Ilova konstruksiyalarning yondosh hodisalar bilan munosabati
Sobirova Nigina Aliyevna
Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko’chasi 1uy, Toshkent 100149, O’zbekiston
sobirovan682@gmail.com.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439672
Kalit so’zlar:
Ilova konstruksiyasi, parsellyasiya, segmentatsiya hodisasi, paranteza.
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ilova konstruksiyalarining tilshunoslikdagi boshqa yondosh hodisalardan farqi to’g’risidagi
fikrlar keltirib o’tilgan. Ilovaning parsellyasiya, segmentatsiya, paranteza kabi hodisalardan farqini ko’rib
chiqishimiz mumkin.
Tilshunoslikdagi o’rganilyotgan qator masalalar
nafaqat chet tillari balki o’zbek tilshunosligida ham
o’zini
namoyon
etmoqda.
Aytish
joizki
tilshunoslikdagi yangiliklar hech birimizni befarq
qoldirmaydi. Zotan tilga bo’lgan e’tibor millatning
ma’naviy madaniy boyligini aks ettiradi. Til –
millatning ma’naviy boyligi, qiyofasining bir bo‘lagi
va birdamligi timsolidir. Har bir millat milliy o‘ziga
xosligi hamda o‘z madaniyati bilan boshqa
millatlardan ajralib turadi. Bunda, shubhasiz, uning
tili ham madaniyatining bir ko‘rinishi sifatida
namoyon bo‘ladi. Darhaqiqat, millat madaniyatining
yuksalishi, uning tarixiy an’analari, qadriyatlari,
xotirasini namoyon etishda tilining ahamiyati
beqiyos. Til madaniyatning ahamiyatli bir bo‘lagi
sifatida muloqot jarayonida milliy madaniyatni aks
ettiradi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA
METODOLOGIYA.
O‘zbek tilshunosligida bevosita parsellyativ
konstruksiyalarni
o‘rganishga
bag‘ishlangan
dastlabki ish sifatida I.Toshaliyevning o‘quv
qo‘llanmasi tilga olish mumkin, unda parsellyatsiya
hodisasi haqida ancha muncha ma’lumot berilgan. Bir
gap doirasida aytilishi mumkin bo‘lgan fikrning
“bo‘laklanib” ifodalanishi masalasi tilshunoslar
diqqatini har doim o‘ziga jalb qilib kelgan, ammo
o‘zbek tilshunosligida bu xodisa boshqa xodisalar
bilan xususan, ilova konstruksiyalar bilan aralash
talqin qilingan. O‘tgan asrning o‘rtalaridan boshlab
parsellyativ
konstruksiyalar
F.Is’hoqov,
A.Abdullayev, B.Maskopov, M.Turopova kabi
olimlar tomonidan “ilova konstruksiyalar”nomi
ostida tekshirilgan. Keyinroq ayrim tadqiqotchilar
parsellyativ va ilova qurilmalarni farqlashga harakat
qilgan bo‘lsalarda, asosan sintaktik deravasiya doirasi
bilangina cheklanganlar.
Parsellyatsiya xodisasi boshqa tilshunoslarda ham
turli nuqtai nazarlardan u yoki bu darajada
o‘rganilgan. Masalan, rus tilshunosligida 1965 yilda
mazkur matn tadqiqiga bag‘ishlangan bir necha
nomzodlik dessirtasiyasi himoya qilingan. Oxirgi o‘n
yilda
parsellyatsiya
xodisasining
struktural,
semantik-sintaktik, stilistik xususiyatlarini o‘rganish,
bu xodisaning badiiy matn tarkibidagi, gazeta tilidagi
ekspressiv ishtirokini, poetik qimmatini tayin etish
borasidagi tadqiqotlar tilshunoslari tomonidan juda
ham faol tarzda olib borilmoqda. Bu o‘rinda
A.E.Sumarev,
Yu.V.Bogayavlenskaya,
I.V.Alekseyenko, R.O.Zelepukin, M.O.Stepkina kabi
tadqiqotchilarning nomzodlik dissertasiyalarini tilga
olishning o‘zi kifoya.
Tilshunos M.O.Stupkina parsellyatsiya va ilova
hodisalarini
bir
biridan
farqlamaslik
turli
tilshunoslarda
bugungi
kunda
ham
davom
etayotganligini ta’kidlaydi va bu borada quyidagi
to‘rt xil qarash mavjud ekanligini qayd etadi:
1.
