RAQAMLI IQTISODIYOTDA KICHIK SANOAT ZONALARINING
HUDUDIY RIVOJLANISHI
Nurmatova Xilola A'zamovna
Toshkent amaliy fanlar universiteti
“Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467849
Annotatsiya:
Maqolada raqamli iqtisodiyot sharoitida kichik sanoat zonalarining mazmuni va mohiyati o'rganilgan, ularning
milliy iqtisodiyotni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi ahamiyati yoritilgan. Kichik sanoat zonalarida amalga oshirilgan investitsion
loyihalar va o'zlashtirilgan investitsiyalar hisobiga erishilgan natijalar va hududiy rivojlanish ko’rsatkichlari tahlil qilingan.
Tayanch so'zlar:
Investitsiya, chet el investitsiyalari, investitsiya faoliyati, to'g'ridan-to'g'ri chet el investitsiyalari, yalpi ichki
mahsulot, kichik sanoat zonalari, infratuzilma, moliyaviy imtiyozlar, modernizatsiya, asosiy kapital, yer uchastkasi, investitsiya muhiti,
hudiduy rivojlanish.
So’nggi yillarda iqtisodiyotni rivojlantirishda
raqamli iqtisodiyot sezilarli va ijobiy ta’sir qila boshladi.
Bu esa iqtisodiyotning barcha jabhalarida, jumladan
kichik sanoat zonalarining hududiy rivojlanishiga ham
munosib ta’sir eta boshladi. Dunyo iqtisodiyoti
amaliyotining
ko'rsatishicha,
investitsiya,
xorijiy
investitsiyalar
va
raqamli
iqtisodiyot
iqtisodiy
taraqqiyotining muhim omili sifatida e’tirof etilmoqda.
Chunonchi, “chet ellik investorlarning hukumat
kafolatlarisiz,
tavakkalchilik
sharoitlarida
o'z
mablag'lari yoki qarz mablag'lari hisobidan amalga
oshiriluvchi investitsiyalari”
investitsiyalarini ifoda etib, ushbu investitsiyalar
iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, mamlakat va uning
hududlarini ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirish,
yangi ish o'rinlarini yaratish, mahsulot sifatini oshirish
va uning raqobatbardoshligini ta'minlash, jahon
bozoriga chiqish, intensiv rivojlanishni yo'lga qo'yishda
hal qiluvchi rol o'ynaydi. Bu borada kichik sanoat
zonalarining tashkil etilishi va faoliyati taraqqiyotini
ta'minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shuni
hisobga olgan holda “Kelgusida erkin iqtisodiy va kichik
sanoat zonalarini zarur infratuzilmalar bilan ta'minlash
uchun 1,8 trillion so'm yo'naltiriladi”.
hududlarda 130,5 ming km.
uzunlikdagi
past
kuchlanishli elektr tarmoqlari va 40 mingdan ortiq
transformatorni bosqichma-bosqich yangilash hamda
5,1 mingdan ortiq ta'mirtalab ko'prikni tiklash bo'yicha
Hukumat dasturlari qabul qilinishi, bu ishlar uchun 401
mlrd. so'm mablag' ajratilayotganligi hududlar sanoat
salohiyatini oshirishga xizmat qiladi.
turgan yoinki foydalanilmayotgan bino va inshootlar
negizida barpo etilayotgan kichik sanoat zonalari davlat
1
Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to'g'risida: O'zbekiston
Respublikasining 2019 yil 25 dekabr O'RQ-598-son Qonuni.
