Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini metodik takomillashtirishga
yo‘naltirish usullari va kompetentlik
Kuranbayeva Husnora Abdullayevna
TAFU “Pedagogika” kafedrasi katta o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10443975
Kalit so‘zlar:
Traektoriya, lingvopedagogik kompetensiya,didaktik, sun’iy intellekt, tushuntirish-illyustrativ (axborot-
retseptiv); reproduktiv, muammoli taqdimot, qisman-qidiruv (xuaristik).
Annotasiya:
Ta’lim traektoriyasini metodik shakllantirish imkoniyatini yaratilishi bo‘lajak boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilarining lingvopedagogik kompetensiyalarini takomillashtirish, talabalarning fanga qiziqishi,
hamda bir o‘quv topshirig‘ini bajarish asnosida bir nechta nutqiy ko‘nikmani rivojlantira olish imkoniyatiga
ega bo‘lishi, bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining topshiriqlarini amalga oshirishga ongli
yondashishi, bajarishda didaktik ketma-ketlikka rioya qilishi, topshiriqlarni zamonaviy axborot manbalaridan
topish uchun sun’iy intellekt bilan to‘g‘ri muloqot qila olishi, joriy etilishi maqsadga muvofiq ekanligi
asoslab berilgan.
1
KIRISH
Xalqaro rivojlangan davlatlarda boshlang
’
ich ta
’
lim
o
‘
qitish metodikasi keyingi yillarda bir qator yutuqlarni
qo
‘
lga kiritmoqda. Buning natijasida jamiyatning
ijtimoiy-iqtisodiy sohalarida muayyan rivojlanishlar,
islohotlar sodir bo
‘
lmoqda. Zero, boshlang
’
ich ta
’
limda
til muloqot vositasi sifatida barcha yo
‘
nalishlarning
taraqqiyotiga ta
’
sir qiladi, shuning uchun ham uni
lingvopedagogik o
‘
qitish masalasi doimo dolzarb
hisoblanadi.
Xalqaro tajribadan ma
’
lumki, bo
’
lajak boshlang
’
ich
sinf
o
’
quvchilarining
lingvopedagogik
kompetensiyalarini takomillashtirishda mustaqil ta
’
lim
topshiriqlari hamda mustaqil o
‘
quv faoliyatiga
asoslanganligi bilan muhim ahamiyatga ega.
Rivojlangan davlatlarda tillarni o
‘
qitishga doir ilmiy
adabiyotlarda mustaqil ta
’
lim topshiriqlari mazmuniga,
samaradorlik darajasiga alohida e
’
tibor beriladi va
ta
’
lim jarayonida mustaqil ta
’
lim topshiriqlaridan savol,
topshiriq va matn tahlillari va mashqlardan hamda
tezkor savol-javoblardan unumli foydalaniladi. Xalqaro
tajribada
mustaqil
o
‘
quv
topshiriqlari
o
‘
zaro
muloqotning samarali bo
‘
lishiga qaratiladi. Amalda
foydalanilgan mustaqil ta’lim topshiriqlari avvaldan
belgilangan ma’lum mezonlar asosida rivojlantiriladi.
Ona tili o’qitish metodikasi modulini o ‘qitishda
mazkur yondashuvdan biroz ijodiyroq foydalanish
maqsadga muvofiq, bizningcha. Chunki bo‘lajak
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining lingvopedagogik
kompetensiyalarini
takomillashtirishda
tilning
tashuvchilari sifatida muayyan nutqiy ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lgan holda OTMga keladilar.
Bo‘lajak
boshlang‘ich
sinf
o‘qituvchilarining
lingvopedagogik
kompetensiyalarini
takomillashtirishga
ona
tilidan
(ular
tilning
tashuvchilari bo‘lgani uchun) ba’zi ko‘nikmalargina
rivojlantiriladi, asosan ulardagi lingvopedagogik
ko‘nikmalarni takomillashtirish galdagi vazifamiz
hisoblanadi.
Ayniqsa,
boshlang‘ich
sinf
o‘qituvchilarining lingvopedagogik kompetensi
yalarini
takomillashtirishda ona tili o‘qitish metodikasining
lingvopedagogik vazifasi eshitganlarni to‘g‘ri tushuna
olish, adabiy tilda ravon mantiqan izchil gapira olish,
matnni o‘qib tushuna olish hamda to‘g‘ri va mazmunli
yoza olish ko‘nikmalarini tak
omillashtirish lozim.
Talabalarga nutqiy kompetensiyani rivojlantirishda
mutaxassis o‘z bilimlarini doimo boyitib borayotganini,
yangi axborotlarni o‘rganishni, muhim nutqiy talablarni
anglay olishni, tovush va ularni amaliyotda qo‘llay
olish, talabalarni individual xususiyatini inobatga olib
ularga fonetikaga xos bo‘lgan xususiyatlarni, tovush,
tovush o‘zgarish holatlari, fonetik tahlil ularni ishlash
va qo‘llay bilishni taqozo etadi. Biz kompetentni
turlariga murojaat etsak.
Nutqiy kompetentlik
–
nutqiy munosabatlarda
faollik ko‘rsatish ko‘nikma, malakalariga egalik,
nutqning rivojlanganligi, muloqotga kirisha olish ravon,
so ‘zlashish. Og‘zaki va yozma savodxonlik. Maxsus
kompetentlik - kasbiy-pedagogik faoliyatni tashkil
etishga tayyorlanish, kasbiy-pedagogik vazifalarni
oqilona hal qilish, faoliyati natijalari baholash, BKMni
izchil rivojlantirib borish bo ‘lib, ushbu kompetentlik
negizida psixologik, metodik, informatsion, kreativ,
innovatsion va kommunikativ kompetentlik ko ‘zga
tashlanadi.
