RAQAMLI TEXNOLOGIYALARDA SUN’IY INTELLEKTNI O'RNI
Normo'minov Anvarjon Asqar o'g'li
Oq'ituvchi, Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar Str. 1, Tashkent 100149, Uzbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.10471595
ANNOTATSIYA: Raqamli texnologiyalar va sun’iy intellekt, Sun'iy intellekt muayyan vazifalarni bajarishda inson xatti-
harakatiga taqlid qilishga qodir bo'lgan tizim , texnologiya ekanligi, Sun'iy intellekt sohasida o'tgan asrning o'rtalaridan boshlab
tadqiqot ishlari boshlanganligi haqida ma’lumotlar berilgan.
KALIT SO’ZLAR: Raqamli texnologiya, sun’iy intellekt, robot, “Tyuring testi” , prognoz.
KIRISH
Raqamli
texnologiyalar
hayotimizga
shunchalik singib ketdiki, bugungi kunda nafaqat
kundalik faoliyatimiz, balki ijtimoiy-iqtisodiy sohalar
rivojini ham ularsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Tabiiyki,
boshqa sohalarda bo'lgani singari kabi paqamli
texnologiyalarni soliq ma'murchiligida joriy etish ham
uning faoliyatini tubdan o'zgartirmoqda. Bu nafaqat
soliq to'lovchilar va soliq organlari o'rtasidagi
munosabatlar bilan bog'liq bo'lib qolmay, balki
deklaratsiyalarni taqdim etishdan tortib, to soliqlarni
to'lash va ma'lumotlarni saqlash usullarigacha ham
yangilikliklar kirityapti.
BMT tomonidan keltirilgan ma’lumotlarga
ko`ra, 2022 yilga kelib, dunyo bo`yicha yalpi ichki
mahsulotning
qariyb
chorak
qismi
raqamli
texnologiyalarga bog`liq bo`lib qolishi taxmin
qilinayotgan hozirgi sharoitda bu yo`nalishdagi
ishlarni jadallashtirish va rivojlantirishga alohida
e’tibor qaratish eng to`g`ri strategik yo`nalish
hisoblanadi.
Bugungi kunda jahon amaliyotida Kanada,
Singapur, Birlashgan Arab Amirliklari, Finlyandiya,
Yaponiya, Xitoy, Italiya, Tunis, Buyuk Britaniya,
AQSh, Shvesiya, Meksika, Yevropa Ittifoqi, Keniya,
Daniya, Fransiya, Avstraliya, Koreya Respublikasi,
Hindiston va Germaniya kabi davlatlar1 sun’iy
intellektni rivojlantirish strategiyalarini e’lon qilgan.
O`z navbatida sun’iy intellektni ilm-fanga
joriy etish uchun malakali kadrlar sonini oshirish talab
etiladi. Negaki aynan o`z kasbining ustasi bo`lgan
mutaxassislar barcha jabhalarga sun’iy intellekt kirib
borishida asosiy omil bo`ladi. Hozirda yurtimizda shu
yo`nalish bo`yicha “Raqamli texnologiyalar va sun’iy
intellekt” ixtisosligi oliy malakali kadrlarning ilmiy va
ilmiy-pedagogik mutaxassisliklar nomenklaturasiga
kiritildi va uning pasporti yaratildi. Muhammad al-
Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti hamda Raqamli texnologiyalar va sun’iy
intellektni rivojlantirish ilmiy-tadqiqot institutida
“Raqamli texnologiyalar va sun’iy intellekt
ixtisosligi” bo`yicha oliy ta’limdan keyingi ta’lim
instituti ochildi.
Sun’iy
intellekt
sohasida
tayanch
doktorantura va stajor-tadqiqotchilikka jami 28 ta
maqsadli
kvotalar
ajratildi.
Bundan
tayanch
doktoranturaga 14 ta, stajor-tadqiqotchilikka 14 ta
qabul
kvotasi
ajratildi.
Shuningdek,
raqamli
texnologiyalar va sun’iy intellekt yo`nalishi bo`yicha
saralab olingan 10 nafar yosh olim 2021-2022 yillarda
yetakchi xorijiy ilmiy tashkilotlarga qisqa muddatli
ilmiy stajirovkalarga yuboriladi.
