari bilan munosabati kommunikativ
yoki
nokommunikativ
maqsadlarda bo‘lishi
mumkin. Kommunikativ muloqot faqat kishilar
orasida emas, balki deylik, kishi va hayvon yoki
parrandalar orasida ham bo‘ladi.
Kishilarning bevosita (yuzma-yuz) yoki
bilvosita
muloqoti
farqlanadi.
Zero,
ular
bevosita til yoki imo-ishoralar yordamida
muloqot
qiladilar.
Kishilarning
o‘zaro
kommunikativ aloqasi lisoniy, nolisoniy vositalar
asosida amalga oshiraladi. Shu ma’noda
kishilararo muloqotning vositalaridan bo‘lgan
nutqiy aktni umuman muloqot aktidan ayricha
tasavvur qilish, undan uzgan holda talqin qilish
mumkin emas. Zero, nutqiy akt, uning mohiyati
muloqot aktning tarkibiy qismlaridan bo‘lgan
pragmatik muhitsiz talqin qilinishi lisoniy
birliklarni sof til hodisasi sifatida “quruq” va
“obrazsiz” o‘rganishdan boshqa narsa emas.
Borliqdagi
mavjudlikning
yashash
algoritmini
aniqlash
bilan
shug‘ullangan
mutaxassislar uning o‘ta sodda va lo‘nda
ekanligini va bugungi kunda ham mohiyatan
mutlaqo
o‘zgarmay
kelayotganligini
ta’kidlaydilar.
Ba’zi
tadqiqotchilar
ushbu
hodisani ov qilish jarayoniga qiyoslaydilar
[6]
.
Demak, ibtidoiy odamning borliq bilan muloqoti
algoritmi “ovchi – ov kechimi – o‘lja” shaklida
bo‘lib, u turli sohalarga turli shakllarda yoyilgan.
Ammo ushbu uch hadli algortm o‘zgarmasdan
kelmoqda. Muloqot tizimida ovchi maqomida
so‘zlovchi, ov kechimi sifatida nutq akti va o‘lja
maqomida muloqot (bosh va natijaviy) intensiyasi
yotishini ko‘rish mumkin.
Muloqot
tizimidagi
nutqiy
aktning
maqsadi va natijasi muloqotning “mag‘zi”ni
tashkil qiladi va shunga ko‘ra pragmalingvistlar
muloqot tizimi tahlilida asosiy e’tiborni maqsad
va
natija
muvofiqligi
masalasi
tahliliga
qaratadilar. Biz bunda maqsad va ko‘zlangan
natijani dialektik yaxlitlikda olish tarafdorimiz.
Zero, har qanday muloqot maqsadi kelasi
zamondagi natija bo‘lsa, muloqot natijasi aslida
o‘tgan zamondagi muloqot maqsadidir. Shu
boisdan
ayrim
pragmalingvistlar
muloqot
maqsadini “boshlang‘ich intensiya (maqsad)”,
muloqot natijasini “natijaviy intensiya” deb ham
qaraydilar.
Muloqot maqsadi hamisha irrealligi,
muloqot
natijasi
esa
realligi
bilan
xarakterlanadi.
2 ASOSIY QISM
Lingvopragmatika birinchi bo‘lib g‘arb
tilshunosligida namoyon bo‘ldi, Britaniya olimi
G.Lich uni quyidagicha jadvalda aks ettirgan
[6]
:
Lingvopragmatika – pragmalingvistika va
sotsiopragmatikaning o‘rtasida joylashadi. Bu yerda
lingvopragmatika verbal muloqotning ikki asosiy
komponentlari orasida kerakli halqa (zanjir) vazifasi
bilan favqulodda muhim ahamiyat kasb etadi.
Lingvopragmatika
ham
til
tizimi,
ham
so‘zlovchining
kognitiv
muhiti
orasidagi
moslashuvni
belgilaydi.
Bu
umumiy
pragmatikaning boshqa biror qismiga mos kelmaydi.
Jumladan, pragmalingvistika, ko‘proq grammatik
xatolarni tekshirishga moyil bo‘lib, grammatik
jihatdan
noo’rin
qo‘llangan
fikr
anglashilmovchilikga olib kelishini misol qilish
mumkin.
