ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1128
“IRODA” LEKSEMASINING SEMANTIK STRUKTURASI
Ashurova Zarina Aʼloqul qizi
Navoiy davlat pedagogika instituti
O‘zbek tili va adabiyoti fakultet 3-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10429305
Annotatsiya. Ushbu maqolada “iroda” umumiy maʼnoli leksemasi va unga aloqador
boʻlgan soʻzlar semantik-struktur jihatdan tahlil qilindi. Maʼnaviyat maydoniga kiruvchi "sabr”
maʼnoviy guruhining differensial va integral xususiyatlari yoritib berildi.
Kalit soʻzlar: sabr, toqat, maʼnaviyat, semantik struktura, chidam, semantik uya.
SEMANTIC STRUCTURE OF THE LEXEMA "WILL".
Abstract. In this article, the general lexeme "will" and the words related to it were analyzed
semantically and structurally. The differential and integral features of the "sabr" spiritual group,
which belongs to the field of spirituality, were highlighted.
Key words: patience, tolerance, spirituality, semantic structure, endurance, semantic nest.
СЕМАНТИЧЕСКАЯ СТРУКТУРА ЛЕКСЕМЫ "ВОЛЯ".
Аннотация. В данной статье общая лексема «воля» и родственные ей слова были
проанализированы семантически и структурно. Выделены дифференциальные и
интегральные особенности духовной группы «сабр», относящейся к сфере духовности.
Ключевые слова: терпение, толерантность, духовность, смысловая структура,
выносливость, смысловое гнездо.
Maʼlumki, tilshunoslikning semasiologiya sohasidagi semantik maydon, sema, semema
va semantik struktura kabi atamalarning negizida shaxs nutqida foydalanuvchi soʻz asosiy oʻrin
egallaydi. Bunda fanning asosiy maqsadi leksemalarning maʼno taraqqiyotini oʻrganish boʻlsa,
ikkinchi tomondan yangicha maʼno qirralariga ega boʻlgan leksemalarni tahlil qilishdan iboratdir.
Leksema shakl va mazmun planiga ega boʻlgan til birligi boʻlib, u ifodalaydigan maʼno
semasiologiyaning obyekti sanaladi.
Tilda mavjud boʻlgan har qanday soʻz semantik maydonni hosil qila olmaydi. Shunday
ekan semantik maydon hosil qiluvchi soʻzlarning variantlarini qidirish, oʻxshash va farqli
jihatlarini aniqlash, bugungi kun semasiologiya sohasidagi oʻrganilishi kerak boʻlgan masaladir.
Bir-biriga maʼno-mazmun jihatdan yaqin turuvchi, ayrim soʻzlar alohida tahlil qilib koʻrilganda,
yangi maʼno qirralarini yuzaga keltirishi mumkin.
Misol sifatida
"Sabr-toqatli boʻlish axloqi"
maʼnaviy uyasi tarkibiga
chidam, sabr, toqat,
sabrli, bardosh, iroda, qatʼiyat, biror holat yoki hodisani bardosh bilan kutish, qanoat qilish,
oʻzini tiyish, gʻam-kulfat, azob-uqubatlarga chidam
kabi leksemalar bir semantik maʼno asosida
birlashadi. Demak, ushbu struktura tarkibidagi leksemalarni birlashtiruvchi yagona xususiyat
“sabr”, "iroda" leksemasi sanaladi. Ammo shunday vaziyatlar boʻladiki, bu maʼnoviy uya
tarkibidagi soʻzlar nutq sharoitida boshqa semantik maʼnolarni ham ifodalab kelishi mumkin.
"Sabr-toqatli boʻlish axloqi" maʼnoviy guruhi "Maʼnaviyat" maydoni leksik-semantik
kategoriyasining tarkibiy qismi sanaladi. Ushbu leksemalar birlashib, bir umumiy paradigmani
hosil qilgan. "Sabr" ma’noviy uyasining birlashtiruvchi integral xususiyat "insonni turli
vaziyatlarda oʻzini tuta olish qobiliyati, gʻam-kulfatlarga qarshi irodali boʻlish" hisoblanadi. Shu
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1129
bilan bir qatorda, bu uya tarkibidagi leksemalarda differensial semalik xususiyati ham uchraydi.
Masalan, "sabr ma'noviy guruhi"ga mansub boʻlgan "chidam", "bardosh", "iroda","qatʼiyat"
leksemalarining differensial va integral xususiyatlarini qiyoslaymiz.
Sabr soʻzi "chidam", "bardosh", "iroda", "qatʼiyat" leksemalari bilan umumiy komponentda
sinonimik munosabatga kirishadi. Ammo barchasi turli sathda xususiy maʼno anglatish
xususiyatiga ega. "Qanoat", "chidam", "bardosh", "toqat" leksemalari "sabr" maʼnoviy guruhining
qiymatini oshirishga va kengaytirishga sabab boʻladi. "Sabr" va ''chidam" sinonimik qatordagi
differensial va integral semalari leksik va sintaktik sathda namoyon boʻlishini qiyoslaymiz.