Parsellyatsiya-ilovaning bir ko‘rinishi.
2.
parsellyatsiya va ilova –mustaqil xodisalar
3.
parsellyatsiya-ekspressiv
sintaksi
usuli,
ilova-aloqa vositasining semanetik ottenkasi .
O‘zbek tilshunosligidagi F.Is’hoqov va
B.Maskopovlarning
bu
muammo
borasidaga
talqinlarini ayni tasnifdagi, asosan, birinchi va
uchunchi guruh qarashlarga to‘g‘ri kelishini aytib
o‘tish
mumkin.
I.Toshaliyev
tomonidan
parsellyatsiya haqida berilgan tavsiflarda to‘rtinchi
guruh qarashlariga yaqinlik seziladi, ammo u aksar
hollarda
parsellyatsiyalangan
konstruksiyalarda
qo‘shimcha, ikkilamchi, keyin esga kelib qolgan
ma’lumot ifodalanishi ta’kidlar ekan, uning ham
parsellyatsiya va ilovani qorishtirganligini sezmaslik
mumkin emas.
NATIJALAR
Ilovaning
bevosita
mantiqiy-lingvistik
mohiyati mavjud sintaktik butunlikka boshqa
sintaktik birlikni ilova qilishidan, parsellyatsiyaning
bevosita mantiqiy lingvistik mohiyati mavjud
sintaktik butunlikni kommunikativ bo‘laklashdan
iborat. Ana shu jiddiy farqni hisobga olgan holda
ayrim tadqiqotchilar parsellyatsiya va ilovaning
asosiy gap bilan munosabatidagi prinsipial o‘ziga
xoslikka
e’tiborni
qaratadilar.
Masalan,
Y.V.Aleksenko
parsellyativ
va
ilova
konstruksiyalarda
sintaktik
jarayonlardagi
yo‘nalishlarning farqli ekaniligini ta’kidladi. U juda
o‘rinli ravishda ko‘rsatganday, “ilovalanadigan
bo‘lak (qism) asos” strukturani bo‘laklamaydi, balki
to‘ldiradi. Bu yerda yo‘nalish chapga: (markazga
intilma). Parsellyatsiyalangan konstruksiyalarda esa
yo‘nalish aksincha, markazdan (konstruksiyaning
bosh mantiqiy unsuridan, yani bazis qismdan) o‘nga
yo‘nalgan: (markazdan qochma). Bu fikrga to‘la
qo‘shilish mumkin. Chunki ilovadagi va
parsellyatsiyadagi
sintaktik-kommunikativ
jarayonlarni bu tarzda, ya’ni markazga intilma va
markazdan qochma yo‘nalish sifatida farqlash bu ikki
xodisa mohiyatidagi farqni yanada aniq tasavvur
qilishga yaxshi imkoniyat beradi. Xullas, ilova
konstruksiyalar va parsellyatsiya o‘rtasida bir qator
o‘xshashliklar bo‘lsada, ular o‘rtasida jiddiy farqlar
mavjud. Ularning asosiylari sifatida quyidagilarni
ajratib ko‘rsatish mumkin:
1.
Ilovali
konsruksiyalarda
ilova
qism
kommunikativ birlik maqomida bo‘lishi ham,
bo‘lmasligi
mumkin,
parsellyatsiyalangan
konstruksiyalarda parsellyat hamisha alohida
kommunikativ birlik maqomida bo‘ladi, Shuning
uchun ham parsellyat asosiy gapdan hamma vaqt final
va nofinal (vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire
kabi) tinish belgilari bilan ajratilaveradi.
2.
Ilova gapning estetik strukturasiga xos,
parsellyatsiya gapning funksional tomoniga, dinamik
strukturasiga xos xodisadir.
3.
Ilova asosiy gap ichiga konstruksiyaning
leksik grammatik tarkibini o‘zgartirmagan holda kira
olmaydi, parsellyatsiya esa asosiy gap ichiga
konstrusiyaning
leksik-grammatik
tarkibini
o‘zgartirmagan holda kira oladi.
4.
Ilovada qo‘shimcha ma’lumot, to‘ldirish,
izoh
maqsadi
bilan
ifoda
ilova
qilinadi.
Parsellyatsiyada esa mavjud ma’lumotning muhim
qismini ta’kidlash maqsadi bilan shu qism ifodasi
ajratiladi.
5.
