Ta’lim jarayonida ko‘rgazmalilikni ta’minlashda raqamli ta’lim
texnologiyalaridan foydalanish
Tangirov Xurram Ergashevich
1
, Raximov O‘lmasjon Shuxrat o‘g‘li
2
Jizzax davlat pedagogika universiteti, Jizzax shahri, Sharof Rashidov shoh ko‘chasi, 4-uy, Jizzax 130100, O‘zbekiston
1
Informatika va raqamli ta’lim texnologiyalari kafedrasi dotsenti v.b., p.f.f.d. (PhD)
2
matematika va informatika yo‘nalishi 3-bosqich talabasi
(xurramtangirov,
https://doi.org/10.5281/zenodo.10449328
Kalit so‘zlar: Maktab ta’limi, algebra fani, raqamli ta’lim texnologiyalar, elektron ta’lim resurslari, dasturlar, o‘qitishning
elektron vositalari, chiziqli funksiya, uning grafigi.
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ta’lim jarayonida, xususan, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida algebra fanini o‘qitish
jarayonida ko‘rgazmalilikni ta’minlashda raqamli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish afzalliklari
keltirilgan. Algebra fanidagi tushunchalar aniq qiymatlar emas formula bo‘lganligi uchun o‘quvchilarda
mavhumlikni tug‘diradi. Elektron ta’lim resurslari, tuzilgan dasturlar yordamida ularga qiymatlar berish
orqali natijalarning o‘zgarishi va unga mos tasvirlarning paydo bo‘lishi yoki o‘zgarishi o‘quvchilar
tasavvurini boyitadi, о‘quvchilar ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi, ko‘rgazmalilikni ta’minlash orqali
ularning tasavvurlari kengaytiriladi, algebra faniga bо‘lgan qiziqishlari oshadi.
1 KIRISH
Ma’lumki, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida
matematika fanini o‘qitish, ayniqsa yuqori sinflarda
algebra fanini o‘qitish, o‘quvchilarda algebraik
tushunchalarni hosil qilish murakkab jarayon
hisoblanadi. Ularda algebraik tushunchalarni hosil
qilishda ko‘rgazmalilikni ta’minlash muhim jihat
hisoblanadi, bunga esa raqamli texnologiyalar orqali,
o‘quvchilarning algebra faniga bо‘lgan qiziqishini
qо‘llab-quvvatlash va о‘quv jarayoni sifat va
samaradorligini
oshirishga
zamonaviy
raqamli
texnologiyalar imkoniyatlaridan keng foydalanish
orqaligina erishish mumkin. Shu jihatdan, bugungi
kunda
ta’lim
jarayoniga
raqamli
ta’lim
texnologiyalarni joriy etish muhim ahamiyat kasb
etmoqda, zero raqamli ta’lim texnologiyalar
rivojlanib, undan foydalanuvchilar soni ham shunga
mos oshib bormoqda.
Dunyo aholisi 2022 yil 15 noyabrda 8 milliarddan
oshdi va 2023 yil yanvar holatiga ko‘ra, 8,01 milliard
kishini tashkil etgan. 2023 yil boshida, yanvar oyida
dunyo bo‘ylab internetdan foydalanuvchilar soni 5,16
milliard kishiga yetgan, bu dunyo aholisining 64,4
foizi internetdan foydalanadi, degani [5].
Bundan ko‘rinib turibdiki, umumiy o‘rta ta’lim
tizimida
raqamli
ta’lim
texnologiyalaridan
foydalanish, fanlar bo‘yicha elektron ta’lim
resurslarini yaratish va ularni Internet tarmog‘iga
web-saytlar yaratish orqali joylashtirish, shuningdek,
mobil ilovalar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining PF-
6079-sonli Farmoni orqali davlatimiz tomonidan
ta’limga axborot texnologiyalarni joriy etish va ta’lim
samaradorligini oshirish bo‘yicha katta e’tibor
qaratilayotganligini ko‘rishimiz mumkin [4]. Ta’lim
jarayonida raqamli texnologiyalaridan foydalangan
holda elektron darslik, elektron o‘quv qo‘llanmalar
orqali dars jarayonini olib borish, ta’lim jarayoniga
raqamli texnologiyalarni joriy etish, xususan, fanlar
bo‘yicha elektron ta’lim resurslarini yaratish
o‘quvchilarning bilim olish darajasini oshishiga
xizmat qiladi. Buning uchun elektron ta’lim
resurslarini, mobil ilovalarni yaratishda muhim
hisoblanuvchi algoritm va dasturlash tillari, mobil
texnologiyalar fanlaridan bilim, ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lishning ahamiyati kattadir [2].