Ijtimoiy me’yorlar va til o‘rtasidagi
bog‘liqlik lingvopragmatika doirasida o‘rganilib,
qisman sotsiologiya va lingvistikani o‘z ichiga
oladi. S.Levinson ta’kidlaganidek, jamiyat
vakillari
bilan
muvaffaqiyatli
muloqotga
kirishish va ijtimoiy qonun qoidalarga rioya
qilish uchun sotsiopragmatika, ya’ni ijtimoiy
ong, xulq-atvor, mentalitet kabi madaniy
qadriyatlarni nazariy jihatdangina bilishning o‘zi
yetarli emas. Shu bilan birga pragmalingvistika,
ya’ni jamiyat tiliga bog‘liq lingvistik qonun-
qoidalarini bilish bilan cheklanish ham to‘g‘ri
kelmaydi. Bu holatda lisoniy va ijtimoiy
me’yorlarni
bog‘lab
o‘rganuvchi
lingvopragmatika maqbul yo‘nalish sanaladi
[7]
.
Lingvopragmatika tilning faol nutqiy
muloqotdagi qat’iy belgilangan shakli va
belgilangan ijtimoiy-pragmatik tamoyillaridir.
Moskva davlat lingvistika universiteti
ilmiy
jurnalida
lingvopragmatika
haqida
quyidagicha ta’rif berilgan: Bu yangi lingvistik
mavzu bo‘lib, o‘tgan asrning ikkinchi yarmidan
tadqiq qilina boshlandi. U semantika, stilistika,
ritorika,
kommunikativ
sintaksis,
diskurs
nazariyasi,
qisman
psixolingvistika
va
sotsiolingvistika bilan chambarchas bog‘liqdir.
Bu sohaning muammo doirasi
aniq,
tiniq
emas.
Lingvopragmatika
so‘zlovchining
maqsadi
va
so‘zlovchining
suhbatdoshga
bo‘lgan munosabatini belgilashni o‘rganadi.
Lingvopragmatika quyidagilarni o‘rganadi:
-
nutq aktlari nazariyasi; so‘zlash maqsadi
-
va nutq aktlari turlari;
-
suhbat olib borish qoidalari;
nutqiy
etiketning ahamiyatli tomonlari;
-
mavhumlashtirilgan
fikr,
qochiriq,
ko‘chirma nutqiy aktlar;
-
diskurs masalalari
[8]
.
Ta’kidlash joizki, nutqiy aktlardagi etiket
ko‘rinishlari verbal birliklar bilan birga, so‘z bilan
ta’riflab bo‘lmaydigan noverbal (paralingvistik)
vositalar orqali ham xalqning turmush tarzi,
qadriyatlari, mentaliteti hamda geografik joylashuvi
haqida ma’lumot beradi. Masalan, rus va boshqa
Yevropa
xalqlarida
qo‘l
berib
so‘rashish
Yaponiyada tushunmovchilik, hurmatsizlikni keltirib
chiqarsa, ba’zi arab davlatlarida erkaklarning o‘pib
ko‘rishishi boshqa millat vakillari uchun g‘ayrioddiy
ko‘rinadi.
Yangi
Zelandiyada
kishilar
salomlashganda burun burunga urushtirilishi, ayrim
sharq xalqlarining ta’zim qilishi, tibetliklarning
salomlashish tariqasida bir-birlariga tillarini chiqarib
ko‘rsatishlari ham etiket qoidalarining turfaligiga
misoldir. Noverbal va verbal vositalar misolida
muayyan millat yoki xalqning ijtimoiy hayoti,
tarixi,
madaniyatining
o‘rganilishi
nafaqat
tilshunoslik, balki boshqa sohalar uchun ham
muhim ilmiy xulosalar berishi mumkin.
Nutqiy etiket birliklarining lingvopragmatik
jihatdan tadqiqi ikki yoki undan ortiq xalqning
o‘zaro
bir-birlarining
madaniyati,
mentaliteti,
e’tiqodi,
an’analari,
qadriyatlarini
kengroq
anglash, muloqotda pragmatik xatolarga yo‘l
qo‘yilmaslik, madaniyat tushunchalari haqidagi
bilimlarni oshirish imkoniyatini kengaytiradi. Bu esa
o‘z navbatida millat, millat tili, jins, yosh, mavqe,
etnik kelib chiqish, iqtisodiy hayot, din kabi
omillarning nutqqa ta’siri masalasini yanada
oydinlashtiradi.
