418
“IRODA” LEKSEMASINING SINONIMIK QATORI
Ashurova Zarina Aʼloqul qizi
Navoiy davlat pedagogika instituti
O‘zbek tili va adabiyoti fakultet 3-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10684983
Annotatsiya.
Ushbu maqolada “iroda” leksemasining sinonimik qatoriga kiruvchi sabr,
toqat, matonat, qatʼiyat va chidam leksemalarining umumiy va xususiy ma’nolari tahlil etilgan.
Ularning donotativ va konnotativ semali keltirib, nutq uslublarda qoʻllanish xususiyatlari
yoritildi.
Kalit soʻzlar:
sinonimiya, sinonimik uya, “iroda” lesemasi, sabr, chidam, toqat, qatʼiyat,
matonat, nutq uslublari.
SYNONYM LINE OF THE LEXEMA "IRODA"
Abstract.
This article analyzes the general and specific meanings of the lexemes of
patience, tolerance, fortitude, determination and endurance, which are synonymous with the
lexeme "will". Using their denotative and connotative meaning, the characteristics of their use in
speech styles were highlighted.
Key words:
synonymy, synonym nest, "will" leseme, patience, endurance, tolerance,
perseverance, tenacity, speech styles.
СИНОНИМНАЯ ЛИНИЯ ЛЕКСЕМЫ «ИРОДА»
Аннотация.
В статье анализируются общие и частные значения лексем терпения,
толерантности, силы духа, решительности и выносливости, которые являются
синонимами лексемы «воля». Используя их денотативное и коннотативное значение,
выделены особенности их употребления в стилях речи.
Ключевые слова:
синонимия, гнездо синонимов, лесема «воля», терпение,
выносливость, толерантность, настойчивость, упорство, стили речи.
Bugungi kun oʻzbek tilshunosligida leksemalardagi sinonimiya, antonimiya va polisemiya
kabi hodisalar bir qator tilshunos olimlar tomonidan turlicha taʼriflangan. Leksemalar bir-biri bilan
maʼlum bir oʻxshashlik asosida sinonimlikni yuzaga keltiradi. Sinonimlik munosabati leksik
maʼnosiga asoslanib yuzaga keladi. Tilshunos olima Sh.Orifjonova sinonimlik hodisasi haqidagi
maʼlumotlarni “Lugʻaviy sinonimiya va leksik graduonimiya munosabati xususida” kitobida
quyidagicha taʼriflagan: “bir xil maʼnoli soʻzlar”, “bir-biriga yaqin maʼnoli soʻzlar”, “yaqin yoki
419
bir maʼnoli soʻzlar”, “uslubiy boʻyoqlari qoʻllanilish sathlari bilan farqlanuvchi soʻzlar”
1
nomlari
bilan yuritgan. Demak, sinonimlik hodisasi leksemalarda yuzaga kelishi uchun bir-biriga semantik
jihatdan yaqin boʻlishi lozim. Zero, har qanday leksemalar sinonimlikni hosil qila olmaydi. Uning
yuzaga kelishi uchun bu leksemalari oʻrtasida mantiqiy bogʻliqlik yuzaga kelishi talab etiladi.
Sinonimiya faqatgina tilshunoslik fani bilan emas, balki jamiyatda uchraydigan bir qator
sohalarda ham faol qoʻllaniluvchi jarayondir. Negaki har bir sohada qoʻllanilgan leksemalarning
maʼnoviy jihatdan oʻxshashligi boʻlgan variantlari mavjud. Misol sifatida, “iroda” leksemasining
falsafa, tibbiyot, din, huquq va maʼnaviyat sohalarida qoʻllaniluvchi maʼnodosh variantlarini
keltiraylik. Falsafada “iroda” lesemasi
valyuntarizm
atamasi bilan sinonimlikni yuzaga keltiradi,
huquq sohasida esa
votum,
siyosiy iroda
va
libertarizm
kabi koʻrinishlarida, tibbiyot sohasida
gipersublimasiya
kabi leksemalar koʻrinishida uchraydi.