Ular o‘zida quyidagi mazmunni ifodalaydi:
-
Pedagogik-psixologik kompetentlik
–
pedagogik
jarayonda sog ‘lom psixologik muhitni yarata olish,
talabalar va ta’lim jarayonining boshqa ishtirokchilari
bilan ijobiy muloqotni tashkil etish, turli salbiy
psixologik ziddiyatlarni o‘z vaqtida anglay olish va
bartaraf eta olish;
M.Hamdamova 1-2-sinf o
‘
quvchilarining og
‘
zaki
va
yozma
nutqini
o
‘
stirish
[101;75-76-b.],
lingvopedagogik kompetensiyalarning tarkibiy
komponentlarini boshlang
‘
ich sinf ona tili darslarda
shakllantirib borish maqsadga muvofiq. Darhaqiqat,
o
‘
quvchilar tayanch sinflarga o
‘
tganda ularning tinglab
tushunish, so
‘
zlash, o
‘
qish va yozish kompetensiyalari
ta
’
lim bosqichlarida yillar davomida rivojlanib boradi.
Yillar davomida ona tili mashg
‘
ulotlarida olgan bilim
va ko
‘
nikmalariga tayangan holda, turli matn turlarini
tuzishga hamda xatosiz yozishga yetarlicha bilimga ega
bo
‘
ladilar. Shu bilan birga, davlat tilida ish yuritish
hujjatlarini mustaqil holda namunaga qaramasdan
mustaqil yozish ko ‘nikmasiga ega bo‘ladi.
D.Toshxo‘jaeva tomonidan darsdan tashqari tashkil
qilinadigan tadbirlar orqali o‘quvchilarning nutqiy
kompetensiyalari o‘stirish muammolari o‘rganilgan
[73]. O‘quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini
rivojlantirish darsdan tashqari tashkil qilinadigan
tadb
irlarning o‘rni muhim ahamiyat kasb etadi, chunki
maktablarda o‘tkaziladigan tadbirlarda o‘z tengquri
tomonidan ifodali tarzda yoddan o‘qib eshittirilgan
g‘azal, shohbaytlar va she’rlar ularning tinglab
tushunish, so‘zlash va eshitish kompetensiyalarining
rivojlanishiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi.
G‘.Hamrayevning ilmiy
-
tadqiqot ishida” Talaffuz
va imlo qoidalari esa, bir xillikni taqozo etadi. Shu
ma’noda, o‘quvchilarda nutqiy kompetensiya asosida
lingvistik
kompetentsiyasini
rivojlantirishni
avtomatlashtirish masalasi juda dolzarb bo‘lib qoladi”
[101; 56-
b] deyiladi. Ona tili o’qitish metodikasi
darslarida
linvgvopedagogik
kompetensiyalarni
rivojlantirish, asosan, bo’lajak boshlang’ich sinf
o‘qituvchisining darsni yuqori saviyada tashkil etishi
bilan xarakterlanadi. Tinglab tushunish, so‘zlash,
o‘qish, yozish deyarli har bir ona tili o’qitish metodikasi
darsida rivojlantirilib boriladi. Darsda boshlang’ich sinf
o‘qituvchining, birinchi galdagi, vazifalaridan biri,
o‘quvchida lingvopedagogik
ko‘nikmalar hosil
bo‘lishini nazorat qilish, o‘quvchilarda
nutqiy
kompetensiyalarning
o‘sish
darajalarining
“oqsayotganini”
aniqlash
va
yo‘l
qo‘yilgan
kamchiliklarni o‘z vaqtida tuzatishdir. O‘quvchilarga
so‘zlarning imlosi bo‘yicha imlo lug‘at bilan ishlashni,
ko‘chirib yozish mashqlarini bajarishda o‘rganib, esl
ab
qolishni uqtirish, so‘zlarning ma’no tuzilishida izohli
lug‘atlar bilan ishlash, omonim va sinonim lug‘atlar
bilan ishlashni o‘rgatishdir. Buning uchun u darsning
yakunlovchi qismida vaqt ajratsa, o‘qish va yozish
mashqlariga alohida urg‘u bersa, lingv
iopedagogik
kompetensiyalar takomillashadi. Albatta, bu jarayon
bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchisidan birgina
darslik bilan chegaralanib qolmasdan izlanishni,
qo‘shimcha ilmiy adabiyotlar bilan ishlashni talab
qiladi.
O‘quvchilarning
lingvopedagogik
kompetensiyalarni rivojlantirishda darsga jiddiy
yondashishi zarurligi Sh. Sarievning dissertatsiyasida
ham yoritilgan. “O‘qituvchining o‘qish namunasiga
ko‘ra o‘quvchilar to‘g‘ri, ifodali o‘qishni tadqiq qiladi.
Darsda matn
ni o‘qib berish uchun o‘qituvchi puxta
tayyorgarlik ko‘rishi, mazmunni chuqurroq anglashga
intilishi, matnning ayrim o‘rinlari qanday o‘qilishi
lozimligini belgilab olishi lozim. O‘qituvchi ayrim
tovush, bo‘g‘in, so‘zlarni qanday o‘qish kerakligini
izohlag
ach, o‘quvchilar matnni navbat bilan o‘qishadi.
O‘qituvchi ularni kuzatib, to‘g‘rilab boradi” [68;34
-35-
b.]. O‘qituvchi so‘zni risoladagidek o‘qisa, so‘zlarni
o‘qish vaqtida intonatsiya va urg‘uga e’tibor bersa,
leksik birliklar talaffuzi tiniq eshitilsa,
o‘quvchilar
o‘qish texnikasini egallaydilar.
H.Bakievaning tadqiqot ishida mustaqil ta’lim
orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqi va
tafakkurini uyg‘un holda rivojlantirish mazmuni o‘z
aksini topgan [16;33-
b.]. O‘quvchilar boshlang‘ich
sinflardan boshlab mustaqil ta’limni yo‘lga qo‘yib
shakllantirib borar ekan, keyinchalik yuqori sinf
o‘quvchilari bo‘lganlarida ularning so‘zlashi, turli
vaziyatlardan shirinsuxanlik bilan chiqa olish
qobiliyatlari,
o‘ylab,
mulohaza
qilib
yuritish
ko‘nikmalari
takomillashib
boradi.