Sun'iy
intellekt
muayyan
vazifalarni
bajarishda inson xatti-harakatiga taqlid qilishga qodir
bo'lgan tizim yoki texnologiya bo'lib, olingan
ma'lumotlardan
foydalanib
asta-sekin
mukammallashib boradi. Umuman olganda sun'iy
intellekt format ham, funksiya ham emas, balki bu
jarayon bo'lib, ma'lumotlarni yig'ish, tahlil qilish
kabilarni o'z ichiga oladi.
Sun'iy intellekt haqida so'z borar ekan, uning
biznesdagi va axborot texnologiyalardagi o'rnini tahlil
qilish lozim. Sun'iy intellektning ushbu yo'nalishlarga
sekin-astalik bilan kirib borishi, sun'iy intellekt
vositalarining soni oshishini ta'minlaydi.
“Sun'iy intellekt” deganda ko'pchilik
robotlarning turli sohalarga jalb qilinishini tushunadi.
Ammo sun'iy intellekt atamasi robotlarning inson
bilan o'rin almashishini anglatmaydi. Uning asosiy
maqsadi inson qobiliyatlari va imkoniyatlarining
chegaralarini kengaytirishdir. Shuning uchun bu kabi
texnologiyalar qimmatli biznes resursi hisoblanadi.
ADABIYOTLAR VA
METADOLOGIYA
Avvallari “sun'iy intellekt” atamasi faqat
odamlar
bajarishi
mumkin
bo'lgan,
masalan,
mijozlarga xizmat ko'rsatish yoki shaxmat o'ynash
vazifalarni bajarish uchun qo'llanilgan. Shuningdek,
kompyuter texnologiyalarini chuqur o'rganishga ham
sun'iy intellekt sifatida qaralgan. Lekin mijozlarga
xizmat ko'rsatish, turli onlayn o'yinlar va komp`yuter
texnologiyalarini chuqur o'rganish kabilar sun'iy
intellekt texnologiyalarining kichik qismi hisoblanadi.
To'g'ri, sun'iy intellekt texnologiyalari odamlar
bajaradigan vazifalarni avtomatlashtirish
orqali
samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Biroq
endilikda uning qamrovi kengaymoqda, hozirda sun'iy
intellekt
bilan
odamlarning
xarakterini,
o'quvchilarning qobiliyatlarini, xodimning ishga
bo'lgan qarashlarini aniqlab olish mumkin.
Sun'iy intellekt sohasida o'tgan asrning
o'rtalaridan boshlab tadqiqot ishlari boshlangan. Ingliz
matematigi va kriptografi Alan Tyuring (1912-1954)
mazkur yo'nalishda ilk tadqiqot muallifi hisoblanadi.
O`zbekistonda hozirda mavjud ma’lumotlar
manbalaridan sun’iy intellekt ma’lumotlar bazasini
shakllantirish va ulardan samarali foydalanish
mumkin. Jumladan:
• Identifikatsiyalash yagona tizimi – (id.gov.uz);
• O`zbekiston Respublikasi ochiq ma’lumotlar portali
– (data.gov.uz);
• Elektron hukumat tizimi ma’lumotlar bazasi –
(my.gov.uz);
• Davlat xizmatlari agentligi ma’lumotlar bazasi –
(davxizmat.uz);
• turli vazirlik va idoralarning ma’lumotlar bazasi.
Shuningdek, jahon tajribasida ijtimoiy
sohaga yo`naltirilgan dasturlarda sun’iy intellekt
ma’lumotlar bazasini shakllantirishda milliy ID
tizimlari ma’lumotlari, aholini ro`yxatga olish va soliq
to`lovchilar
bazasi,
tibbiyot,
bank,
sug`urta
kompaniyalari, do`kon va bozorlar xaridorlari, mobil
aloqa operatorlari ma’lumotlari hamda aholining
kommunal to`lovlar va qarzdorlik, kredit tarixi,
ijtimoiy tarmoqlardagi faolligi kabi manbalardan
qonun doirasida foydalaniladi.