Leksemalari oʻrtasida bir-biriga mazmun jihatidan oʻxshashlik mavjud boʻlgan soʻzlar bir
semantik uyani tashkil etadi. Tilda har qanday leksemalar ham bir semantik uya tarkibiga kira
olmaydi. Masalan, “iroda” leksemasini birma’noviy guruhning yadrosi deb qaraydigan boʻlsak,
uning tarkibiy qismlari sifatida:
1) sabr;
2) toqat;
3) chidam;
4) bardosh;
5) matonat;
6) qatʼiyat;
7) jasorat kabi leksemalarni kiritishimiz mumkin. Ushbu leksemalarning har biri maʼlum semantik
oʻxshashliklar asosida “iroda” leksemasini sinonimik uyasi tarkibiga kiradi.
“Iroda” leksemasini semantik jihatdan tahlil qiladigan boʻlsak, iroda leksemasi “maqsadni
amalga oshirish uchun kishida bo‘lgan ishonch” maʼnosiga ega. 1)oʻz-oʻzini tuta olish;
2)chidamlilik; 3) intizom; 4) jasorat kabi semalar ostida birlashadi. Ushbu sema maʼno
xususiyatiga koʻra denotativ sema boʻlib, “iroda” sememasi tarkibidagi yuqorida ajratilgan
semalar mazkur maʼno haqida yetarlicha maʼlumot beradi. Maʼlumki, semema tarkibida denotativ
sema ham, konnotativ sema ham boʻlishi mumkin. Ammo bizga berilgan “iroda” leksemasida
voqelikka boʻlgan subyektiv munosabat deyarli kuzatilmaydi.
1
Orifjonova Sh. "Lugʻaviy sinonimiya va graduonimiya munosabati xususida" -Toshkent, 2007-yil. 109-bet.
420
Stilistika boʻlimida “iroda” leksemasi faol qoʻllaniladi. Kishilar har qanday sharoitda va
faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va
fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda bir-biridan maʼlum darajada farq qiladi. Umumxalq tili
doirasida til vositalarining bunday tanlab olinishi nutqda xilma-xil koʻrinishlarning paydo
boʻlishiga olib keladi. Tilda mavjud boʻlgan har bir soʻz maʼlum bir uslubda, maʼlum bir maqsad
yuzasidan qoʻllaniladi.
Soʻzlashuv uslubi ikki guruhga ajraladi: 1) adabiy soʻzlashuv uslubi; 2) oddiy soʻzlashuv
uslubi.
“Iroda” leksemasi adabiy soʻzlashuv uslubiga xosdir, negaki ushbu soʻzda oddiy
soʻzlashuv uslubiga xos boʻlgan piching, hazil-mutoyiba, askiya kabi maʼnolar mavjud emas.
Rasmiy uslub organlar, sud, adliya, fuqarolik holatlarini qayd etuvchi va natarial ishlar va boshqa
sohalarni oʻz ichiga qamrab olib, rasmiy hujjatlar, qaror va farmoyishlar ariza, shikoyat,
bayonnoma kabilar bu uslubning ahamiyatli vositalaridandir. Shu sababdan ham bu uslubda
“iroda” umumiy maʼnoli atov birliklar qoʻllanilmaydi.
Ilmiy uslubda bu leksema keng qoʻllanilib, asosan falsafa va psixologiyada faol atama
hisoblanadi. Masalan, iroda – mustaqil psixik jarayon hisoblanib, boshqa psixik hodisalarning
jarayoni sifatida ham keng qoʻllaniladigan, shaxs xatti-harakatlarini boshqarish shaklidir.
Publitsistik uslubda ommaviy axborot vositalarida, gazeta va jurnallarda olib boriladigan
intervyular, maqolalar bu uslubning xarakterli xususiyati sanaladi. Bu uslubda ham “iroda”
leksemasi maʼlum bir maqsadga qaratilgan holda ishlatiladi.