1
-4
sinf
o‘quvchilarida ko’pr
oq vatanparvarlik, insonparvarlik,
odamiylik, oliyjanoblik, mehnatsevarlik kabi qator
ma’naviy fazilatlar ifodalanadi. U.Masharipova
tomonidan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq
madaniyatini
innovatsion
usullar
va
ilg‘or
texnologiyalardan
foydalanib
shakllantirishning
samarali
jihatlari
e’tirof
etilgan
[39;33
-b.].
Boshlang‘ich
sinflarda
o‘quvchilarning
nutq
madaniyati innovatsion usullar, ilg‘or texnologiyalar
bilan shakllantirilsa, o‘quvchilarining lingvopedagogik
kompetensiyalarini rivojlantirishga asosiy zamin
yaratgan bo‘lamiz. Ona tili o’qitish metodikasi
darslarida lingvopedagogiok kompetensiyalarning
tarkibiy komponentlaridan biri hisoblangan tinglab
tushunishga alohida e’tibor qaratish asnosida ularning
axborotni va matnni tushunishi takomillashadi. D.R.
Babaevaning “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi”
darsligida maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini
rivojlantirishning samarali yo‘llari va vositalarini
qo‘llashda asos bo‘ladigan nazariy, metodik
usullar
ishlab chiqilgan [17;109-b.].
B.Turdievning “Yozma nutqni o‘stirish yuzasidan
praktikum” nomli qo‘llanmasida nutq, uning turlari,
o‘ziga xos xususiyatlarining ilmiy
-nazariy asoslariga
izoh berilgan [74;19-25-
b.]. Og‘zaki va yozma nutq
hamda ularning o‘ziga xos xususiyatlarining ilmiy
-
n
azariy asoslari yuzasidan bilim, ko‘nikma hosil
qilinishida o‘z o‘rniga ega.
O.Roziqov boshchiligida tuzilgan “Ona tili
didaktikasi” [65;62
-b.] nomli darslikda nutq, uning
shakllarini rivojlantirish va o‘stirishga oid mashq
-
topshiriqlarni tashkil etish bo‘yicha ilmiy qarashlar
ifodalangan.
A.G‘ulomov va M.Qodirovlarning “Ona tili o‘qitish
metodikasi”
deb
nomlangan
darsligidagi
“O‘quvchilarning bog‘lanishli nutqi ustida ishlash”
bo‘limida nutq, og‘zaki va yozma nutq, nutqiy talablar,
nutqning grammatik jihatdan to‘g‘ri qurilgan bo‘lishi,
matn ustida ishlash yuzasidan metodik tavsiyalar bayon
qilingan. Bu darslikda ona tilining o‘qitilishi,
o‘quvchilarning fikrlashida nutqiy me’yorlarga amal
qilish tartibi, og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish yo‘llari
o‘rgatish zarurligi ta’kidlanadi hamda “til”, “me’yor”
“nutq” tushunchalari mazmuni va vazifalari yoritiladi.
“Nutq me’yor g‘alviridan o‘tkazilgan holda yuzaga
chiqishi, voqe bo‘lishidir. Nutq –
tafakkur mahsuli.
Shuning uchun ona tili ta’limi oldida qo ‘yilgan yana bir
muhim talab o‘quvchilar tafakkurini rivojlantirishdir”
[99; 303-306-
b.] deb ta’kidlangan.
Ona tili darslarida nutqning grammatik jihatdan
to‘g‘ri qurilish tomonini nutqiy talablarga tayanib
tuzishi
va
yozishi
nutqiy
kompetensiyalarni
rivojlantirishda samara beradigan omillardan biri
hisoblanadi.
B.To‘xliev,
M.Shamsieva,
T.Ziyodovalarning
“O‘zbek tili o‘qitish metodikasi” qo‘llanmasida
yoritilgan “Ona tilining izchil kursini o‘rganish”
qismida quyidagi uchlik “til, me’yor, nutq” haqida
ta’riflar keltiriladi. ”So‘zlash, eshitish (ko‘rish), o‘qish,
yozish vositasida fikr tushuniladi. Bularning barchasi
nutq deyilib, u yozma va og‘zaki ko‘rinishlarda bo‘ladi.
Nutqning o‘ziga xos vositalari, birliklari, ularni
ishlatish qonun-
qoidalari va me’yorlari bor” [78;4
-b.].
Ona tili darslarida o‘quvchilarning f
ikrini izchil
o‘stirishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Demak,
lingvopedagogik
kompetensiyalar
darsliklarda, o‘quv qo‘llanmalar va ilmiy
-tadqiqot
ishlarida nutq, nutqiy faoliyat turlari, nutq malakalari va
nutqiy ko‘nikmalar deb nomlangan.
Professor K. Qosimovaning “Ona tili o‘qitish
metodikasi”
darsligidagi
“Savod
o‘rgatish
metodikasining ilmiy, psixologik va lingvistik asoslari”
bo‘limida ”O‘qish va yozish kishi nutq faoliyatining
turi bo‘lib, u nutqqa oid malakadir. O‘qish malakasi
ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa
turlari bilan, ya’ni og‘zaki hikoya qilish, o‘zgalar
nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq bilan uzviy
bog‘liq holda shakllanadi. Maktabda o‘qitishning
muvaffaqiyati savod o‘rgatishning qanday tashkil
etil
ganligiga bog‘liq” [96;118
-
b.]. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarida nutqiy faoliyatning o‘qish va yozish
ko‘nikmalari ularning yoshi va aqliy rivojining
takomilini inobatga olgan holda, bosqichma-bosqich
shakllantirilib, rivojlantirilib boriladi. Ona tilini
o
‘qitishda bu malakalar keyinchalik yuqori sinflarda
nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni rivojlanirish
uchun o‘z ijobiy natijasini beradigan asosiy zamin
vazifasini o‘taydi .