Intellekt (lotincha intellectus – sezish, idrok
etish, anglash, tushunish) yoki aql – psixikaning yangi
vaziyatlarga moslasha olish, tajriba asosida oʻrganish
va eslab qolish qobiliyatidan iborat sifati. Hamda
tushunish va mavhum tushunchalarni qo‘llash va
atrof-muhitni boshqarish uchun o‘z bilimlaridan
foydalanish. Aql-idrok – bu insonning barcha kognitiv
qobiliyatlarini o‘zida mujassam etgan muammolarni
o‘rganish va hal qilishning umumiy qobiliyati: his
qilish, idrok etish, xotira, tasvirlash, fikrlash, tasavvur
qilish.
Sun’iy intellekt — informatikaning alohida
sohasi bo‘lib, odatda inson ongi bilan bog’liq
imkoniyatlar: tilni tushunish, o‘rgatish, muhokama
qilish, masalani yechish, tarjima va shu kabi
imkoniyatlarga ega kompyuter tizimlarini yaratish
bilan
shug’ullanadi.Sun’iy
intellekt
(SI)
kompyuterlarga o‘zlarining tajribalarini o‘rganish,
berilgan parametrlarga moslashish va ilgari faqat
odamlar uchun mumkin bo‘lgan vazifalarni bajarish
imkonini beradi. Sun’iy Intellekt ni amalga
oshirishning
ko‘p
holatlarida
–
kompyuter
shaxmatchilaridan tortib uchuvchiSun’iy intellekt z
transport voSun’iy intellekt talarigacha – chuqur
o‘rganish va tabiiy tillarni qayta ishlash imkoniyati
juda
muhimdir.
Ushbu
texnologiyalar
tufayli
kompyuterlarga katta miqdordagi ma’lumotlarni qayta
ishlash va ulardagi naqshlarni aniqlash orqali
muayyan vazifalarni bajarishga "o‘rgatish" mumkin.
1980-yillarning boshlarida Hisoblash bo‘yicha olimlar
Barr va Feigenbaum sun’iy intellektning (SI) quyidagi
ta’rifini taklif qilishdi: “Sun’iy intellekt – bu aqlli
kompyuter tizimlarini, ya’ni biz an’anaviy ravishda
inson ongi bilan bog’laydigan imkoniyatlarga ega
bo‘lgan
tizimlarni
ishlab
chiqish
bilan
shug’ullanadigan informatika sohaSun’iy intellekt
hamda tilni tushunish, o‘rganish, fikr yuritish,
muammolarni hal qilish va boshqa muammolarni hal
qila olishdir”.
Keyinchalik, bir qator algoritmlar va dasturiy
ta’minot tizimlari sun’iy intellekt deb atala boshlandi,
ularning ajralib turadigan xusuSun’iy intellekt yati
shundaki, ular ba’zi muammolarni hal qilish haqida
o‘ylayotgan odam kabi hal qila oladi.
Sun’iy Intellekt ning asoSun’iy intellekt y
xusuSun’iy intellekt yatlari tilni tushunish, o‘rganish,
fikrlash va eng muhimi, harakat qilish qobiliyatidir.
Sun’iy Intellekt – bu Sun’iy intellekt fatli va tez
rivojlanayotgan tegishli texnologiyalar va jarayonlar
majmuaSun’iy intellekt , masalan:
• tabiiy tildagi matnni qayta ishlash
• mashinani o‘rganish
• ekspert tizimlari virtual agentlar (chatbotlar va
virtual yordamchilar)
• 2021 yilga kelib tadqiqotchilar Sun’iy Intellekt
turlarining quyidagi tasnifidan foydalanganlar:
Sun’iy Super Intellikt (SSI) gipotetik sun’iy
intellekt bo‘lib, u nafaqat insonning maksimal
qobiliyatlarini takrorlay oladi, balki undan ham oshib
ketadi. SSIga ishonuvchilar, u insonni o‘z irodasiga
bo‘ysundirish uchun uning fikrlari va his-tuyg’ulariga
kirib borish qudratiga ega bo‘lishiga ishonishadi.
Mana masalan: futuristik dahshatli hikoyalar yoki
sun’iy intellektning haqiqiy kelajagi.