2 ASOSIY QISM
Bu jarayonlarda ko‘rgazmalilikni ta’minlash
maqsadida о‘qitishning elektron vositalari deb
ataluvchi elektron ta’lim resurslari, maxsus yaratildan
dasturlarda amalga oshiriladi. О‘qitishning elektron
vositalari deganda esa axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari imkoniyatlarini amalga oshiruvchi va
quyidagi maqsadlarga erishishga yо‘naltirilgan о‘quv
vositalari tushuniladi: о‘quv axborotini multimedia,
gipermedia, gipermatn va boshqa texnologiyalar
vositalari orqali taqdim etish; interfaol о‘zaro
ta’sirlashuvda foydalanuvchi bilan teskari aloqani
tashkil etish; о‘qitish natijalarini nazorat qilish.
Algebra fani mavzulari o‘quvchilarga tushunarli
bo‘lishi uchun ko‘rgazmali vositalar muhim ekan,
yaratilgan dastur, elektron ta’lim resurslari ana
shunga xizmat qiladi. Ushbu maqolada
“Chiziqli
funksiya”
[1] bobining mavzularini yaratilgan
elektron ta’lim resurslaridan foydalanib о‘qitish
metodikasiga tо‘xtalamiz.
Bobni
о‘rganishda
dastlab,
dasturning
algebra7.exe
fayli ishga tushiriladi va ekranda
dasturning umumiy kо‘rinishi namoyon bо‘ladi.
Unda gorizontal menyu va vertikal menyu qismlari
(boblar rо‘yxati va har bir bob tanlangach, uning
yonidan chiquvchi bobning mavzulari) mavjud. Bosh
sahifaning gorizontal menyu qatorida joylashgan
“
Dasturlar
” bо‘limi tanlansa, maxsus dasturlar
rо‘yxati paydo bо‘ladi.
Undagi “Nuqtani koordinatalar tekisligida
tasvirlash dasturi”, “
y=kx
funksiyaning grafigini
chizish dasturi”, “
y=kx+b
funksiyaning grafigini
chizish dasturi”, “Kalkulyator dasturi”, “Miqdoriy
bog‘lanishlarni
tasvirlash
dasturi”,
“O‘lchov
birliklari dasturi” kabi dasturlardan birortasini tanlash
orqali mavzuga doir grafiklarni chizish yoki hisob
ishlarini bajaruvchi maxsus dastur ishga tushadi.
Ushbu dasturlarni kо‘rib chiqamiz.
1.
“
Nuqtani
koordinatalar
tekisligida
tasvirlash dasturi
”. Uning chap tomonida
X
va
Y
ning
qiymatini kiritish sо‘raladi. Kiritilgan
qiymatlarga qarab, nuqtaning qaysi chorakda
joylashishi kо‘rsatiladi. Masalan,
X
= –5 va
Y
= 8
qiymatlarni
kiritib,
nuqtani
yasash
tugmasi
bosilgach, quyidagi tasvir paydo bо‘ladi.
2. “
y=kx funksiyaning grafigini chizish
dasturi
”. Dastur ishga tushirilgach, dasturning chap
tomonida
k
ning qiymatini kiritish sо‘raladi.
Kiritilgan qiymatlarga qarab, tо‘g‘ri chiziq qaysi
choraklardan о‘tishi kо‘rsatiladi. Masalan,
k
= –3 va
k
= 2 bо‘lgan holatlarni kо‘rishda, oynaga shu
qiymatlarni kiritib,
grafikni chizish
tugmasi bosilsa,
bu qiymatlarda tо‘g‘ri chiziqning joylashishini
kо‘rsatuvchi quyidagi grafiklar paydo bо‘ladi.
3. “
y=kx+b funksiyaning grafigini chizish
dasturi
”. U ishga tushirilgach, dasturning chap
tomonida
k
va
b
ning qiymatini kiritish sо‘raladi.
Kiritilgan qiymatlarga qarab, tо‘g‘ri chiziqning
k
bо‘yicha yuqoridagidek joylashishi,
b
bо‘yicha esa
necha birlik yuqoriga yoki pastga siljishi kо‘rsatiladi.
Masalan,
k
= –2 va
b
= 4 qiymatlarni kiritib,
grafikni
chizish
tugmasi bosilgach, quyidagi grafik paydo
bо‘ladi.