M.R.Lvov nutqni fikrlashni rivojlantiruvchi vosita
ekanligini e’tirof etadi [34;322
-b.]. N.F.Titova nutq
o‘stirish uchun o‘quvchilarning tafakkuri va fikrlash
qobiliyatini
tarbiyalash
zarurligi
haqidagi
mulohazalarini bildiradi [76;232-b.]. Olimlarning nutq
fikrlashni o‘stiruvchi va rivojlantiruvchi vosita ekanligi
va nutq o‘stirishda o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini
tarbiyalash zarurligi haqidagi mulohazalari juda ham
o‘rinli, lekin ona tili darslarida o‘quvchilarning fikrlash
jarayonida nutq texnikasiga amal qilishini ona tili fani
o‘qituvchilari nazorat qilishi lozim. Binobarin, ona tili
darslarida o ‘quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar
lisoniy qoidalarga va adabiy til me’yorlariga asoslanib,
mantiqiy yondashib to ‘g‘rilanadi.
“O‘zbek tilining izohli lug‘ati” da nutq “Tilning fikr
ifodalash va almashish jarayonlarida amal qilishi;
so‘zlovchining til vositalaridan foydalanish jarayoni va
shu jarayonning hosilasi” [92;687
-b.] ekanligi qayd
qilingan. Jamiyatda insonlarning o ‘zaro
muloqoti
bevosita nutq orqali amalga oshadi. Nutqda til
vositalaridan
foydalanish
natijasida
nutq
ko
‘rkamlashadi, rivojlanadi va takomuillashadi.
“O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi” da nutq
deganda, uning og‘zaki (ovozli) va yozma ravishda
namoyon bo‘lishidagi jarayonlar, ya’ni so‘zlash
jarayoni va uning natijasi (xotirada saqlangan yoki
yozuvda qayd etilgan nutqiy fikrlar, asarlar)” [94;424
-
425-b.] deya qayd qilinadi.
Olimlar tomonidan bildirilgan fikrlar turlicha talqin
qilingan. Bizning fikrimizcha, nutqning belgilangan
qoida va talab asosida rivojlanishi bilimlar zaxirasining
paydo bo ‘lishida antrotsentrik faoliyatini namoyon
qiladi. Fikrlar xilma-xilligi bilimlar vositasida
bosqichma-bosqich shakllanadi. Rus olimi L.S.
Vigotskiy botiniy nutqdagi fikrning so‘zga aylanishini
“tafakkur grammatikasining so‘z grammatikasiga
aylanishi” deb ta’riflaydi [69;10
-b.]. Darhaqiqat, fikr
sayqallanib yetilgan tafakkur bilan tashqi nutqqa
aylanadi.
Professorlar A. G‘ulomov va M.Asqarovalarning
“Ona tili o‘qitishning sifatini ko‘tarish choralari
haqida”gi [99;306
-
b.] maqolasida o‘quvchilarni sinfdan
tashqari jarayonlarda, to‘garaklarda, ijtimoiy hayot
bilan bog‘liq bo‘lgan yig‘inlarda adabiy tilda gap
irish
ta’kidlanadi. O‘quvchilar oila davrasida milliy tilda
gapirishi, shevaga xos so‘zlarni erkin ishlatishi tabiiy
hol. Ular darsdan keyin tashkil qilinadigan
to‘garaklarda adabiy tilda gapiradilar, fikrini adabiy
tilda tushuntirib, ba’zi o‘rinlarda izoh
lab yetkazadi.
Biroq bayramlarda, tadbirlarda ham turli xududdan
kelgan va boshqa millat vakillari ishtirokchilari
qatnashayotganligini inobatga olib, adabiy tilda
gapirishlari to‘g‘ri deb o‘ylaymiz. Shuning uchun ona
tili darslarida bilim, ko‘nikma, malak
alarni hosil
qilishda,
shular
negizida
lingvopedagogik
kompetensiyalarni
rivojlantirishga
e’tiborni
kuchaytirish kerak.
Bilim
–
o‘rganilgan ma’lumotlarni eslab qolish va
qayta tushuntirib berish; ko‘nikma –
o‘quvchining
o‘rgangan bilimlarini tanish vaziyatlarda qo‘llay olishi
yoki o‘zlashtirgan bilimlari asosida muayyan amaliy
harakatni bajara olish faoliyati; malaka
–
o‘rg
anilgan
bilim va shakllangan ko‘nikmalarni notanish
vaziyatlarda qo‘llay olish va yangi bilimlar hosil qilish;
“Kompetensiya bolaning bilim, ko‘nikma, malaka va
qadriyatlari majmui bo‘lib, bolalarning o‘ziga xos
rivojlanish sohalarini birlashtiruvchi tushunchadir. Bu
kompetensiyalar bolalarning ma’nan mukammal
shakllanishi va intellektual rivojlanishi uchun asos
bo‘ladi” [20;344
-b.]. Kompetensiya
–
o‘quvchilarning
muayyan bir sohada sermahsul faoliyatini mustaqil olib
borishi uchun oldindan tayyorlanadigan zaruriy
talabdir.
“Kompetensiya” termini fanda ilk bor XX asrning
50-60-
yillarida qo‘llangan. Inglizcha “sompetense”
tushunchasi lug‘aviy jihatdan bevosita chuqur bilimga
asoslangan qobiliyat, layoqatlilik darajasini anglatadi
[55;156-158-
b.]. Kompetensiya so‘zining ma’nos
iga
qator izohlar va ta’riflar berilgan, tadqiqotchilar
tomonidan turlicha talqin qilingan.
Xususan, “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”da
kompetensiya
so‘zi
quyidagicha
izohlanadi:
kompetensiya
(lot.
competo
–
erishyapman,
munosibman, loyiqman)
–
1) muayyan davlat organi
(mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organi) yoki
mansabdor shaxsning qonun, ustav yoki boshqa hujjat
bilan belgilangan vakolatlari, huquq va burchlari
doirasi; 2) u yo bu sohadagi bilimlar, tajriba [94;424-
425-b.].
Kompetensiya
–
(lot, compete
–
munosibman,
loyiqman) u yoki bu sohadagi bilimlar, tajribalar,
shaxsning biron bir sohadan xabardorligi, shu sohani
bilish darajasi [39;74-b.].