Shuningdek, gipotetik jihatdan kuchli yoki
umumiy SI (Sun’iy umumiy intellekt, SUI) oqilonalik
nuqtai nazaridan SSI dan bir pog’ona pastroq bo‘lib,
ushbu turdagi SI tarafdorlari o‘z e’tiqodlarida hech
bo‘lmaganda ishlashga qodir bo‘lgan mashinalarni
yaratish imkoniyati bilan cheklangan.
Sun’iy
Intellekt katta hajmdagi
ma’lumotlarni tezkor, takroriy ishlov berish
imkoniyatlari va aqlli algoritmlar bilan birlashtirib
ishlaydi, bu dasturlarga ma’lumotlardagi naqsh va
xususiyatlardan
avtomatik
ravishda
o‘rganish
imkonini beradi. Sun’iy Intellekt ko‘plab nazariyalar,
metodologiyalar va texnologiyalarga ega bo‘lgan
murakkab fandir. Uning asosiy yo‘nalishlari
quyidagilardir: Mashinani o‘rganish - bu naqshlarni
topish uchun ma’lumotlarga o‘rgatilgan algoritmlarni
o‘rganadigan o‘rganish sohasi. U neyron tarmoqlar,
statistika, operatsiyalarni o‘rganish va boshqalar
usullaridan foydalanadi. ma’lumotlarda yashirin
foydali ma’lumotlarni ochish; ma’lumotlarni qayerdan
izlash va qanday xulosalar chiqarishni ko‘rsatuvchi
aniq dasturlashtirilgan ko‘rsatmalar mavjud emas.
Kognitiv hisoblash - bu sun’iy intellektning
bir tarmog’i bo‘lib, uning vazifasi odamlar o‘rtasidagi
o‘zaro ta’sirga o‘xshash odam va kompyuter
o‘rtasidagi
tabiiy
o‘zaro
ta’sir
jarayonini
ta’minlashdir. Sun’iy Intellekt va kognitiv
hisoblashning yakuniy maqsadi tegishli javob berish
orqali tasvirlar va nutqni talqin qilish orqali kompyuter
orqali insonning kognitiv jarayonlariga taqlid
qilishdir. Kompyuterda ko‘rish naqshni aniqlash va
tasvir va videoni aniqlash uchun chuqur o‘rganishga
tayanadi. Mashinalar allaqachon tasvirlarni qayta
ishlash, tahlil qilish va tushunishni, shuningdek,
fotosuratlar yoki videolarni olish va atrof-muhitni
sharhlashni biladi.
"Sun’iy intellekt" bo‘yicha olib borilgan
tadqiqotlar natijasi - bu miya ishini tushunishga
intilish, inson ongining sirlarini ochish va inson
aqlining ma’lum darajasiga ega mashinalar yaratish
muammosi.
Intellektual
jarayonlarni
modellashtirishning asosiy imkoniyati shundan kelib
chiqadiki,
miyaning
har
qanday
funktsiyasi,
cheklangan miqdordagi so‘zlardan foydalangan holda
qat’iy bir ma’noli semantikaga ega tilda tasvirlangan
har qanday aqliy faoliyat printsipial ravishda elektron
raqamli kompyuterga o‘tkazilishi mumkin.
Neyron
tarmoq
mashinani
o‘rganish
usullaridan biridir. Bu biologik neyron tarmoqlarni –
tirik organizmning nerv hujayralari tarmoqlarini
tashkil etish va ishlash printsipi asosida qurilgan
matematik model, shuningdek, uning dasturiy yoki
apparat ta’minoti. Chuqur o‘rganish ko‘plab neyronlar
va qatlamlarga ega bo‘lgan murakkab neyron
tarmoqlardan foydalanadi. Ushbu chuqur neyron
tarmoqlarni o‘rgatish, shuningdek, ulkan ma’lumotlar
to‘plamlarida murakkab naqshlarni aniqlash uchun
ortib
borayotgan
hisoblash
quvvati
va
takomillashtirilgan texnikalar qo‘llaniladi.
"Sun’iy intellekt" bo‘yicha olib borilgan
tadqiqotlar natijasi - bu miya ishini tushunishga
intilish, inson ongining sirlarini ochish va inson
aqlining ma’lum darajasiga ega mashinalar yaratish
muammosi.