Ushbu dasturlar о‘quvchilar ijodiy fikrlash
qobiliyatini oshirishga munosib hissa qо‘shadi.
Shuningdek, “Kalkulyator dasturi”, “Miqdoriy
bog‘lanishlarni
tasvirlash
dasturi”,
“O‘lchov
birliklari dasturi” kabi dasturlari hisoblash ishlarini
bajarishda qо‘l keladi.
Masalan,
“2-§. Funksiya tushunchasi”
mavzusi
tanlansa yuqori qismida mavzu nomi va “
mavzu
”,
“
mashq
”, “
test
” bо‘limlari paydo bо‘ladi. Masalan,
“
mavzu
” tugmasi tanlangach mavzu materiallari
paydo bо‘ladi. Unda turli animatsiyalar, mavzuni
о‘quvchilarga tushuntirish, tasvirlarni kо‘rish,
dasturlarga о‘tish va ovozli yozuvlardan foydalanish
imkoniyatlari mavjud.
Funksiya tushunchasi masala yechimini topish
orqali ta’riflangan. Masalalarni yechish jarayonida,
ya’ni bir qiymatga bog‘liq holda ikkinchi bir
qiymatning о‘zgarib borishiga e’tibor qaratishni
aytgan holda
о‘zgaruvchi miqdor
tushunchasi
kiritiladi. Ayniqsa, ikkinchi misolni hal qilishda bu
yaqqol kо‘rinadi va о‘zgaruvchi miqdorlar orasidagi
bog‘lanish kо‘rsatilib,
funksiya tushunchasi
ga ta’rif
beriladi.
О‘quvchilarga yanada tushunarli bо‘lishi uchun
miqdoriy
bog‘lanishlarni
tо‘g‘ri
tо‘rtburchak
yuzasini (
S=ab
) aniqlash orqali kо‘rsatish mumkin.
a
ning bir qiymatini aniqlagan holda
b
ning qiymatini
yoki aksincha
b
ning bir aniq qiymatini olgan holda
a
ning qiymatini о‘zgartirib boriladi.
Ekranda
avtomatik ravishda berilgan qiymatlar asosida
S
ning
qiymati о‘zgarib boradi, shuningdek, ekranda
berilgan qiymatlarga mos holda tо‘rtburchakning
rasmi ham bо‘yi va eni bо‘yicha о‘zgaradi hamda
yuzaning sohasi aniqlanib boriladi. Masalan,
a=3
bо‘lganda va
S=3b
hosil bо‘ladi.
b
ning qiymatini
о‘zgartirgan holda
S
ning qiymati о‘zgarishini
kо‘ramiz.
b=2
va
b=9
bо‘lganda esa
S=3b=6
va
S=3b=27
qiymatlar hamda unga mos tasvir paydo
bо‘ladi.
Unda tо‘g‘ri tо‘rtburchak yuzasi bilan birgalikda
perimetrining qiymati ham aniqlanadi va unda
a
va
b
larning qiymatlari о‘zgarishiga qarab perimetrning
qiymati ham о‘zgara boradi. Bunda о‘quvchilarning
о‘zlari
miqdoriy bog‘lanish
jarayonining qanchalik
mos kelishini kо‘radilar va
о‘zgaruvchi miqdorlar
haqida tasavvurga ega bо‘ladilar.
Shuningdek, doira aylanasining uzunligi va
doiraning yuzini hisoblash jarayoni keltirilgan bо‘lib,
u о‘quvchilarni
miqdoriy bog‘lanish
va
о‘zgaruvchi
miqdorlar
haqida
kengroq
tasavvurga
ega
bо‘lishlarini ta’minlaydi. Bunda
R
ning qiymatini
о‘zgartirgan holda
doiraning yuzi
va
aylana
uzunligi
ning о‘lchamlari о‘zgarishi tasvirlanadi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Bu bilan о‘quvchilar funksiyaning ta’rifi asosida
funksiya tushunchasi nimadan iborat ekanligini
anglaydilar.
Shu
yerning
о‘zida
funksiya
tushunchasining tarixi ham keltirilgan bо‘lib, u
о‘quvchilarga qо‘shimcha ma’lumot olish imkonini
beradi.
Raqamli
texnologiyalar
imkoniyatlaridan
foydalanib, bunday dasturlar yaratish orqali ta’lim
jarayonida ko‘rgazmalilikni ta’minlash mumkin.