N.Sh.Turdiev va qator olimlar tomonidan tuzilgan
“Umumiy o‘rta ta’lim tizimida o‘quvchilarning
kompetensiyalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan
ta’lim
texnologiyalari”
nomli
qo‘llanmasida
“kompetentlilik”,
“kompetensiya”
tushunchalari
tavsiflarida quyidagi holatlari: bilimlar majmuining
amalda qo‘llanilishi, shaxsning uquvi, xislatlari,
fazilatlari; amaliy faoliyatga tayyorgarlik o‘lchovi,
muammolarni hal etish, amalda zarur natijalarni qo‘lga
kiritish layoqati, shaxsning professional faoliyatini
ta’minlovchi bilim, ko‘nikma, malakalar yaxlitligi;
faollashgan (amaliyotga tatbiq etilgan) o‘quv, bilim,
tajribalar majmui, shaxsning maqsadli yo‘naltirilgan
emotsional iroda kuchi [75;8-
b.] sanab o‘tilgan.
Kompetensiyalar
egallangan
bilimlar
zamirida
ko‘nikmalar
hosil qilinadi va ko‘nikmalar malakaga
aylanadi.
Kompetensiya
bilim,
ko‘nikma,
malakalarning yuqori darajasi, ya’ni layoqat sanaladi.
Demak, kompetensiyalar ma’lum bosqichlar davomida
amaliyotga tatbiq etilgan ilmlar jamlanmasidir.
V.Xutmaxer Yevropa kengashi tomonidan qabul
qilingan “evropa yoshlari ega bo‘lishi kerak bo‘lgan”
beshta tayanch kompetensiyalarning ta’riflarini
keltiradi.
Bu
kompetensiyalarning
uchinchisi
quyidagilardan iborat: og‘zaki va yozma muloqotga
kirishish bilan
bog‘liq kompetensiyalar. Bunday
kompetensiyalarga ega bo‘lmagan insonlar ijtimoiy
jihatdan izolyatsiyalanib qolish xavfiga duchor
bo‘ladilar [75;12
-b.].
R.A.Yo‘ldoshev, L.R.Mirjalolovalarning fikricha,
“Nutqiy kompetensiya deganda bilim → nutqiy birlik
→ ko‘nikma → malaka chizig‘idagi ishlar mahsuli
tushuniladi. Bu yerdagi bilim nutqda bexato yoki xato
qo‘llanadigan, shuningdek, o‘quvchilar uchun yangi til
hodisasi bilan bog‘lanadi, asosiy e’tibor ayni shu til
hodisasini amalda to‘g‘ri qo‘llash ustidagi ishlarga
qaratilib, uni anglash, o‘zlashtirish, nutqda qo‘llash
jarayonini ifoda etadi; dastlabki ko‘nikma asta
-sekin
malakaga aylana boradi” [27;9
-b.]. Binobarin, til
hodisalari tovush, so‘z, qo‘shimcha va boshqalarni o‘z
ichiga oladi. Bu lisoniy birliklar o‘quvchilarda nutqiy
kompetensiyalarni rivojlantirishda mustaqil so‘zlarni
bir-
biriga tobelantirib bog‘lash va fikrga aloqador
bo‘lgan leksik birlikni tanlashda o‘z o‘rniga ega bo‘lib,
ular til hodisalaridan to‘g‘ri foydalanish haqidagi
bilimlardan voqif bo‘ladilar.
V.Xutmaxer Nutqda nutqiy birliklarni tanlay
olishda amaliy ko‘nikmalar hosil bo‘ladi, lisoniy
qoidalardan nutqda foydalanadi. Metodik adabiyotlarda
kompetensiyaning uch jihati ajratiladi: lingvistik;
sotsiolingvistik; pragmatik kompetensiya [75;9-b.].
“Birinchisida ijtimoiy munosabatlarning so‘z va
morfologik shakllarni ishlatishga ta’sirini bilgan holda
muloqotda ishtirok etish layoqati tushuniladi.
Pragmatik kompetensiya nutqning emotsional-hissiy
tomonini anglatib, tabiatan lingvistik va nutqiy
layoqatning yuqori darajasi hisoblanadi.
Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartida
kompetensiya malakaga sifatida qaralib, “Umumiy
o‘rta va o‘rta maxsus, kasb
-
hunar ta’limining
umumta’lim fanlari bo‘yicha malaka talablari”ni
(bundan keyin qisqacha “Malaka talablari”) belgilovchi
omil
sifa
tida
ko‘rsatilgan
malaka
talablariga
erishilgandan keyingina kompetensiya haqida gapirish
mumkin” [26;211
-215-b.].
2 METODLAR
Nutqiy
kompetensiyalarni
rivojlantirishda
pragmatik kompetensiya, ya’ni nutqning emotsional
-
hissiy jihati ta’sir doirasining kengligi farqlanadi.
Nutqiy kompetensiyalarning asosini o‘qish, tinglab
tushunish, so‘zlash, yozish kabi faoliyatlar mahsuli
sifatida
ifoda
qilinishi
tushuniladi.
Nutqiy
kompetensiyalarning tarkibiy qismini tashkil qiluvchi
elementlarning o‘ziga xos kaloritlari bu uning amaliy
jihatdan yo‘naltirilganligidir. Bular, tizim asosida,
mutanosib tarzda rivojlantirilishi maqsadga muvofiqdir.
Metodik kompetentlik
–
pedagogik jarayonni metodik
jihatdan oqilona tashkil etish, ta’lim yoki tarbiyaviy
faoliyatni to‘g‘ri belgilash, metod va vositalarni
maqsadga muvofiq tanlay olish, metodlarni samarali
qo‘llay olish, vositalarni muvaffaqiyatli qo‘ll
ash;
1.
Informatsion kompetentlik
–
axborot muhitida
zarur, muhim, kerakli, foydali ma’lumotlarni izlash,
yig‘ish, saralash, qayta ishlash va ulardan maqsadli,
o‘rinli, samarali foydalanish;
2.
Kreativ kompetentlik
–
pedagogik faoliyatga
nisbatan jidiy va ijodiy yondashish, o‘zining ijodkorlik
malakalariga egaligini namoyish eta olish;
3.