3-modda, 15- xatboshi. Lex.uz/docs/4664142
https://president.uz/uz/lists/view/4057.
va xususiy sektor o'rtasidagi sheriklikning nodir
namunasi sifatida iqtisodiyotning raqobatbardoshligini
ta'minlash, yangi ish o'rinlari barpo etish, eksport
salohiyatini oshirishda qo'l keladi. Bu vazifalarni
muvaffaqiyatli ado etish uchun kichik sanoat zonalariga
ichki investitsiyalar bilan birga to'g'ridan-to'g'ri chet el
investitsiyalarini faol jalb qilish, ushbu zonalarda
(hududlarda) chet ellik investorlar uchun qulay
ishchanlik muhitini yaratish, chet el investitsiyalarining
o'zlashtirilishiga alohida e'tibor berish va bu boradagi
mas'uliyatni oshirish talab etiladi. Hech ikkilanmasdan
aytish mumkinki, joriy yil va yaqin istiqbolda milliy
iqtisodiyot
taraqqiyotining
ta'minlanishi,
aynan,
investitsiyalar va kichik sanoat zonalariga daxldor
masalalarning yechimiga ham bog'liqdir. Bunday
sharoitda kichik sanoat zonalarini yanada rivojlantirish
bilan bog'liq masalalarni ijobiy hal qilish alohida
ahamiyat kasb etishi tabiiy.
Shu munosabat bilan, avvalo, kichik sanoat
zonalarining mazmun-mohiyatini oydinlashtirish, undan
keyin ushbu hududlarga to'g'ridan-to'g'ri chet el
investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi ahvoliga baho
berish, so'ng kichik sanoat zonalariga to'g'ridan-to'g'ri
chet el investitsiyalarini jalb qilishdagi muammolarni
aniqlash va nihoyat ularning yechimiga qaratilgan taklif
va tavsiyalar ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir.
Kichik sanoat zonalarining mazmun-mohiyati iqtisodiy
adabiyotlarda turlicha talqin etilayotganligini ta'kidlab
o'tmoq joiz. Xususan, “kichik sanoat zonalari - bu
tadbirkorlik sub'ektlarini joylashtirishga mo'ljallangan,
muhandislik-kommunikatsiya
va
infratuzilma
ob'ektlarini, ma'lum yer maydoni yoki ishlab chiqarish
maydonini o'z ichiga oluvchi hudud”
, “kichik sanoat
3
http://surxontongi.uz/kichik sanoat zonalari ishtirokchilari
4
Salimbov B.B. O'zbekistonda kichik sanoat zonalarini barpo
etishning
tashkiliy-iqtisodiy
asoslari
//Iqtisodiyot
va
innovatsion texnologiyalar ilmiy elektron jurnali. - 2018. - №1.
zonalari kichik biznesni rivojlantirish va uni davlat
tomonidan qo'llab-quvvatlashning samarali yo'llaridan
biri”
, “kichik sanoat zonalari ular joylashgan
hududlarni
rivojlantirishga
katta
imkoniyatlar
yaratuvchi,
ya'ni
sanoat
ishlab
chiqarishni
jadallashtirish,
yangi
investitsiya
va
yangi
texnologiyalarni jalb qilish, tadbirkorlik faoliyatini
rag'batlantirish, bo'sh maydonlardan real iqtisodiy
sektorni
rivojlantirish
orqali
ulardan
samarali
foydalanish, aholi uchun ish joylarini yaratish hamda
yangi raqobatbardoshli mahsulot ishlab chiqarishga
mo'ljallangan hudud”
, “kichik sanoat zonasi - muayyan
yer uchastkasini o'z ichiga oluvchi hudud, alohida
hollarda esa - muhandislik-texnika kommunikatsiyalari
bilan ta'minlangan ishlab chiqarish maydonlari”
Kichik sanoat zonalariga o'ziga xos ta'rif
qonunchilikda ham mavjud. Masalan, O'zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 9
martdagi “Kichik sanoat zonalari to'g'risidagi Nizomni
tasdiqlash
haqida”gi
134-sonli
Qarorida
ularga
quyidagicha ta'rif berilgan: “kichik sanoat zonasi - ishlab
chiqarish
faoliyatini
amalga
oshirish
uchun
mo'ljallangan, aholi punkti hududining yoki aholi
punktlariaro hududning qonun hujjatlari bilan muayyan
maqom berilgan hamda hududi doirasida xizmat
ko'rsatuvchi infratuzilmaga ega bo'lgan ishlab chiqarish
maydonlari
joylashadigan
va
chegaralari
aniq
belgilangan qismi”
. Demak, kichik sanoat zonalari,
birinchidan,
kichik
biznes
va
tadbirkorlikni
rivojlantirishga yo'naltirilgan, ikkinchidan, investorlar
uchun qulay investitsion muhit yaratilgan ma'lum yer
maydoni yoki ishlab chiqarish maydonini o'z ichiga
oluvchi hudud, uchinchidan, mintaqaning ishlab
chiqarish va resurs salohiyatidan innovatsion usulda
foydalanish orqali ijtimoiy-iqtisodiy samaraga erishish
maqsadida ishlab chiqarish maydonlari joylashadigan va
chegaralari aniq belgilangan qismi hisoblanadi. Ushbu
xususiyatlarning barchasi bir vaqtning o'zida namoyon
bo'lgan taqdirdagina ular kichik sanoat zonalarining
mazmun-mohiyatini ochib berishga xizmat qilishi aniq.