Ilova
va
parsellyatsiyalangan
konstruksiyalangan
sintaktik
jarayonlarning
yo‘nalishi bir-biridan prinsipial farq qiladi, ya’ni
parsellyatsiyadagi
sintaktik
jarayon
harakati
markazdan qochma o‘nga yo‘nalgan, ilovali
konstruksiyalarda esa sintaktik jarayon harakati
markazga intilma-chapga yo‘nalgan.
MUHOKAMA
Ilova
konstruksiyani
tilshunoslikda
uchraydigan yondosh hodisalar bilan munosabatlari
va farqlarini muhokama qilib o’tadigan bo’lsak,
segmentasiya parsellyasiya hamda paranteza kabi
hodisalarni ko’rib chiqmog’imiz lozim topiladi.
Ilova va segmentasiya
Yozuvchilar badiiy matnda ilova konstruksiyalariga
murojaat qilish orqali, badiiy matnning emotsional-
ekspressivligini, o‘quvchiga tushunarli bo‘lishini
ko‘rsatib borishadi.
Segmentasiya “chiziqli ketma-ketlik (yoki qator)
sifatidagi nutq oqimini uni tashkil etuvchi unsurlar
yoki bo‘laklarga bo‘linish demakdir”.
Albatta, bu talqinda fonetik-prosadik yondashuvning
ustunligi ko‘rinib turibdi, unda nutqni fonetik
bo‘laklarga ajratish alohida ta’kidlangan. Ayni
paytda bu termin matnni morfologik sathda
bo‘laklashga nisbatan ham ishlatiladi. Ammo mazkur
termin bilan ekspressiv sintaksisga daxldor bo‘lgan
xodisani nomlash ham tilshunoslikda turg‘unlashgan.
Uning
mohiyati
yaxlit
sintaktik
strukturani
segmentlash, yani segmentlarga ajratishdan iborat.
Sodda yoki qo‘shma gapni muayyan ekspressiyani
yuzaga keltirish maqsadi bilan bo‘laklash va
bo‘laklangan qismlardan birida gapdan tashqariga
alohida kommunikativ birlik sifatida chiqarishdan
iborat ekspressiv sintaksis usuli segmentasiyadir.
Segmentasiya xodisasi dastlab Sh.Balli tomonidan
aniqlangan va alohida nazariya sifatida ishlab
chiqilgan. Albatta segmentasiya nutqiy xodisa bo‘lib
turli-tuman
kommunikasiya
jarayonlarida
so‘zlovchining u yoki bu badiiy maqsadiga uyg‘un
tarzda xilma-xil ko‘rinishlarga ega bo‘ladi.
Ilova ham segmentasiyaning ko‘rinishlaridan biri
sifatida talqin qilish mumkin.
Segmentasiya mantiqan yaxlit sintaktik strukturani
bo‘laklash va bu bo‘lakni ta’kidli pozisiyaga (bu
pozisiya gapning oldi ham, oxiri ham bo‘lishi
mumkin) chiqarishni nazarda tutadi. Ilova esa
bo‘laklanmaydi.
Ammo tilshunoslikda segmentasiya deganda, asosan,
bo‘laklangan qismni gapning oldiga chiqarish
nazarda tutiladi. M.Yo‘ldoshev segmentasiya
natijasida atov gaplar yuzaga kelishini, matnda atov
gaplarning hamisha poetikk aktuallashgan bo‘lishini,
bundan ijodkorlar badiiy maqsadlariga muvofiq
tarzda mahorat bilan foydalanishlarini aytadi.
Ta’kidlash lozimki, segmentasiyada ham asosiy
gapdan oldingi pozisiyaga chiqarilgan bo‘lakning
asosiy gapdagi o‘rni bilinib turadi, bu bo‘lakni asosiy
gap tarkibiga “qaytarib tiklash” mumkin, boshqacha
aytganda,
segmentlangan
jumlani
desegmentasiyalash imkoniyati ham mavjud. Xullas,
segmentasiya
va
ilova
xodisalari
ekspressiv
sintaksisdagi o‘ziga xos usul bo‘lib, bir qator
umumiyliklarga va farqli jihatlarga ham ega.
Ilova va paranteza
Ekspressiv sintaksis bo‘yicha olib borilayotgan
tadqiqotlarda
paranteza
termini
ostida
o‘rganilayotgan xodisa ba’zi jihatlari bilan ilovaga
o‘xshab ketadi. Har ikki xodisada ham badiiy
adabiyotda yozuvchining muayyan maqsadi talabiga
ko‘ra reallashadi va lingvopoetik qimmat kasb etadi.