Innovatsion kompetentlik
–
pedagogik
jarayonni takomillashtirish, ta’lim sifatini yaxshilash,
tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga doir
yangi g‘oyalarni ilgari surish, ularni amaliyotga
muvaffaqiyatli tatbiq etish.
4.
Kommunikativ
kompetentlik
–
ta’lim
jarayonining barcha ishtirokchilari, jumladan, talabalar
bilan samimiy muloqotda bo‘lish, ularni tinglay bilish,
ularga ijobiy ta’sir ko‘rsata olish;
5.
Shaxsiy kompetentlik
–
izchil ravishda kasbiy
o‘sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish,
kasbiy faoliyatda o‘z ichki imkoniyatlarini namoyon
qilish;
6.
Texnologik kompetentlik
–
kasbiy-pedagogik
BKMni
boyitadigan
ilg‘or
texnologiyalarni
o‘zlashtirish,
zamonaviy
vosita,
texnika
va
texnologiyalardan foydalana olish;
7.
Ektremal kompetentlik
–
favqulotda vaziyatlar
(tabiiy ofatlar, texnologik jarayon ishdan chiqqan) da,
pedagogik nizolar yuzaga kelganda oqilona qaror qabul
qilish, to‘g‘ri harakatlanish malakasiga egalik;
Nutqiy kompetensiyani rivojlantirishda, nutqqa xos
bo‘lgan barcha holatlarni alifbodan to tovushgacha
bo‘lgan jarayonlarni turli xil ta’limiy
-tarbiyaviy
metodlar, o‘yin texnologiyalari bilan singdirish lozim.
Talabaga xos bo‘lgan nutqiy jarayonlarga to‘xta
lamiz .
2-rasm
2. rasm. Kompetentlikning turlari va xususiyatlari
Demak, biz qo‘llash sohasi bo‘yicha tilshunos
tadqiqotchining fikriga tayanib talabaga xos bo‘lgan
nutqiy kompetentlikni quyidagi tarkibiy asoslarini
ishlab chiqdik:
Talabani kursi, yoshi inobatga olinadi. Fonetik
o‘zgarishlarga e’tibor berish lozim.
Fonetik kompetensiya.
Mutaxassis sifatida:
a.
tovush va ajratishdagi tafovut;
b.
matnni ravon, ifodali o‘qish va tahlil etish
usuli. (Insert interfaol metod asosida);
c.
nutqiy sifatlarni
o‘zlashtirishda innovatsion
texnologiyalarni qo‘llash usullari. (innovatsiya va
novatsiya);
d.
yod olish qobiliyatini rivojlantirishning
metodik usullari. (Inovator, novator).
Leksikalogik kompetensiya. Lug‘at bilan ishlash
usullari.
Mutaxassis sifatida:
a.
aniq maqsad, intilish asosida nutqiy jarayonni
takomillashtirish metodikasi;
b.
nutqiy jarayon samaradorligini, o‘zining
ishchanlik faolligini oshirish metodikasi;
c.
izchil ravishda yangilanib borayotgan ta’limda
bilimlarni o‘zlashtish metodikasi;
d.
ilg‘or pedagogik texnologiya, metod hamda
vositalardan xabardor bo‘lish metodikasi;
e.
Oliy ta’limda faoliyatiga fan
-texnikaning
so‘nggi yangiliklarini samarali tadbiq etish metodikasi;
f.
kasbiy
ko‘nikma
va
malakalarini
takomillashtirish metodikasi.
O‘zbek olimlari N.Husanov , K.Qosimova,
S.Matjonov,
X.G‘ulomova,
Sh.Yo‘ldasheva
,
L.R.Raupova , Sh.Yusupova , Qodirov M, Ne’matov H.
B.Mengliev , B.To‘xliev, M.Shamsieva , kabi ona tili
va adabiy ta’lim metodist olimlarining ishlarida nutqiy
kompetentlikni
ta’limda nuqtai nazardan yanada
kengroq va sinchiklab o‘rganilgan.
Ona tili va adabiy ta’lim imkonini beradigan turli
jihatlari va tarkibiy qismlari ajratib olingan va o‘rganib
chiqilgan.
Bektoshev
Sh.,
Davaronov
I.,
Muhammadjanova G., Toshxo‘jaeva D., Toshev
I.,Umarova F., Yuldasheva N., Yo‘ldashev D.,
Ibrohimov S., Qurbonova X., Qurbonova G.,
Qoraxo‘jaeva M., G‘aniev T., Hazratqulov M.R.
Rixsieva M. lar tomonidan tilning fonetik, orfografik,
leksik hamda nutqning rivojlanishida ona tili ta’lim
mazmunining kompetentlik, metodik yondashuviga oid
tadqiqotlar olib borilgan.
Bunda so ‘z bilan og‘zaki
verbal, noverbal ta’sir o‘tkazish o‘qituvchidan
pedagogik qobilyat texnikasini, ijodkorlikni va
mahoratni talab qiladi .
Demak, kompetentlik
–
olingan bilimlarga
asoslangan
holda
harakat
qilish
demakdir.
Namunalarga o‘xshash harakatlarni ko‘zda tutadigan
“bilim, ko‘nikma va malakalardan farqli o‘laroq, nutqiy
kompetentlik universal bilimlarga asoslangan holda
mustaqil faoliyat tajribasini nazarda tutadi.
Nutqiy kompetentlik
–
talabalarga ta’limda
bilimlarni amaliyotda qo ‘llay olishda samarali natija
beradi.
Talabalarni
nutqiy
kompetensiyasini
rivojlantirishda mustaqil ta’lim matndagi holat va
xususiyatlarini, muloqot asosida amalga oshirishi, matn
tahlili
ga ko ‘proq o ‘qituvchi tomonidan undalishi,
talabalarni individual va jamoaviy o ‘qitish, nutqiy
kompetensiyani metodik o ‘rganish asosida ta’lim
-
tarbiya faoliyatning yangi usullarini egallay olishi
hamda nutqdagi kreativ, tanqidiy fikrlashga e’tiborni
qaratish muhim ahamiyatga ega.