Mantiqan qaraganda, kichik sanoat zonasi kichik
tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish asosida hududlarda
sanoat ishlab chiqarishga mo'ljallangan maxsus zonani
anglatadi va bunday zonalar faqat muhandislik-texnik
kommunikatsiyalari mavjud bo'lgan yoki o'tkazish oson
bo'lgan faoliyat ko'rsatmayotgan ishlab chiqarish
maydonlari va qishloq xo'jaligi uchun mo'ljallanmagan
bo'sh turgan yer uchastkalari negizida tashkil etiladi.
5
Кузнецов В.П., Кузнецова С.Н., Лапаев Д.Н.
Теоретические
аспекты
развития
организационно-
экономического
механизма
формирования
промышленных парков. – Казань, изд-во Познание
Института экономики, управления и права. 2014.
6
Baeva Sh.X. Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirish
metodologiyasini takomillashtirish: monografiya. - Toshkent:
Iqtisodiyot, 2015.
Kichik
sanoat
zonalari
faoliyati
Qoraqalpog'iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari huzurida
tashkil etiladigan direksiyalar tomonidan boshqariladi.
Direksiya kichik sanoat zonasi hududida investitsiya
loyihalarini amalga oshirish uchun ishlab chiqish va
investorlarni topish, tashkiliy-boshqaruv faoliyatini
amalga oshirish, ishlab chiqarish maydonlari yoki yer
uchastkalarini
uzoq
muddatli
ijaraga
olish
shartnomalarini
tuzish,
kichik
sanoat
zonasi
ishtirokchilari
tomonidan
o'zlari
qabul
qilgan
majburiyatlarni bajarishi bo'yicha monitoring olib
borish, kichik sanoat zonasi ishtirokchilariga zarur
muhandislik-kommunikatsiya
infratuzilmasi
tarmoqlariga ulanishida yordam berish, ularga ishlab
chiqarish, moliya, marketing, huquqiy, tashqi iqtisodiy
va boshqa masalalarni hal etishda ko'maklashish kabi
vazifalarni bajaradi.
Bugungi kunda mamlakatimiz hududlarida
tashkil etilgan kichik sanoat zonalarida plastik quvurlar
va fitinglar, maishiy kimyo mahsulotlari, trikotaj
matolari va kiyim kechaklar, mineral o'g'it va poligrafik
bo'yoqlar, rezina granula mahsulotlari, tibbiyot dori
vositalari,
parrandachilik
va
chorvachilikda
ishlatiladigan
ozuqa
qo'shimchalari,
qurilish
mahsulotlari, xom-ashyolarni va oziq-ovqatlarni ishlab
chiqarish uskunalari, 3D panellar, lokal issiqlik
qozonxonalari, televizor monitorlari, kantselyariya
mollari,
svetodiod
lampalar,
meva-sabzavotlarni
quritish,
kimyo
mahsulotlari,
qishloq
xo'jaligi
texnikalari uchun ehtiyot qismlar, har-xil turdagi
ko'rgazmali
muzlatgichlar,
transformator
podstansiyalari, kondensator qurilma kabilar ishlab
chiqarilmoqda.
