ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
165
NAZAR ESHONQULNING OʻXSHATISHLARDAN FOYDALANISH MAHORATI
(“TOBUT” HIKOYASI MISOLIDA)
Asatova Gulmira Tohir qizi
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti 1-bosqich talabasi.
E-mail:
gulmiraasatova825@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.10938681
Annotatsiya
. Mazkur maqolada taniqli ijodkor Nazar Eshonqulning “Tobut” hikoyasida
qoʻllanilgan oʻxshatishlarning badiiy asar matnidagi oʻziga xos qoʻllanilish imkoniyatlari
yoritilgan.
Kalit soʻzlar:
“Tobut”, oʻxshatish, erkin oʻshatish, turgʻun oʻxshatish, oʻxshatiladigan
narsa, oʻxshatish etaloni, oʻxshatish asosi, oʻxshatish vositasi.
NAZAR ESHONQUL'S SKILL IN USING SIMILES (IN THE EXAMPLE OF THE
STORY OF "COFFIN")
Abstract.
This article highlights the possibilities of the similes used in the story "Coffin" by
the well-known artist Nazar Eshanqul in the text of the artistic work.
Key words:
"Coffin", simile, free simile, stable simile, object of simile, standard of simile,
base of simile, tool of simile.
УМЕНИЕ НАЗАРА ЭШОНКУЛЯ ИСПОЛЬЗОВАТЬ СРАВНЕНИЯ (НА
ПРИМЕРЕ ИСТОРИИ «ГРОБ»)
Аннотация.
В данной статье описываются возможности сравнений,
использованных в рассказе «Гроб» известного художника Назара Эшангула в тексте
художественного произведения.
Ключевые слова:
«Гроб», сравнение, свободное сравнение, устойчивое сравнение,
объект сравнения, эталон сравнения, база сравнения, инструмент сравнения.
Bizga ma’lumki, oʻxshatishlar tasviriy ifodaning eng qadimiy shakllaridan biri hisoblanib,
badiiy asarda ijodkorning oʻziga xos soʻz qoʻllash imkoniyatlarini ochib beruvchi birliklardan
hisoblanadi. Oʻxshatishlar xususida tadqiqot olib borgan tilshunos M.Mukarramov uning uch
asosdan iborat ekanligini, ya’ni oʻxshatiluvchi obyekt va oʻxshovchi obraz oʻxshatishning asosi
ekanligini ta’kidlab, oʻxshatish vositasini asos sifatida hisobga olmaydi.
Oʻxshatishlarning tasviriy vosita sifatida badiiy adabiyotda tutgan oʻrni uning lingvistik
tabiati boshqa tasviriy vositalarga qaraganda birmuncha mukammal va atroflicha oʻrganilgan.
R.Qoʻngʻurovning “Oʻzbek tili stilistikasida ocherklar” (Samarand, 1975), “Oʻzbek tilining
tasviriy vositalari” (Toshkent, 1977), M.Mukarramovning “Oʻzbek tilida oʻxshatish” (Toshkent,
1976), asarlari Y.Is’hoqovning oʻzbek klassik adabiyotidagi tashbex san’atini tadqiq etish
borasidagi kuzatishlari va ana shunday manbalar sifatida qaraladi. [1, 8-b].
Professor Nizomiddin Mahmudov oʻzbek tilida oʻxshatishlarni toʻrt unsurga ajratib, ularni
oʻxshatiladigan narsa yoki subyekt, unga o’xshash bo’lgan narsa yoki oʻxshatish etaloni,
oʻxshatish asosi va oʻxshatishning shakliy yoki formal koʻrsatkichi deb nomlaydi. [3. 5-b]
Oʻxshatishda ikki narsa yoki voqea-hodisa oʻrtasidagi oʻxshashlikka asoslanilib, ularning
biri orqali ikkinchisining belgi-xususiyati toʻliq hamda boʻrttirib koʻrsatiladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
166
Har bir adibning so‘z qo‘llash mahorati u qo‘llagan original o‘xshatishlar bilan ham
belgilanadi. Chunki “dunyoni o‘ziga xos tarzda ko‘rish o‘xshatish semantikasida aks etadi[2. 4-b]
Nazar Eshonqul ham asarlarida original oʻxshatishlarni qoʻllay olgan ijodkorlardandir.