Demak,
bir
qator
tadqiqotlarda
bevosita
tilshunoslarga xos kasbiy kompetentlik va uning o ‘ziga
xos sotsiopragmatik jihatlari o ‘rganilgan. Ana shunday
tadqiqotlar sirasiga metodist, pedagog olimlar G’.
Hamrayev hamda M.E. Axmedova tomonidan olib
borilgan tadqiqot izlanishlarni kiritish mumkin.
Pedagogga xos nutqiy kasbiy kompetentlik, uning o
‘ziga xos jihatlarini talabaga metodik va didaktik
yetkazish albatta, talabaning individual xususiyatini,
tarbiyaviy jarayonini hisobga olish, birinchi kurslardagi
psixologik muhitini bilish o ‘ziga xos aha
miyat kasb
etadi.
Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining
lingvopedagogik
kompetensiyalarini
takomillahstirishda mustaqil ta’lim topshiriqlari tuzish
nutqiy kompetensiyasi rivojlantirishda, kredit modul
tizimida o ‘qituvchilar “Ma’lumki, tinglab tushunish
murakkab
nutq
faoliyati
hisoblanadi.
Boisi
so‘zlovchining radio, magnitofon, televidenie orqali
yoki muloqot paytida ifodalagan nutqini tinglovchi
tezda qabul qilib, mazmunini tushunib, xotirada saqlab
qolishi lozim. Bunday nutqni qaytadan o‘qib olish
uchun imkon bo‘l
maydi. Tinglab tushunish gapirish
bilan uzviy bog ‘liq. Tinglab tushunish ko ‘nikmasi
egallangan bo ‘lsa, o‘quvchida gapirish ko‘nikmasi ham
yaxshi rivojlanadi” [89; 23
-24-b.]. Tinglab tushunish
jarayoni o‘quvchidan diqqatni jamlash, e’tibor bilan
eshitish, tinglangan matnni qayta gapirish uchun
eshitish me’yorlariga amal qilgan holda ma’lumot
mazmunini anglash hamda to‘g ‘ri xulosa chiqarish kabi
ko ‘nikmalar rivoji bilan va inson xotirasi bog ‘liq.
Shuningdek, tinglab tushunish ko ‘nikmasi og‘zaki nutq
takomilida katta ahamiyatiga ega.
“O ‘quvchilar oldiga gapirish, tinglab tushunish, o
‘qish va yozuv malakalarini hosil qilishdan iborat
zamonaviy vazifalar qo ‘yish, o‘quv dasturlari va
darsliklar tuzilib ta’lim jarayoniga tatbiq etish nutqiy
kompetensiyalarni rivojlantirishdagi muhim omildir.
Bu davrda tinglab tushunishni o ‘rgatish masalalari ilk
bor tadqiq qilindi. Nutq namunalari asosida gapirishni o
‘rgatish maqsadga muvofiq deb topildi” [33;98
-b.].
Hozirgi kunda o ‘quvchilarda nutqiy ko ‘nikmalarni
hosil qilish, amaldagi o ‘quv dastu
ri va 2017-2020-o
‘quv yillari mazmun va shakl jihatdan yangi tuzilgan o
‘quv dasturlari va “Ona tili o’qitish metodikasi”
darsliklari
o‘quvchilarning
lingopedagogik
kompetensiyalarini sezilarli darajada rivojlantirishga
xizmat qiladi.
R.Yo‘ldoshevning fikricha, ”... gapirish birinchi
navbatda so‘zlarni va ularning talaffuzini bilish, fikr
bayon qilish chog‘ida kerakli so‘zni xotiraga keltirib,
grammatik jihatdan shakllantirish, hosil bo‘lgan so‘z
shakli taqozo etgan navbatdagi so‘zni xo
tiraga keltirish,
uni ham grammatik jihatdan shakllantirish, shu tariqa
ongda yuzaga keladigan sintagmani aytishning cheksiz
zanjiri sodir bo‘ladi” [24;216
-
b.]. Bu jarayon og ‘zaki
nutq rivojlanishi emas, balki yozish ko ‘nikmalari
rivojida ko ‘proq namoyon bo ‘ladi. Chunki o‘quvchilar
so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishidagi diksiya va
intonatsiyaga yetarlicha e’tibor bermaydi va gaplarni
grammatik jihatdan shakllantirmaydi, ularning ko
‘pgina jumlalari, tez fursatda vujudga keladi, ayniqsa,
matn
yozish
jarayonida
grammatik
jihatdan
shakl
lantirishga ma’lum vaqt beriladi, albatta, xatosiz
gapirish talab qilinadi.
O.B. Sirotnina “Nutq madaniyati –
har qanday
kommunikativ vaziyatda, eng avvalo, xatosiz gapirishni
anglatadi, to ‘g ‘ri fikrlash, to ‘g ‘ri so ‘zlash madaniyat
belgisi sifatida tan olinmoqda” [71;21
-b.] deb
ta’kidlaydi. Ona tili darslarida xatosiz gapirish, to‘g‘ri
so‘zlash, fikrlash muayyan muddat davomida
rivojlantirib
borilgan
gapirish
va
so‘zlash
ko‘nikmalariga bog‘liq jarayon. Egallangan bilimlar
qatorida hayotiy tajribalarga asoslanilgan nazmda va
nasrda yozilgan paremikalarning muhim aspektlari
xato
siz so‘zlash va gapirishda o‘z aksini topadi.