2020 yil 1 dekabr holatiga kichik sanoat
zonalariga investitsiyalar jalb qilish natijasida amalga
oshirilgan loyihalar qiymatini Toshkent shahri bo'yicha
tumanlari kesimida tahlil qiladigan bo'lsak, kichik
sanoat zonalarida amalga oshirilgan loyihalarning
umumiy hajmi 870.224,5 mln so'mni tashkil qilgan.
Toshkent shahriga qarashli tumanlarda tashkil etilgan
kichik sanoat zonalarida amalga oshirilgan investitsion
loyihalarning ulushi Bektemir tumanida 3 %, Mirzo
Ulug'bek tumanida 29,3 %, Sergeli tumanida 4,8 %,
Uchtepa tumanida 7,0 %, Chilonzor tumanida 14,2 %,
Yunusobod tumanida 5,3 %, Yakkasaroy tumanida 18,7
% va Olmazor tumanida 17,8 % ni tashkil qilgan
Bunday holat mazkur hududlarda tuman
mas'ullari
tomonidan
investorlar
uchun
qulay
7
https://www.norma.uz/qonunchilikda yangi/kichik sanoat
zonalari ishtirokchilari uchun imtiyoz va preferentsiyalar
bekor qilinmoqda.
8
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil
9 martdagi «Kichik sanoat zonalari to'g'risidagi Nizomni
tasdiqlash haqida»gi 134- sonli Qarori asosida tasdiqlangan
«Kichik sanoat zonalari to'g'risidagi Nizom». 2-band, 1-
xatboshi.
Lex.uz/docs/4758585
9
Stat.uz
investitsion
va
ishbilarmonlik
muhiti
yaratilayotganligidan
dalolat
beradi
va
milliy
iqtisodiyotni intensiv rivojlantirish nuqtai nazaridan
ijobiy holat hisobanadi. Ammo, Toshkent shahriga
qarashli
Mirobod,
Shayxontohur,
Yashnobod
tumanlarida bironta ham kichik sanoat zonalari tashkil
etilmagan. Bu esa aholini ish bilan ta'minlash va
hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish nuqtai
nazaridan salbiy holatni namoyon etadi va tegishli tuman
rahbarlari tomonidan hududda qulay investitsion muhit
yaratish, bu boradagi mas'uliyatini oshirish zarurligini
ko'rsatadi.
Masalaning yana bir muhim jihatiga alohida
e'tibor qaratish zarur. Chunonchi, Toshkent shahri
bo'yicha faoliyat yuritayotgan kichik sanoat zonalarida
amalga oshirilgan jami loyihalarni moliyalashtirish
manbalari tarkibida chet el investitsiyalarining ulushi
bor-yo'g'i 0,8 % ni tashkil qilgan va bu iqtisodiyotning
drayveri hisoblangan chet el investitsiyalarini kichik
sanoat zonalariga jalb qilish ishlari talab darajasida
tashkil etilmaganidan dalolatdir.
Kichik sanoat zonalari mamlakatda ijtimoiy
muammo hisoblangan aholini ish bilan ta'minlashda
muhim o'rin egallamoqda. Jumladan, Toshkent shahri
tumanlarida tashkil etilgan kichik sanoat zonalarida
amalga oshirilgan loyihalar natijasida jami 11997 ta
yangi ish o'rinlari yaratildi. Kichik sanoat zonalarida
amalga oshirilgan loyihalar va yaratilgan ish o'rinlari
soni bo'yicha Yakkasaroy tumani yetakchilik qilmoqda.
Ushbu hududda 271 ta loyiha amalga oshirilishi hisobiga
6.636 ta yangi ish o'rinlari yaratilgan.