Intellektual
jarayonlarni
modellashtirishning asosiy imkoniyati shundan kelib
chiqadiki,
miyaning
har
qanday
funktsiyasi,
cheklangan miqdordagi so‘zlardan foydalangan holda
qat’iy bir ma’noli semantikaga ega tilda tasvirlangan
har qanday aqliy faoliyat printsipial ravishda elektron
raqamli kompyuterga o‘tkazilishi mumkin.
Xususan,
1950
yili
texnologiyalar
imkoniyatlari insonlarni aql jihatdan ortda qoldirishi
haqida savollarga asoslangan maqola chop etilgan.
Uning muallifi Alan T
yuring edi. Keyinchalik
olim o'zining nomi bilan atalgan “Tyuring testi”
tartibini ishlab chiqdi.
NATIJA VA MUHOKAMA
Maqola chop etilganidan so'ng sun'iy
intellekt sohasida yangidan-yangi tadqiqotlar amalga
oshirildi. Ushbu davr mobaynida olim qarashlarini
o'zgartirmagan holda fikrlashda insondan farq
qilmaydigan mashinalar haqida ham turli fikrlar
bildira boshlagan.
Hozirda sun'iy intellektning sohalarga joriy
etilishi uchun turli sabablar keltirilmoqda, ulardan
uchta eng asosiysini keltirib o'tamiz. Birinchisi, arzon
narxlardagi yuqori samarali hisoblash resurslari.
Ikkinchisi,
ta'lim
uchun
katta
hajmdagi
ma'lumotlarning
mavjudligi.
Sun'iy
intellekt
mahsulining aniq prognozlarni amalga oshirishi uchun
u katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlashi kerak.
Ushbu
omil
sabab
turli
vositalar,
xususan,
ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlashning oddiy
hamda arzon vositalari, turli xil algoritmlar yaratildi.
Sun'iy
intellekt
mahsulotlari
raqobatbardoshlikni
mustahkamlaydi.
U
kompaniyalar xarajatlarini va xavflarni kamaytirishi,
bozorga chiqish imkoniyatini kengaytirishi hamda
boshqa foydali omillar uchun ko'plab vositalarni taklif
qila oladi. Natijada sun'iy intellekt joriy etilgan
kompaniyalar raqobatga anchayin chidamli bo'ladi.
Ammo barcha sohalarda bo'lgani kabi ushbu
turdagi innovatsiyalarni joriy etishda ham qator
qiyinchiliklar mavjud. Xususan, malakali kadrlarning
etishmasligi
hamda
uni
joriy
etish
uchun
ma'lumotlarning
kamligi.
Sababi
ma'lumotlar
qanchalik ko'p bo'lsa, sun'iy intellekt bashoratlarining
aniqligi shunchalik yuqori bo'ladi.
XULOSA
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar
shiddat bilan rivojlanib boryapti va har bir sohada
zamon bilan hamqadam odimlashni taqozo etadi.
Masalan, sun'iy intellekt texnologiyacini joriy etish
soliq to'lashdan bo'yin tovlash holatlarini aniqlash,
firibgarliklarni oldini olish, ma'lumotlarni tahlil qilish
va takporlanuvchi jarayonlarni avtomatlashtirish
hamda shaffoflikni oshirishda qo'l kelsa, katta hajmli
ma'lumotlar — Big data esa soliq organlariga kelib
tushadigan katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlash,
qayta ishlash, tushumlarni yanada yaxshiroq bashorat
qilish hamda to'lovchilar va soliq organlari o'rtasidagi
hujjat almashinuvini yaxshilash imkoniyatini beradi.
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR
[1]
Пантелеева Т.А., Арустамов Э.А., Максаев
А.А. Возможности искусственного интеллекта
в управлении кадровыми ресурсами в условиях
свободного предпринимательства // Интернет-
журнал «Отходы и ресурсы», 2019 №3,
[2]
https://yuz.uz/uz/news/raqamli-texnologiyalar-
imkoniyatlari
[3]
Sumeet Dua and Xian Du “Data Mining and
Machine Learning in Cybersecurity” 2011 by
Taylor and Francis Group, LLC.
[4]
www.ariv.uz
[5]
[6]