O‘qish hamda yozish nutqiy malaka bo‘lib, o‘qitish
jarayonida takrorlanib turishi ta’lim samaradorligini
oshirishda o‘z o‘rniga ega. O‘quvchilarda dastlabki
nutqiy kompetensiyalar umumta’lim maktablarining
boshlang‘ich sinflarida, asosan, ona tili darslari
orqali
hosil qilinadi. Nutqiy va lingvistk kompetensiyalar
o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarda yoshligidanoq
izchil holatda rivojlantirilib boriladi. Nutqiy va
lingvistik
kompetensiyalarni
rivojlantirishda
o
‘quvchilar nutq shakllari va til birliklaridan q
anday
foydalanishni o ‘rganib boradilar. Insonlarning ijtimoiy
hayotdagi, jamiyatdagi o ‘rni va mavqeini belgilaydigan
mezon ham uning nutqidir. Shunga ko ‘ra, til ta’limida
o ‘qituvchilar oldida turgan asosiy vazifalardan biri o
‘quvchilarda nutqiy kompet
ensiyalarni belgilangan
talab darajasida rivojlantirishdir.
V.A. Maslovaning fikricha, “Inson aqlini insonning
o ‘zidan, tildan va nutq yaratish hamda nutqni idrok
qilish qobiliyatidan tashqarida tasavvur etib bo‘lmaydi”
[40;6-7-b.]. Darhaqiqat, insonning idrok qilishi, uning
mustaqil nutq yaratish jarayoni aqliy rivojlanish
bosqichi bilan hamohangdir.
Ma’lumki,
lingvopedagogik
kompetensiya
o‘quvchilarning og ‘zaki va yozma nutqqa xos bilim,
ko‘nikma va malakalarni amaliyotda kerakli o‘rinlarda
qo‘llay olish layoqati sanaladi. Nutqiy va lingvistik
kompetensiya lingvopedagogika tushunchasi ostida
tegishli tildagi nutqni amaliy jihatdan erkin egallash,
dialog, shuningdek, monolog shaklidagi nutq
jarayonida to‘g‘ri, tez, jonli gapira olish, tinglanayotgan
nutqni, har qanday funksional uslubdagi nutq
namunalarini tushuna olish malakalari tasavvur etiladi.
Bun
day nutqiy ko‘nikma va malakalar ona tili
darsliklarida berilgan mashq va topshiriqlar orqali
takomillashtiriladi. Shunisi aniqki, nutqiy faoliyatni to
‘liq amalda ifodalash uchun turli lisoniy birliklar,
jumladan, leksik, morfologik vositalarni hamda
grammatik shakllarni nutq vaziyatiga mos ravishda
tanlab olishni taqozo etadi. Bu jarayon, birinchi o
‘rinda, nutq uslublari turlariga xos lug ‘aviy birliklar va
ularni o ‘zaro mazmun va grammatik jihatdan bog
‘lovchi munosabat shakllarni tanlash va gapda o‘ri
nli
qo‘llashdan boshlanadi.
XULOSA
Xulosa sifatida ona tili ta’lim jarayonni ikki qismga
bo‘lib quyidagicha ta’riflaydi: [69;24
-b.] birinchi
bosqichda so ‘zlar tanlovi ketadi, ikkinchi bosqichda
esa, so‘zlarni o‘zaro bog‘lash jarayoni yuz beradi.
Nutqiy birliklarni bosqichma-
bosqich so‘zlar
ni tanlash
va ulardan so‘z birikmasi hosil qilib, gap tuzish, matn
sarlavhasiga oid tayanch so‘zlarni tanlash, so‘zlar
yordamida hosil qilingan gaplardan bog‘lanishli nutq
yaratish kabi nutqiy faoliyatni xususiyatlari jamlangan
holda tavsiflanadi.
Nutq faoliyatining tarkibini tashkil qiluvchi turlari:
gapirish, tinglab tushunish, o‘qish va yozish ko‘nikma
va malakalar bo‘lib, ular doimo biri ikkinchisini taqozo
etadigan to‘ldirib boruvchi lisoniy birliklar sanaladi.
Ta’kidlash joizki, ona tili ta’limida nutqiy faoliyatni
bir-
biri bilan uzviy bog‘liq holda
egallanishi lozim
bo‘lgan nutqiy kompetensiyaning tarkibini tashkil
qiluvchi to‘rtta komponentini yuqori darajada
rivojlantirish lug‘at turlari bilan ishlash zarur. Ona tili
darslarida lug‘at ustida ishlash hamda lug‘aviy birliklar
uslubiyatini o‘quvchilarda to‘g‘ri qo‘llash malaka
talablari badiiy asarni o‘qishda, ilmiy ma’lumotni
o‘rganishda, matnlarni tuzish va yozishda aniqlanishi
va nazoratga olishi kerak.
ADABIYOTLAR
[1]
M.E.Axmedova va boshqalar. Pedagogik mahorat va
tibbiy pedagogikaning kasbiy kompetentligi. O’quv-
uslubiy qo‘llanma T.: “Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi
MCHJ, 2021-62-63b.
[2]
Husanov N., Xo‘jaqulova R., Dilmurodova N. O‘zbek
tili: Darslik (Iqtisodiyot oliy o‘quv yurtlarining bakalavr
bosqichi umumiy guruh talabalari uchun) - Toshkent
moliya instituti, 2019. 528 b.
[3]
Qosimova
K.,
Matchonov
S.M,
G‘ulomova
X.,Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish
metodikasi Boshlang‘ich ta’lim fakulteti talabalari uchun
darslik |. — T.: «NOSHIR», - 2009. 18-b.
[4]
L.Raupova. O‘zbek tilida nomustaqil kesim masalasi.
//O‘zbek tilshunosligi masalalari: ilmiy to‘plam. –
Toshkent, O‘zMU, 2003. B. 64-66.
[5]
5.Yusupova Sh.J. Hozirgi o‘zbek adabiy tili
darslarida talabalar tafakkurini o‘stirishning ilmiy-
metodik asoslari: Ped. fan.doktori... diss. – Toshkent:
TDPI, 2005. – 270 b.
[6]
Qodirov M., Ne’matov H. Mengliev B. va boshq. Ona tili
8-sinflar uchun darslik. – T.: Cho‘lpon. 2019. 6-b.
[7]
B. To‘xliyev, M. Shamsiyeva, O‘zbek tili o‘qitish
metodikasi / T. Ziyodova ; red. T. Niyazmetova. -
Toshkent : Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy
kutubxonasi nashriyoti, 2010 – 13- b.
