ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
266
“QATTIQ JISMLARNING ELEKTR XOSSALARI” MAVZUSINI DARSLARDA
QO‘LLASH
Amonova Ruxsora Hakim qizi
Navoiy viloyati Navbahor tumani
Navbahor kasb-hunar maktabi o’qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10645186
Annotatsiya. O`quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda qattiq jismlar
fizikasining hozirgi paytdagi istiqbollari to`g`risida tushunchalar yaxshi natija beradi. Mazkur
maqolada «Qattiq jismlar xossalari» xususida ayrim ma’lumotlar berishga harakat qilindi.
Kalit so‘zlar: Kristal, metatutg‘un, amorf jismlar, atom.
APPLICATION OF THE SUBJECT "ELECTRICAL PROPERTIES OF SOLIDS"
IN LESSONS
Abstract. Understanding the current state of physics in solids is a good way to help students
develop a scientific outlook. This article has tried to give some information about "Properties of
Solids".
Key words: Crystalline, metastable, amorphous bodies, atom.
ПРИМЕНЕНИЕ ПРЕДМЕТА «ЭЛЕКТРИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА ТВЕРДЫХ
ТВЕРДЫХ ТЕЛА» НА УРОКАХ
Аннотатция. Понимание текущего состояния физики твердых тел — хороший
способ помочь учащимся развить научное мировоззрение. В этой статье мы попытались
дать некоторую информацию о «Свойствах твердых тел».
Ключевые слова: Кристаллические, метастабильные, аморфные тела, атом
Qattiq jismlar (metallar, yarim o’tkazgichlar va dielektriklar) hozirgi zamon elektronika va
asbobsozlik sanoatining asosiy elementlarii hisoblanadi. Bu elementlar asosida ishlaydigan
zamonaviy asboblarning ishlash prinsip va konstruksiyasi eng avvalo, qattiq jismlaming fizik
xossalari bilan bevosita bog’liq. Qattiq jismlarining tuzilishi, qattiq jismlarning elektr xossalari,
qo‘llanish sohalarini o‘rganish, elektronika va asbobsozlik sohasida qattiq jismlar bilan bog‘liq
bo‘lgan fundamental va amaliy masalalami yechishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Qattiq jismlami elektr o‘tkazuvchanligi bo‘yicha klassifikasiyalash. Zonalarning
elektronlar bilan to‘ldirilishi. Metallar, yarim o‘tkazgichlar, dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlarda
elektr o‘tkazuvchanlik.
“
Qattiq jismlarning xossalari
” mavzusini o‘qitishda didaktik materiallarning
qo‘llanilishi.
Ta’lim jarayoni qonuniyatlari ya’ni fizikaviy qonuniyatlar va uni xossalarini o‘rganishda
hamda tadbiq etishda o‘quv – biluv faoliyatini tadqiq qilishga yordam beruvchi barcha zarur
vositalar va zamonaviy pedagogic texnologiyalar o‘qitishning didaktik materiallarni tashkil qiladi.
Bu borada biz didaktik materiallardan foydalanishda quyidagicha ko‘rgazmali vositalardan
foydalanamiz.
Didaktik materiallarga quyidagilar kiradi.
1. Ko‘rgazmali qurollar:
a) Chizmalar
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
267
b) Rasmlar
2. Texnik vositalar va kompyuter texnologiyasi:
a) Kompyuter (proektor)
b) Kodoskop
s) Vertual stendlar
d) Elektron darslik
3. Namoyishlar.
4. Tarqatma materiallar.
a) Savolnomalar
b) Testlar
Dars ishlanmasi
Dars mavzusi: “
Qattiq jismlarning xossalari
”
Dars vaqti: 80 minut
Dars rejasi:
Dars bosqichlari: (Minut)
1.Tashkiliy qism -5
2.Manaviy -ma’rifiy qism -5
3.Yangi mavzu bayoni- 25
Qattiq jism — moddaning shakli turg ‘un agregat holati. Bu holatda modda atomlarining
issiqlik harakati ularning muvozanat vaziyatlari atrofida kichik tebranishlaridan iborat bo ‘ladi.
Kristall va amorf qattiq jismlar mavjud. Kristallarda atomlarning muvozanat vaziyatlari fazoda
davriy joylashadi. Amorf jismlarda atomlar tartibsiz joylashgan nuqtalar atrofida tebranadi. Qattiq
jismning turg ‘un (eng kichik ichki energiyali) holati kristall holatdir. Termodinamik nuqtai
nazardan amorf jism metaturg‘un holatda bo ‘ladi va vaqt o‘tishi bilan kristallanishi kerak.