Har ikki xodisada ham aloqador qism asosiy qismdan
keyin o‘rinlashadi. Kiritmalarning ligvistik mohiyati
haqida tilshunos I.Toshaliyev o‘zining o‘zining
nomzodlik dissertasiyada quyidagi fikrlarni ilgari
suradi: “Kiritmalar grammatik jihatdan shakillangan
tayyor gap strukturasiga kiritilib gapdagi grammatik
aloqani keyin o‘rinlashadi ham, tugal intonasiyani
ham o‘zib qo‘yadi, uni muakkablashtiradi. Kiritma
ifodalayotgan ma’no ko‘pincha asosiy gap
mazmuniga nisbatan boshqa yo‘nalishda yo‘l-
yo‘lakay kiritilgan ikinchi darajali izoh, qo‘shimcha
ma’lumot tarzida bo‘ladi. Bu o‘g‘zaki nutqda asosiy
gap mazmunini gapning kiritmadan oldingi qismi
bilan keyingi qismining birgalikda tushunilishiga, oz
bo‘lsa ham xalaqit beradi. Lekin bu fikrga to‘lasicha
qo‘shilish qiyin. Aytish kerakki badiiy matnda bu
xodisa fikr anglanishiga “xalaqit” berish emas,
aksincha, yozuvchining badiiy niyatini qulay anglash
imkoniyatini yaratishi bilan alohida ahamiyatga
eagaligi mutaxassislar tomonidan ta’kidlangan
“paranteza badiiy asarda muallif va qahramonlar
nutqida kelishi mumkin. Aytilmoqchi bo‘lgan fikrga
aloqador izohlar, qo‘shimcha ma’lumotlar qavs
ichida berib boriladi. Intonasion, grafik va statik
jihatdan mustaqil bo‘lgan kiritma konstruksiyalar
asarda nutqning to‘la anqlanishi uchun zaruriy
informasiyalarni berish, tinglovchi yoki kitobxon
uchun noaniq bo‘lgan o‘rinlarga aniqlik kiritish,
izohlash, eslatish, his tuyg‘ularni ifodalash kabi
maqsadlarda qo‘llaniladi. Asar qahromoni bilan
kitobxon o‘rtasida o‘ziga xos “Sirdoshlik”
illuziyasini
yaratadi.
Qahramon
“aytmasa
bo‘lmaydigan” gapini qavs ichida berish orqali go‘yo
kitobxonning qulog‘iga pchirlayotganday muxit
yaratadi. Bu esa kitobxonning qahramonga nisbatan
ishonchini orttiradi va yaqinlashtiradi. Paranteza
funksiyasiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Ayrimlari
kitobxonni “parda ortidan sir” dan ogoh qilishga
xoslangan bo‘lsa, ayrimlari yangi informatsiyaga
tayyorlash vazfasini bajaradi. Ayrim parantezalarda
voqelikka nisbatan muallif yoki qahramonning ijobiy
munosabati ifodalangan bo‘lsa ayrimlarida kinoya va
kesatiq yuklangan bo‘ladi”.
Darhaqiqat, parantetik konstruksiyalar badiiy asarda
qahramonlar
nutqini
individuallashtirishda
muallifning
ifoda
manerasini
shakillantirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning lingvopoetik
xususiyatlarini tadqiq etgan D.Jamollidonova kirish
va kiritma terminlari o‘rnida paranteza terminini
qo‘llash ma’qul, ekanligini ta’qilaydi: “Paranteza”
terminida “kiritmalik, kiritish va “qavs(yoki boshqa
tinish belgilari) bilan ajratilganlik” ma’nolari aniq
ifodalanadi. Zotan, kirishlarning ham, kiritmalarning
ham gapdagi pozision-struktural mohiyati shundan
iboratki, ularning har ikkisi ham asosiy gap tarikibiga
tashqaridan kiritiladi”
D.Jamollidinova parantezalarni lingvopoetik qiymati
haqida fikr yuritar ekan, shunday yozadi: “Ba’zi
tadqiqotchilar parantezalarning nutqning ekspressiv
“yumshatishi” (“разрыхление”), “nutq tuprog‘ini
yumshatib donador qilib”, qulay sharoit yaratishi
haqida ko‘p gapiradilar. Albatta, badiiy matnda
chinakam badiiyatning poetik intonasiya va poetik
ta’kidning tugal ifodalanishida parantezalarning bu
xususiyati muhimdir”.