Ma’lumki, har qanday muloqotda so‘zlovchi
va tinglovchi zaruriy uzv (tarkibiy qism)lar sifatida,
albatta ishtirok etadi. Bu muammoga bag‘ishlangan
ko‘pgina adabiyotlardagi kabi bizning ishimizda
ham so‘zlovchi, ya’ni xabar beruvchi, gapiruvchi
adresant, kommunikator
deb, adresantning nutqi
qaratilgan shaxs – tinglovchi
adresat, kommunikant
deb, muloqotda bilvosita (botinan) ishtirok etuvchi
yoki muloqotga bilvosita ta’sir etuvchi omillar esa
ta’sir birliklari
deb yuritiladi. Ta’sir birliklarini
shartli ravishda quyidagi ikki guruhga bo‘lish
mumkin:
I.
Ichki ta’sir birliklari
. Bunga adresant
yoki adresat shaxsi bilan bevosita bog‘liq quyidagi
belgi-xususiyatlar kiradi:
1. Millati.
2. Jinsi.
3. Yoshi.
4. Ijtimoiy belgilari.
5. Ta’sir birliklarga yaqinlik darajasi.
II.
Tashqi ta’sir birliklari.
Bunga
muloqotga bilvosita ta’sir etuvchi quyidagi tashqi
omillar kiradi:
1. Muloqot vaqti.
2. Vaziyat.
3. Ijtimoiy holat.
Har qanday obyekt (muammo) tasnif orqali
o‘rganilgani kabi muloqot ham tasnif etilganda,
o‘ziga xos jihatlari yaqqolroq namoyon bo‘ladi.
H. I. Formanovskaya muloqotni turli nuqtayi
nazardan quyidagi turlarga bo‘ladi:
1.
Kommunikantlarning makon va zamonga
nisbatan holatiga ko‘ra: yuzma-yuz
(kontakt) - masofali (distant) muloqot.
2.
Vositachilik qiluvchi “apparat” ning
mavjud yoki mavjud emasligiga ko‘ra:
bevosita - bilvosita muloqot.
3.
Til birliklarining shakllanishiga ko‘ra:
og‘zaki - yozma muloqot.
4.
So‘zlovchi va tinglovchi pozitsiyasiga
ko‘ra: dialogik - monologik muloqot.
5.
Muloqot ishtirokchilari miqdoriga ko‘ra:
shaxslararo - ommaviy muloqot.
6.
Muloqot
shart-sharoiti
va
kommunikantlarning o‘zaro munosabatiga
ko‘ra: (xususiy) norasmiy - rasmiy
muloqot
[9]
.
N.I.Formanovskaya tasnifiga qo‘shilgan va
ishimiz mohiyatidan kelib chiqqan holda quyida
ularning har biri haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Yuzma-yuz muloqotda kommunikantlar bir-birlarini
nafaqat eshitib balki ko‘rib ham turganliklari bois
vaziyat, imo-ishora va talaffuzga suyanib ish
yuritadilar. Muloqotning bu turi aytilmoqchi bo‘lgan
fikrning xatti-harakat, ko‘z va yuzlardagi ifodalar,
talaffuz ohanglari yordamida adresatga tezroq va
osonroq yetib borishligi bilan ajralib turadi.
Masofali muloqotda makon va zamonga ko‘ra
kommunikantlar o‘rtasida ma’lum bir masofa
bo‘ladi, muloqotning bu turiga telefon yoki xat
orqali aloqa qilish (fikr almashish)lar kiradi.
Bevosita muloqot yuzma-yuz suhbat, ma’ruza kabi
masofasiz muloqot bilan bog‘liq.
Bilvosita muloqot turlariga telefon, telegraf,
radio, televideniye kabi texnik vositalar, xat, gazeta
kabi qog‘oz orqali bo‘ladigan aloqalar kiradi.
Og‘zaki muloqot o‘z belgilariga ko‘ra masofasiz,
bevosita muloqot turiga kirsa, yozma muloqot
masofali va bilvosita muloqot hisoblanadi.
XULOSA
Nutqiy
akt
muloqot
tizimining
markaziy unsuri ekan, muloqot maqsadi va
muloqot
natijasi
unsurlari
nutq
mikrotizimining markaziy muhitini tashkil
etadi. Bunda garchi nutqiy akt muloqot
sistemasining markaziy unsuri sanalsa-da,
kommunikativ maqsad va uning natijasini
nutqiy
aniqlovchisi
bilan
qo‘llab
bo‘lmasligini ta’kidlash lozim. Chunki nutq
muloqot
maqsadi
ham,
natijasi
ham
bo‘lolmaydi,
balki
muloqotni
yuzaga
chiqaruvchi vosita sifatida amal qiladi, xolos.