Nazar Eshonqulning “Tobut” hikoyasida noma’lum sabablarga koʻra oʻlim tarqalishi va
buni oldini olish uchun joʻnatilgan shaxslarning oʻlim sababini topa olmasligi, hatto shaharning
ham xaritada tobut shaklida tasvirlanganligi aks etgan.
Ma’lumki, tilimizda oʻxshatishlarning ikki turi mavjud: 1) muallif-individual oʻxshatish
yoki erkin oʻxshatish; 2)umumxalq yoki turgʻun oʻxshatishlar.[3,5-b] Nazar Eshonqul ham ushbu
hikoyasida erkin oʻxshatishlardan unumli foydalangan. Tadqiqotimizda “Tobut” hikoyasida
qoʻllanilgan oʻxshatishlar va ularning badiiy asar matnidagi tutgan oʻrnini yoritishga harakat
qildik.
Asarda inson koʻzi toʻrt oʻrinda toʻrt xil oʻxshatishda ifodalangan:
koʻzlar
– choʻgʻi
soʻnayotgan oʻchoqday taftsiz, soʻnib qolgan shamdek yohud suvi qurigan koʻldek, botib boʻlgan
quyoshning shafagʻidek, uchib yurgan oʻqdek.
Bunda muallif
shahar aholisining koʻzlari tasviriga
ham alohida toʻxtalib, noma’lum oʻlim sababidan nima qilishini bilmay qolgan insonlarni
Yozuvchi
koʻzlar
vositasida ilojsiz, sassiz, hayron-u lol qolgan shahar aholisining qiyofasini
chizgan.
Asardagi
shahar uchishga chogʻlanayotgan maxluqqa qiyoslanadi. Misolda dek –
oʻ
xshatish vositasi,
maxluq –
oʻxshatish
etaloni
, shahar –
oʻxshatish subyektidir. Shaharning
yuqoridan koʻrinishi maxluqqa, ya’ni uchishga chogʻlanayotgan maxluqqa oʻxshab koʻrinishi
uning tobutga oʻxshashiga ishora qilingan. Masalan,
Serajin yuzlarini bosib ketgan va yonib
boʻlgan oʻrmonga oʻxshab qolgan moʻylar aro barqib turgan soliq qiyofalar menga ming yillardan
buyon odam qadami yetmagan tashlandiq imoratlarni eslatgan bu qiyofalardan ayovsiz
yogʻayotgan jaladek hasrat va mung yogʻilib turar edi[4, 111], Ushbu matnda
bir necha oʻxshatish
qoʻllanilgan boʻlib, shahar odamlarining noma’lum oʻlim sababini tushuna olmayotganliklarini
va buni ifodalashda salbiy boʻyoqdor soʻzlar vositasidagi oʻxshatishlarning qoʻllanilayotganligini
koʻrishimiz mumkin.
Shahar odamlari menga qulashini bilgan holda jarga qarab yugurib ketayotgan telbaday
taassurot qoldirgan edi [4, 111-b]
Ushbu matnda s
hahar odamlari jarga qarab yugurib ketayotgan
telbaga qiyoslanadi. B
unda oʻxshatish subyekti –
shahar odamlari,
oʻxshatish vositasi –
day
affiksi
, oʻxshatish etaloni – telba. Asar qahramonlarining hayotida shahar odamlari shunday
taassurot qoldiradi, chunki bu shaharda oʻlim koʻpayib ketganligidan u insonlar ham xuddi
oʻlimini kutayotgandek koʻrinadi shuning uchun ham mazkur oʻxshatish keltirilgan.