Badiiy uslub inson amaliy faoliyati va hayotining hamma tomonlarini qamrab olishi, umumga
taalluqliligi, barchaga barobarligi bilan ajralib turadi. Bu uslubda qoʻllanilgan leksemalar estetik
taʼsirni kuchaytirish uchun tilning barcha leksik va grammatik vositalaridan ustalik bilan
foydalanish, shuningdek yangidan yangi ifoda vositalari yaratish imkonini beradi. Badiiy uslubida
qoʻllanilgan “iroda” leksemasi muallif tomonidan qahramonning yuksak insoniy fazilatga ega
ekanligini aks ettiradi.
Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, “iroda” leksemasining sinonimik uya tarkibiga kiruvchi
soʻzlar shaxs maʼnaviyatini shakllantirishga, nutq jarayonida soʻzlovchi nutqining soʻz
takrorlaridan holi boʻlishiga olib keladi.
421
REFERENCES
1.
A. Hojiyev “Oʻzbek tili sinonimlarining izohli lugʻati”- Toshkent, 1974-yil. 6-bet
2.
Orifjonova Sh. “Lugʻaviy sinonimiya va graduonimiya munosabati xususida” -Toshkent,
2007-yil. 109-bet.
3.
B. Polvonova “Oʻzbek tilida sinonimlar talqini”. – Toshkent, 2021-yil. 7-bet
4.
Yuldashev F. A. HUMANITY AND TOLERANCE-A VITAL FACTOR IN THE
INDEPENDENT LIFE OF THE NATION AND THE YOUNG GENERATION
//Scientific and Technical Journal of Namangan Institute of Engineering and Technology.
– 2020. – Т. 2. – №. 3. – С. 278-284.
5.
Yuldoshev I. et al. Modeling the operation of a 10 kW grid-tied photovoltaic power plant
and its features //AIP Conference Proceedings. – AIP Publishing, 2023. – Т. 2552. – №. 1.
6.
Yuldashev
F.,
Yuldasheva
M.,
Djalolova
M.
SOCIO-PSYCHOLOGICAL
DETERMINANTS OF FEELING STUDENTS'LONELINESS (case of Uzbekistan)
//International Journal of Early Childhood Special Education. – 2022. – Т. 14. – №. 3.
7.
Yuldashev
F.,
Yuldasheva
M.,
Djalolova
M.
SOCIO-PSYCHOLOGICAL
DETERMINANTS OF FEELING STUDENTS'LONELINESS (case of Uzbekistan)
//International Journal of Early Childhood Special Education. – 2022. – Т. 14. – №. 3.
8.
Yuldashev F. USE OF SOFTWARE TOOLS IN DIAGNOSIS OF PRIMARY SCHOOL
LEARNING //SCIENCE AND EDUCATION: PROBLEMS AND INNOVATIONS. –
2020. – С. 204-206.
9.
Yuldashev F. DIAGNOSIS OF KNOWLEDGE OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS
//ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА СОВРЕМЕННОЙ ПЕДАГОГИКИ. – 2020. – С. 111-113.
10.
Юлдашев, Ф. (2022). “MA’NAVIYAT” VA “MAFKURA” LEKSEMALARINING
INTEGRAL VA DIFFERENSIAL XUSUSIYATLARI.
Перспективы узбекской
прикладной филологии
,
1
(1).
11.
Шарипова З. Б. и Худаярович Ф. Ю. (2021). Актуальность образования в области
кибербезопасности в классе.
ACADEMICIA: международный междисциплинарный
исследовательский журнал
,
11
(5), 637-645.
12.
Zhabbor M., Matluba S., Farrukh Y. STAGES OF DESIGNING A TWO-CASCADE
AMPLIFIER CIRCUIT IN THE “MULTISIM” PROGRAMM //Universum: технические
науки. – 2022. – №. 11-8 (104). – С. 43-47.
422
13.
Расулджон о'Гли Х. С., Фаррукс Д. СОСТОЯНИЕ ТЕПЛОПРОВОДНОСТИ СТЕН
ЖИЛЫХ ЗДАНИЙ // МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ "НАУКА И
ИННОВАЦИИ", ТОМ 1, ВЫПУСК 7 UIF-2022: 8.2| ISSN: 2181-3337. – 2022.