"Oʻzbek tilining izohli lugʻati"da
"sabr"
leksemasi
"chidam", "bardosh", "iroda", "qatʼiyat",
"tahammul"
1. Biror holat yoki hodisani bardosh bilan kutish, qanoat qilish, oʻzini tiyish.
2. Gʻam-kulfat, azob-musibatlarga chidash, toqat qilish, bardosh berish
anglatgan. "Sabr" leksemasini etimologik jihatdan tahlil qiladigan boʻlsak, bu soʻz arabcha
sabr(un) shaklida qoʻllanilgan. Oʻzbek tiliga sad undoshining s undoshiga almashinishi asosida
kirib kelgan. Dastlab sabara feʼlidagi "toqatli boʻlish" maʼnosidan kelib chiqqan.
izohli lugʻatida"
"chidam"
leksemasining
"qiyinchilik", "dard", "alam", "azob" va "toqat qila
olish qobiliyati"
semalari mavjud.
Ushbu leksema quyidagi taʼriflar bilan ifodalangan.
1. Tizim, toqat, sabr-bardosh
2. Uzoq vaqt xizmat qilish, chidash xususiyati, pishiqlik, puxtalik, mustahkamlash. Har
ikkala leksemaning umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib, ularning quyidagicha semantik farqlari
yuzaga keldi. "Sabr" va "chidam" leksemalarining
integral semalari
"toqat", "sabr" "chidam"
boʻlsa,
differensial semalari
"chidam" leksemasidagi ”
pishiqlik”, “puxtalik”, “mustahkamlik”,
“uzoq muddat davomida xizmat qilish”
semalarining "sabr" leksemasida mavjud emasligidir.
"Sabr" va "chidam" leksemalarining sintagmatik munosabatidagi integral semalari quyidagi
birikmalarda koʻrinadi: "chidamli daraxt", " chidamli navlar", "chidamli kiyim".
Bu leksemalarni "sabr" leksemasi bilan almashtirib boʻlmaydi. Chunki
"chidam"
leksemasining "uzoq xizmat qilish" chidam xususiyati, "pishiqlik", "puxtalik", "mustahkamlik"
semalari uni jonli va jonsiz tushunchalar bilan bogʻliq holda birikmalar hosil qilishni taʼminlaydi.
"Sabr" leksemasi insonga xos xususiyat boʻlib, narsalarga nisbatan qoʻllanilmaydi. Chunki
"sabr"
leksemasining
"biror holat yoki hodisani bardosh bilan kutish", "qanoatli boʻlish", "oʻzini
nafs yoʻlidan tiyish", "gʻam-kulfat, musibatli kunlarda matonatli boʻlish", "bardoshli boʻlish"
maʼnaviy sifatlari bilan bogʻliq holda qoʻllaniladi. Har ikkala leksema soʻz yasovchi
qoʻshimchalarni qabul qilganida, maʼnoviy munosabatda oʻzgarish sodir boʻladi. "Chidamsiz" va
"sabrsiz" yasalmalari soʻz maʼnosining differensial xususiyatini yanada oydinlashtiradi.
Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, har bir semantik maydon tarkibidagi soʻzlar bir-biri bilan
mantiqiy bogʻliqlikni yuzaga keltirsa ham nutq jarayonida alohida qoʻllanilib, turli xil semantik
1
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж. III. – Тошкент: ЎзMЭ, 2008. – Б.
411
2
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж. III. – Тошкент: ЎзMЭ, 2008. – Б.
411
3
Ш.Рахматуллаев. Узбек тилининг этимологик луғати. Тошкент.2003. Б-365-366
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1130
maʼnolarni ifodalab kelishi mumkin. "Sabr maʼnoviy guruhi" tarkibiga kiruvchi " iroda" va unga
bogʻliq boʻlgan, "qatʼiyat", "matonat", "toqat" va "chidam" leksemalari shaxs maʼnaviyatini
yuksaltirishda, inson maʼnaviy olamini kengaytirishda va bugungi kun yoshlarida irodaviylik
sifatlarini singdirishda muhim omil sanaladi.
REFERENCES
1.
M. Hakimova "Semasiologiya"- Toshkent, 2008-y.
2.
H. Sharipova " "Jasorat" leksemasining semantik-struktur, genetik xususiyatlari"-
Toshkent, 2020-y.
3.
A.Madvaliyev va E. Begmatov "Oʻzbek tilining izohli lugʻati"
4.
Sh. Rahmatullayev "Oʻzbek tilining etimologik lugʻati"- Toshkent, 2004-y.