Paranteza va ilova konstruksiyalari ham bir-biridan
farqli hamda o‘xshash jihatlari bilan farqlanadi.
Ilova konstruksiyalarida ilova qism kommunikativ
birlik maqomda bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham
mumkin. Paranteza ham hamisha kommunikativ
birlik bo‘lishi shart emas.
Do‘xtir dori yozib berdi. Allayergiyaga qarshi
oddiygina dori marmar zinalari yaraqlab to‘rgan
aptekaga kirib dori qog‘ozni ko‘rsatdim.Oq
xalatio‘ziga xo‘p yarashgan ko‘xlikkina qiz muloyim
tabassum xadya etdi.
-Uch ming bir yuz so‘m, amaki,
Rostini aytsam pulim yetmadi. Xijolat bo‘lib chiqib
ketdim. Buni qarangki baxtimga ko‘chaning narigi
betida ham apteka bor ekan. (Keyinchalik bir
narsanangladi.Boshqa joyni bilmadim-ku,bizning
ko‘chada dorixonalar non do‘koni ko‘p ekan.
Xayronman, ko‘chamizdagilar non o‘rniga ham dori
chaynaydimi?) Xullas, aptekaga kirdi. Bunisi
anchayin oddiy, torgina ekan. Dori qog‘ozni
uzatdim.
Yuqorida keltirgan misolimizda qavs ichidagi so‘zlar
parantez birliklar hisoblanadi.
Har ikki xodisa ham gapda kril konteksda badiiy
matnda ekspressiv poetik maqsadga xizmat qiladi.
Parantezalar uchun yozuvda qavs, vergul, tire kabi
tinish belgilari xoslangan bo‘lsa ilova uchun nuqta,
ko‘p nuqta, undov belgisi, so‘roq belgisi kabi final
tinish belgilari turg‘unlashgan.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ilova
lingvopoe’tikada o’ziga yondosh bo’lgan bir qancha
til birliklaridan farqlanadi. Jumladan, ilova unga
yondosh
bo’lgan
hodisalar
parsellyatsiya,
segmentatsiya, paranteza kabilardan farqlanadi.
Ilova va parsellyatsiyalangan konstruksiyalangan
sintaktik jarayonlarning yo‘nalishi bir-biridan
prinsipial farq qiladi, ya’ni parsellyatsiyadagi
sintaktik jarayon harakati markazdan qochma o‘nga
yo‘nalgan, ilovali konstruksiyalarda esa sintaktik
jarayon harakati markazga intilma-chapga yo‘nalgan.
Segmentasiyada parchalangan bo‘lakni tiklash
mumkin, bo‘lsa, ilova konstruksiyalarini esa tiklab
bo‘lmaydi. Paranteza va ilova hodisa ham gapda kril
konteksda badiiy matnda ekspressiv poetik maqsadga
xizmat qiladi. Parantezalar uchun yozuvda qavs,
vergul, tire kabi tinish belgilari xoslangan bo‘lsa ilova
uchun nuqta, ko‘p nuqta, undov belgisi, so‘roq belgisi
kabi final tinish belgilari turg‘unlashgan.
ADABIYOTLAR
[1]
Haydarov Sh. “Badiiy
matnda
parselliyativ
konstruksiyalarning qo‘llanilishi” avtoreferat T-2011
[2]
Ishoqov F. “Hozirgi zamon o‘zbek tilida ilovali
konstruksiyalar” Adabiyotshunoslik va tilshunoslik
masalalari, 2-kitob Toshkent. O‘z Fanlar akademiyasi.
[3]
Abdullayev
A.
“Ilova
ko‘chirma
gapli
konstruksiyalarning o‘zbek tili va adabiyoti” 1982y
№2-B. 50-52.
[4]
Маскапов Б. “Присоидинительные конструкции в
узбекском языке” автореферат.
[5]
Turopova M.Ilova konstruksiyaning boshqa sintaktik
konstruksyailarda farqi. O‘zbek tili adabiyoti. -1980.
№1-B.53-56
[6]
Yuldoshev М. “Badiiy matn lingvopoetikasi”
Тоshkent-2008
[7]
Jamollidinova D. М. Badiiy nutqda parantez
birliklarning semantik –grammatik lingvopoetik
xususiyatlari. Filol.fan.nom. diss. “avtoreferat-
Тоshkent-2009”