Tabiatdagi barcha moddalar (suyuq geliydan tashqari) atm. bosimida va T>0 K trada qotadi. Qattiq
jism xossalarini uning atom molekulyar tuzilishini va zarralari harakatini bilgan holda tushuntirish
mumkin. Qattiq jismning makroskopik xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni to‘plash va
tartiblashtirish 17-asrdan boshlangan. Qattiq jismga mexanik kuch, yorug ‘lik, elektr va magnit
maydon va h.k.ning ta’sirini ifodalovchi bir qator empirik qonunlar ochildi:
-Guk qonuni (1660), - Dyulong va Pti qonuni (1918), -Om qonuni (1826), -Videman —
Frans qonuni (1835) va boshqalar. Qattiq jism atomlar, molekulalar va ionlardan tuziladi. Qattiq
jismning tuzilishi atomlar orasidagi ta’sir kuchiga bog‘liq. Bir xil atomlarning o‘zi turli
strukturalarni hosil qilishi mumkin (kul rang va oq qalay, grafit va olmos va h.k.). Tashqi bosim
yordamida atomlararo masofani o‘zgartirib, Qattiq jismning kristall tuzilishini va xossalarini
tubdan o ‘zgartirish mumkin. Ko‘pgina yarimo‘tkazgichlar bosim ostida metall holatga o‘tadi
(oltingugurt 8 120000 atm. bosimi ostida metallga aylanadi). Tashqi bosim tufayli 1 atomga to‘g‘ri
keladigan hajm atomning odatdagi hajmidan kichik bo‘lib qolganda atomlar o‘z indivialligini
yo‘qotadi va modsa o‘ta siqilgan electron yadroviy plazmaga aylanadi. Moddaning bunday
holatini o‘rganish, xususan, yulduzlarning strukturasini tushunish uchun juda muhim. Qattiq
jismning tuzilishi va xossalarining o‘zgarishi (fazaviy o ‘tishlar), temperatura o‘zgarganda, magnit
maydon ta’sirida va boshqalar tashqi ta’sirlar natijasida ham yuz berishi mumkin.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
268
Bog‘lanishlarning turi bo‘yicha Qattiq jism bir-biridan elektronlarning fazoviy taqsimoti
bilan farq qiladigan 5 sinfga ajraladi:
1) ionli kristallarda (№S1, KS1 va boshqalar) ionlar orasida asosan elektrostatik tortishish
kuchlari ta’sir etadi;
2) kovalent bog‘lanishli kristallarda (olmos, Oye, 81) qo‘shni atomlarning valent
elektronlari umumiylashgan bo ‘ladi. Kristall ulkan molekulaga o‘xshaydi;
3) ko‘pchilik metallarda bog‘lanish energiyasi harakatlanayotgan elektronlarning ion asos
bilan o ‘zaro ta’siri tufayli hosil bo‘ladi (metall bog ‘lanish);
4) molekulyar kristallarda molekulalar ularning dinamik qutblanishi tufayli paydo
bo‘ladigan zaif elektrostatik kuchlar (VanderVaals kuchlari) yordamida bog‘lanadi;
5) vodorod bog‘lanishli kristallarda vodorodning har bir atomi tortishish kuchlari
yordamida bir vaqtning o‘zida 2 ta boshqa atom bilan bog‘lanadi. Bog‘lanishlar turi bo‘yicha tasnif
shartli bo‘lib, ko‘pgina moddalarda turli bog ‘lanishlarning kombinatsiyasi kuzatiladi.
4.O’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol- javoblar-10
5.Uyga vazifa berish- 5
Darsning maqsadi:
a) Ta’limiy maqsad: O‘quvchilarga yangi mavzuni to‘liq tushuntirib berish.
b) Tarbiyaviy maqsadi: O‘quvchilarga barkamol avlod ruhida tarbiyalash.
Dars davomida O‘quvchilarga axloqiy- ma’naviy elementlarni singdirish;
s) Rivojlantiruvchi: O‘quvchilarga yangi bilim berish
Dars materiallari va jihozlari
1. O‘quvchilar uchun fizika kitobi
2. Doska, bo’r
3. Darsga tegishli bo’lgan plakatlar (4) va slaydlar (2) tarqatma materiallar.
4. Kompyuter, proyektor, kodoskop va elektron darslik.
Asosiy tushuncha va atamalar.
Qo‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari:
muammoli ta’lim, aqliy hujum, munozara, o‘z-ozini
nazorat.
REREFERENCES
1.
S.Q.Axrorov , T.U.Toshboyev, S.N.Srajev “Qattiq jismlar fizikasi” fanidan masalalar
to’plami. Uslubiy qo’llanma. - Samarqand: SamDU nashriyoti, 2010. - 45
2.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun fizika darsligi.
3.
www.Zivo.net