Agar 2020 yilning yanvar-sentyabr oylarida
respublikamizda ishga muhtoj bo'lganlarning umumiy
soni 1 mln 643 ming kishini, ishsizlik darajasi iqtisodiy
faol aholi orasida 11,3 % ni tashkil etganligini
yoshgacha bo'lganlar o'rtasida ishsizlik darajasi 17,4 %,
ayollar o'rtasida ishsizlik darajasi esa 14,9 % bo'ldi)
hisobga oladigan bo'lsak, kichik sanoat zonalarining
bugungi kunda o'tkir ijtimoiy muammo hisoblangan
ishsizlarni ish bilan ta'minlashda muhim ahamiyat kasb
etishi yanada oydinlashadi. Shuning uchun hududlarda
kichik sanoat zonalarini samarali tashkil qilish, ularga
investitsiyalarni faol jalb qilish orqali intensiv ishlab
chiqarishni yo'lga qo'yish dolzarb vazifa hisoblanadi. Bir
vaqtning o'zida, mazkur vazifalarning uddalanishi,
kichik sanoat zonalari hududida investitsiya loyihalarini
amalga oshirish bilan bog'liq ayrim muammolarning
bartaraf etilishiga ham bog'liq.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining erkin
iqtisodiy
zonalar
va
kichik
sanoat
zonalarini
rivojlantirish bo'yicha amalga oshirilayotgan ishlar
samaradorligi tahliliga bag'ishlangan yig'ilishida qayd
etilishicha,
hududga mas'ul hisoblangan vazirlik va
idoralar tomonidan investitsion loyihalarni ko'rib
10
https://www.gazeta.uz/uz/2020/11/14/ishsizlik/.
chiqish va muvofiqlashtirish jarayoni murakkabligicha
qolib, odatda, rasmiy xarakterga ega; investorlarga
kichik sanoat zonalari qatnashchilariga yer uchastkalari
ajratish masalalarini hal etishda hanuz byurokratizm
asoratlari mavjud; kichik sanoat zonalarini elektr
energiyasi, tabiiy gaz, suv va boshqa kommunikatsiya
tarmoqlari bilan barqaror ta'minlashda hamda kichik
sanoat zonalari hududlariga olib boruvchi yo'llarning
holatida ham muammolar kuzatilmoqda. Yana bir
muhim masala - kichik sanoat zonalari ishtirokchilari
uchun imtiyoz va preferensiyalarni ularni amaldagi
ishtirokchilar uchun 2020 yil 1 yanvargacha saqlab
qolgan holda bekor qilinishi natijasida tadbirkorlik
sub'ektlarining kichik sanoat zonasiga qiziqishlari va
manfaatdorligi kamaygan.
Yuqoridagilardan kelib chiqib: - kichik sanoat
zonasi ishtirokchisi maqomini olgan, investitsiya
loyihasini amalga oshirayotgan tadbirkorlar uchun elektr
energiya hamda tabiiy gaz uchun to'lovlarini yuz foiz
oldindan to'lash o'rniga qisman bo'lib to'lashga ruxsat
berish va iste'mol qilingan oy uchun to'lovlar kechikkan
hollarda o'n kun muddatgacha jarima qo'llamaslik
maqsadga muvofiqdir; - tuman, shahar hokimlari,
mutasaddilarining kichik sanoat zonalarida faoliyat
yuritayotgan investorlar uchun qo'shimcha qulaylik va
imkoniyat yaratish, ularni qo'llab-quvvatlash va shu
orqali hudud sanoat salohiyatini oshirish masalasiga
alohida
e'tibor
qaratish,
bu
borada
ularning
mas'uliyatlarini yanada kuchaytirish zarur; - kichik
sanoat zonasida amalga oshirilayotgan investitsion
loyihalarni moliyalashtirishda to'g'ridan-to'g'ri chet el
investitsiyalarining ulushini oshirish va buning uchun
qo'shimcha rag'batlantirish omillarini joriy qilish; -
mamlakat hududlari bo'yicha bo'sh turgan yoki
samarasiz
foydalanilayotgan
ishlab
chiqarish
maydonlarini aniqlash va ular negizida tashkil etilgan
kichik
sanoat
zonalarida
istiqbolli
investitsion
loyihalarni amalga oshirish evaziga yangi ish o'rinlarini
yaratish, import o'rnini bosuvchi va eksportbop
mahsulotlar ishlab chiqarishga alohida e'tibor qaratish
lozim.