Bunda o‘quvchilar biror algebraik formula yoki
chiziqli funksiyalarning mohiyatini yaxshi tushunib
oladilar. Qiymatlar berish orqali natijalarning
o‘zgarishi va unga mos tasvirlarning paydo bo‘lishi
yoki o‘zgarishi o‘quvchilar tasavvurini boyitadi.
Ushbu elektron ta’lim resurslarida mavzuning
tayanch
tushunchalari
alohida
oynachada,
shuningdek, ichki menyuning
“mashq”
bandida
mavzuga doir mashqlar,
“test”
bandida mavzuga doir
test savollari mavjud. Test bajarib bо‘lingach,
“test
natijasini ko‘ring”
tugmasi bosiladi va ekranda test
natijasi hosil bо‘ladi. Unda о‘quvchi testning
nechtasiga va qaysilariga tо‘g‘ri javob bergani
ko‘rsatiladi va о‘zlashtirishi foiz hisobida qayd
etiladi.
Bunday
dasturlar
yordamida
va
Internet
texnologiyalaridan foydalanib fanlar bо‘yicha, shu
jumladan, “Algebra”, “Informatika va axborot
texnologiyalari” fanlari bо‘yicha elektron о‘quv
qо‘llanma yoki elektron ta’lim resurslarini yaratish
mumkin. Shu kunga qadar mashg‘ulotlarni tashkil
etish uchun “Algebra”, “Informatika va axborot
texnologiyalari” fanlari bo‘yicha multimediali
elektron o‘quv qо‘llanmalar, elektron ta’lim
resurslari yaratilgan [3], shuningdek, ularning
Internet versiyalar ham yaratilib, internet tarmog‘iga
(
saytiga) joylashtirilgan. Undagi
elektron
о‘quv qо‘llanmalar, elektron ta’lim
resurslari quyidagi bо‘limlardan tashkil topgan:
dastur
tavsifi;
mavzu
mazmunini
tanlash;
mashg‘ulotni namoyish etish qobig‘i; amaliy
topshiriqlar; maxsus dasturlardan foydalanish; grafik
animatsiya; ovoz berish fayllari; matnli fayllar;
nazorat dasturi (test dasturi) [6].
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, ta’lim jarayonida
ko‘rgazmalilikni ta’minlash maqsadida raqamli
ta’lim texnologiyalaridan foydalanish va buning
uchun algebra darsligi asosida elektron ta’lim
resurslari, maxsus dasturlar yaratish mhim ahamiyat
kasb etadi, unda nafaqat о‘quvchilar uchun
о‘qituvchilar uchun ham qulay imkoniyatlar (testlar,
animatsiyalar, dasturlar) yaratib beriladi. Umumiy
o‘rta ta’lim maktablarida algebra fanini о‘qitishda
raqamli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish
о‘quvchilar ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi,
ko‘rgazmalilikni
ta’minlash
orqali
ularning
tasavvurlari kengaytiriladi, algebra faniga bо‘lgan
qiziqishlari oshadi. Bu esa ta’lim sifat va
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
ADABIYOTLAR:
[1] Akmalov A., Saparboyev J., Boytillayev D., Karimov
E., Xodjaniyazov M.
Algebra
: Umumiy o‘rta ta’lim
maktablarining 7- sinfi uchun darslik. – Toshkent:
Respublika ta’lim markazi, 2022. – 192 b.
[2] Botirov D.B., Tangirov Kh.E., Mamatkulova U.E.,
Aliboyev S.Kh., Khaitova N.F., Alkorova U.M.
(2020). The importance of teaching algorithms and
programming languages in the creation of electronic
education resources. Journal of Critical Reviews,
7(11), 365-368.
[3] Tangirov Kh.E. The use of electronic educational
resources for individualization in the process of
teaching algebra in schools //European Journal of
Research and Reflection in Educational Sciences.
United Kingdom: Progressive Academic Publishing.
Vol7. – 2019. – №. 3. – С. 43-48.
[4] O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni.
“Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasini
tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida. (
Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi
,
05.10.2020 y., 06/20/6079/1349-son
).
[5] https://www.web-canape.ru/business/statistika-
interneta-i-socsetej-na-2023-god-cifry-i-trendy-v-
mire-i-v-rossii/ - sayti materiallaridan olindi.
[6]
https://www.edarslik.uz/my/bosh.htm
maktablari uchun aniq fanlardan elektron ta’lim
resurslari.