Nima boʻlganda ham koʻrganlarim – shahar, oʻlat, xoʻmraygan odamlar, tepakal
boshliqlar, mahobatli binolar, hammasi jodu boʻlsa-chi va biz sarobni izlab yurganday roʻyoni
kesib yurganday boʻlsak-chi, degan shubxa kuch toʻplab jangga qayta-qayta kirayotgan
lashkarday bot-bot bostirib kirar va butun tanamni bexol qilib qoʻyar edi.[4,112-b]
Asar
qahramonining
shubxalari – qayta qayta jangga kirayotgan lashkarday
hayolga kirishi
tasvirida
oʻxshatish etaloni –
qayta-qayta jangga kirayotgan lashkar,
oʻxshatish vositasi –
-day
affiksi,
oʻxshatish subyekti –
shubxalar. A
sar qahramonining hayoliga turfa shubxalar kela boshlaydi,
chunki uning koʻziga binolar, shahar aholisi, boshliqlari hatto, shaharning oʻzi ham juda sirli va
jodulanganga oʻxshab koʻrinishi tasvirlangan.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
167
Hozir oʻlat chiqqandan bеri shahrimiz fayzsiz boʻlib qoldi, u paytlar esa shaharni naq
xayolning jilvalari dеb oʻylardingiz: nafis gumbazlar, sеrjilo boʻyoqlar, nozik va ehtirosli qalbning
parchalari kabi marmarlar, abadiyatni suyar tura oladigan ustunlar, qiz bolaning koʻz yoshiday
favvoralar – hammasi goʻzal bir tarzda uygʻunlashib kеtgandi
[4, 113-b]
Favvoralar – qiz
bolaning koʻz yoshiday,
tasvirida oʻxshatish etaloni –
qiz bolaning koʻz yoshi,
oʻxshatish vositasi
–
-day
affiksi, oʻxshatish subyekti –
favvoralar.
Asar qahramoni, ya’ni soʻzlovchi shahar
boshligʻidan oʻsha shahar quruvchisi haqida soʻragan vaqtida shahar ilk qurilgan zamonlari juda
goʻzal koʻringanligini tasvirlash barobarida favvoralarning shahar chiroyiga chiroy qoʻshib
turganligini ifodalash maqsadida qiz bolaning koʻz yoshlariday degan chiroyli oʻxshatishdan
foydalangan.
Shuningdek asarda quyidagi oʻxshatishlarning qoʻllanilganligini koʻrishimiz mumkin:
Qogʻozlar – p
ora-pora qilingan yalovga, shahar – uchishga chogʻlanayotgan mahluqqa,
hasrat qiyofalardan ayovsiz yogʻayotgan jalaga, shahar odamlari – jarga qarab yugurib
ketayotgan telbaga, soʻzlovchining shubhalari – qayta-qayta jangga kirayotgan lashkarga,
favvoralar – qiz bolaning koʻz yoshiga, daraxtlar – soʻppayib qolgan arvohga, yurak – gursillab
urayotgan qatl nogʻoralariga. Ushbu oʻxshatishlarning barchasida oʻ
xshatish vositasi sifatida
-
dek, -day
qoʻshimchalaridan foydalanilgan. Ular boshqa vositalardan oddiy va soddaligi bilan
ajralib turadi. Ayrim oʻrinlarda oʻxshatish vositasi sifatida
oʻxshash
soʻzi ham qoʻllanilgan:
dimoqqa xuddi boshliqning nafasiga
oʻxshash
ufunat his urilishi, shahar boshligʻining ovozi
farangliklarnikiga
oʻxshash
edi.
Xulosa qilib aytganda, badiiy oʻxshatishlar asarning oʻqishliligini ta’minlash bilan
birgalikda yozuvchining oʻziga xos soʻz qoʻllash mahoratini hamda asarning badiiyligini
ta’minlashga xizmat qiladi
.
REFERENCES
1.
Каримов С. Бадиий услуб ва тилининг ифода тасвир воситалари. –Сaмарқанд, 1994. –
139 б
2.
Маҳмудов Н. Ўхшатишлар ва миллий образ // Ўзбек тили ва адабиёти журнали, – № 1,
2013. – Б. 4-б
3.
Махмудов Н., Худойберганова. Д. Ўзбек тили ўхшатишларининг изохли лугати. –
Тошкент: Маънавият, 2013. – 318 б
азар Ешонқул. Маймун етаклаган одам. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2004 — 210 б.
5.
D.Islamova. Linguistic representation and methods of its expression in artistic text.
International Bulletin of Engineering and Technology (IBET). Volume: 3, Issue: 7. –
Amerika, 2023. – P. 137-141.
7.
D.Islamova.
Hamid Olimjonning «O‘zbekiston» she’rida qo‘llanilgan transpozitiv
so‘zlarning uslubiy va funksional-semantik xususiyatlari.
SamDU “Ilmiy axborotnoma”. –
Samarqand: SamDU nashri, 2018. № 4. – B. 99-102.
8.
https://www.samdu.uz/upload/content-files/110x8f29IQ7Cs_ilmiy_jurnal.pdf#page=105