Xulosa
qilib
aytganda,
mamlakatimiz
mintaqalarining iqtisodiy va investitsion, shu jumladan,
ishlab chiqarish va resurs salohiyatidan keng ko'lamda
va
unumli
foydalanishni
ta'minlash,
transport,
muhandislik
kommunikatsiya
hamda
ijtimoiy
infratuzilmani
rivojlantirish,
ishlab
chiqarish
jarayonlariga ilg'or texnologiyalarning tatbiq etilishini
jadallashtirish, aholi bandligini ta'minlash, ularning
daromadlarini oshirish, raqobatbardosh mahsulotlar
ishlab chiqarish, mineral-xom ashyo resurslarini qayta
ishlash, yangi zamonaviy quvvatlarni barpo etishda
kichik sanoat zonalarini tashkil etish muhim ahamiyat
kasb etadi. Shu nuqtai nazardan, kichik sanoat zonasi
11
https://www.uzavtoyul.uz/cy/post/erkin iqtisodiy zonalar va
kichik sanoat zonalarini rivojlantirish masalalari muhokama
qilindi. Html
yangi imkoniyatlar maydoni va raqamli iqtisodiyotni
rivojlanishiga munosib hissa qo’shishiga aminmiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO'YXATI
1. Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to'g'risida:
O'zbekiston Respublikasining 2019 yil 25 dekabr O'RQ-
598-son
Qonuni.
3-modda,
15-
xatboshi.
Lex.uz/docs/4664142
2. Iqtisodiy rivojlanish sohasida davlat siyosatini amalga
oshirish tizimini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari
to'g'risida:
O'zbekiston
Respublikasi
Prezidentining 2019 yil 10 yanvar PF-5621-sonli
Farmoni, 8-bandi, 1-xatboshi. Lex.uz/docs/4154478
3. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2020 yil 9 martdagi «Kichik sanoat zonalari to'g'risidagi
Nizomni tasdiqlash haqida»gi 134- sonli Qarori asosida
tasdiqlangan «Kichik sanoat zonalari to'g'risidagi
Nizom». 2-band, 1-xatboshi. Lex.uz/docs/4758585
4. Baeva Sh.X. Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirish
metodologiyasini takomillashtirish: monografiya. -
Toshkent: Iqtisodiyot, 2015.
5. Кузнецов В.П., Кузнецова С.Н., Лапаев Д.Н.
Теоретические аспекты развития организационно-
экономического
механизма
формирования
промышленных парков. – Казань, изд-во Познание
Института экономики, управления и права. 2014.
6. Salimbov B.B. O'zbekistonda kichik sanoat zonalarini
barpo etishning tashkiliy-iqtisodiy asoslari //Iqtisodiyot
va innovatsion texnologiyalar ilmiy elektron jurnali. -
2018. - №1.
7. https://president.uz/uz/lists/view/4057.
8.
ishtirokchilari qanday imtijozga ega bo’ladi/.
9. https://www.norma.uz/qonunchilikda yangi/kichik
sanoat zonalari ishtirokchilari uchun imtiyoz va
preferentsiyalar bekor qilinmoqda.
10. O'zbekiston Respublikasida erkin iqtisodiy zonalar
va kichik sanoat zonalari yagona portali ma'lumotlari
asosida shakllantirilgan (<https://sez.gov.uz/ru>).
11. https://www.gazeta.uz/uz/2020/11/14/ishsizlik/.
12. https://www.uzavtoyul.uz/cy/post/erkin iqtisodiy
zonalar va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish
masalalari muhokama qilindi. Html
13. Stat.uz