Muloqotning har ikki turi o‘ziga xos
qulaylik (afzallik) va noqulaylik jihatlariga ega,
So‘zlovchi og‘zaki muloqotda o‘z fikrini
murakkab grammatik qurilishlarsiz turli nolisoniy
vositalar yordamida ancha erkin bayon etish
imkoniga ega bo‘lsa, yozma nutqini tahrir qilish
orqali yanglish yozilgan fikrlarni to‘g‘rilash, matn
ta’sirchanligini oshirish kabi imkoniyatlarga ega
bo‘ladi, Og‘zaki va yozma nutq vaziyat, holat
bilan bog‘liq holda adresatga turlicha ta’sir etishi
bilan ahamiyatlidir.
ADABIYOTLAR
[1]
Узбекско - русский словар. –Тошкент: ЎзСЭ,
1988. –Б.274.
[2]
Umarxo‘djaev
M.E.“Qizil
kitob”ga
tushmagan
tuyg‘ular: qumusiy lug‘at. – Toshkent: Akademnashr,
2019.–B. 45.
[3]
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. II tom. 744-bet.
[4]
Oxford electronic dictionary.
[5]
Ruscha-o‘zbekcha lug‘at, Ikki tomli, 1-tom. -
Toshkent: O‘zbek Sovet Ensiklopediyasi.Bosh
redaksiyasi
[6]
Рустамова Д.А. О факторах эвфимизации/
Д.А.Рустамова.
—
Текст: непосредственный//
Молодой ученый.
—
2015. № 5(85).
—
666-668 c.
[7]
Leech G. Principles of Pragmatics. – London:
Longman, 1983.
[8]
Малюга Е. Н., Попова К. В. Лингвопрагматика
речевых стратегий в социалной рекламе //
Вестник Московского государственного
[9]
А. Формановская Н, Речевой этикет и
кулгура ойдения, - М : Бисшая школа, 1989.
–8-10 c.
Bellert I. On the logicosemantik structures
of utterances // I. Bellert. – Wroclaw: Ossolenium,
1972. – P. 108. – P.126
[10]
Bobojonova Sh.Y. Ta’lim iy diskurs va unga
aloqador hodisalar// Toshkent Davlat Pedagogika
Universiteti. Ilmiy axborotlari. Научный Весиник.
Scientific Bulletin. Ilmiy-nazariy jurnal 11/2022
[11]
Hakimov M. O‘zbek tilida matnning pragmatik
talqini: Filol. fanlari d-ri … diss. – Toshkent, 2001.
[12]
Bobojonova Sh.Y. Metafora muloqot vositasi unsuri
sifatida// Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti.
Ilmiy axborotlari. Научный Весиник. Scientific
Bulletin. Ilmiy-nazariy jurnal 11/2022
[13]
Amerian, M., & Esmaili, F. Language and gender: A
critical discourse analysis on gender representation in
a series of international 18 Ahmad & Shah – Critical
Discourse
Analysis
of
an
ELT
textbooks.
International Journal of Research. – NY. 2015.-
P.120.
[14]
Azhar, M., Khalid, S., & Mehmood, R. Gender
representation in Pakistani and British English
fiction: A Corpus Based Study. Research on
Humanities and Social Sciences, 4(14), 2014. –
P.140.
[15]
Basow, S. A. Gender: Stereotypes and roles.
Thomson Brooks/Cole Publishing Co. 1992.
[16]
Raupova L. Dialogik nutqning diskursiv talqini
(polipredikativ birliklar misolida). Monografiya. – T.:
Fan , 2010. – B. 206.
[17]
Raupova L. Qo‘shma gap sintaksisida stilistika
elementlari. // Ta’lim tizimida ijtimoiy-gumanitar
fanlar. – Toshkent, 2008. №4. – B. 111–115.
[18]
Rahimov G‘. Zamonaviy sotsiolingvistikaning
dolzarb masalalari. – Samarqand: CamDChTI, 2007.
– B. 11-20.
[19]
Романов
С.И. Культурная обусловленность
эвфемизации речи // https://cyberleninka.ru // 2014.
– Б. 244.
[20]
Safarova
G.Q.
Evfemizmlarning
yosh
xususiyatlariga ko‘ra sotsial xoslanishi
.
filol. f.f.
nom...diss. – Toshkent, 2022. – B. 138.
[21]
Saidxonov M. M. Noverbal vositalar va ularning
o‘zbek tilida ifodalanishi. Filol. fan. nom. diss. –
Toshkent. 1993. – B. 161.
[22]
Сайфуллаев А.Р. Семантика и грамматика членов
предложения в современном узбекском языке:
Автореф. дисс … д-ра филол наук. – Ташкент,
2001. – C. 48.
