ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
608
JAQTILIQTIŃ ZATLAR MENEN ÓZ ARA TÁSIRI.
Kurbashev Bekzat
Aliasqarova Gulnaz
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10995538
Annotatsiya.
Bul maqalada jaqtılıqtıń zatlar menen óz ara tásiri,
Jaqtılıqtıń dispersiyası
qubılısın birinshi izertlegen jumıslar haqqında sóz etilgen.
Gilt sózler:
Jaqtılıq,
plastinka, lampa, Jaqtılıqtıń dispersiyası, fazalıq, qosarlı juldız.
INTERACTION OF LIGHT WITH OBJECTS
Abstract.
This article describes the first scientific works on the interaction of light with
bodies, the dispersion of light by bodies.
Key words:
Light, plate, lamp, dispersion of light, phase, dwarf star
ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ СВЕТА С ОБЪЕКТАМИ
Аннотация.
В данной статье описаны первые научные работы по взаимодействию
света с телами, рассеянию света телами.
Ключевые слова:
Свет, пластина, лампа, дисперсия света, фаза, карликовая
звезда.
Eger qarańǵi bólmede jaylastırılǵan qalıń shiyshe plastinka qızdırıw lampasınan kelip
túsken jaqtılıq dástesi menen jaqtılansa, shiyshe plastinkanıń hawa menen shegarasında aq jaqtılıq
dástesi bir tegis bir -birine ótip barıwshı bir neshe reńli dástelerge ajıralatuǵının kóremiz. Bul
qubılıs jaqtılıq tolqınlarınıń dispersiyası payda bolatuǵunlıǵın kórsetedi (latınsha spectrum –
shashıratpaq).
Jaqtılıqtıń dispersiyası qubılısın birinshi bolıp I.Nyuton (1666-j.) izertlegen. Nyuton
áynektegi tesikten ótiwshi quyash nurlarınıń dástesi qarańǵı bólmedegi úsh múyeshli shiyshe
prizmaǵa baǵdarlaydı. Bólmeniń qarama - qarsı diywalında Nyuton kóp sandaǵı hár túrli reńli
jolaqshalardan ibarat ashıq reńli joldı kóredi, ondaǵı reńler qızıldan ashıq qızıl reńge, al onnan son
sarı reńge hám t.b. fiolet reńge shekem bir tegis ótip otıradı. Diywalda baqlanǵan súwretleniw
Nyuton spektri dep ataladı.
Jaqtılıqtıń úsh múyeshli prizmadan ótiwin dıqqat penen qarasaq, aq jaqtılıqtıń reńli
nurlarǵa ajıralıwı jaqtılıqtıń hawadan shiyshege ótiwi menen baslanatuǵınlıǵın baqlaw múmkin.
Joqarıdaǵı tájiriybelerde ádettegi shiysheden tayarlanǵan plastina hám prizmadan
paydalanılǵan. Shiyshe ornına organikalıq shiyshe, muz hám basqa móldir zatlar alınıwı da
múmkin edi. Zattıń sındırıw kórsetkishi qanshelli úlken bolsa, jaqtılıqtıń dispersiyası da sonshelli
ayqın boladı. Dispersiya qubılısı baqlanatuǵun ortalıq dispersiyalawshı ortalıq dep ataladı.
Eger prizmadan shıǵıwshı hár qanday reńli jaqtılıqtıń jolına bir shiyshe prizma qoyılsa, bul
prizmadan reńin ózgertpesten ótedi. Aq jaqtılıqtıń quramalı dúziliske iye ekenligi málim. Biraq
bul jańalıq emes. Jaqtılıqtın` dispersiyasın úyreniwde tolqınlardıń uzınlıqları hám olardıń jiylikleri
hár qıylı reńli jaqtılıqlar ushın hár qıylı bolatuǵunlıǵı anıqlandı. Dispersiya qubılısı, aq jaqtılıqtıń
quramına kiriwshi tolqınlardıń shiyshedegi fazalıq tezlikleri hár qıylı bolatuǵunlıǵın kórsetedi.
Haqıyqatında da tikkeley tájiriybeden sındırıw kórsetkishi ushın tómendegi tezliklerdiń
orınlı bolatuǵunlıǵı kelip shıǵadı:
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
609
𝑛𝑞
<
𝑛𝑎
.
𝑞
<
𝑛𝑠
<
𝑛𝑗
<
𝑛
ℎ <
𝑛𝑘
<
𝑛𝑓
Biraqta sındırıw kórsetkishi jaqtılıqtıń hawadaǵı fazalıq tezligi menen shiyshedegi
qatnasına teń. Sonlıqtan hár qıylı reńdegi jaqtılıq dásteleriniń sındırıw kórsetkishleri olardıń
fazalıq tezlikleri arqalı ańlatıw múmkin:
𝑛𝑞
= c/
𝑣𝑞
,
𝑛𝑎
.
𝑞
= c/
𝑣𝑎
.
𝑞
,
𝑛𝑠
= c/
𝑣𝑠
, ……
𝑛𝑓
= c/
𝑣𝑓
Sındırıw kórsetkishleriniń tabılǵan mánislerin aldınǵı teńsizliklerge qoyıp:
4 c/
𝑣𝑞
< c/
𝑣𝑎
.
𝑞
, < c/
𝑣𝑠
, < ……… < c/
𝑣𝑓
,
yaki
𝑣𝑞
, >
𝑣𝑎
.
𝑞
, >
𝑣𝑠
, > ………>
𝑣𝑓
, (14)
teńlikke iye bolamız.
Solay etip, dispersiya qubılısınan tómendegiler málim boladı:
aq jaqtılıqtıń quramına kiriwshi tolqınlar zatta hár qıylı tezlik penen tarqaladı: biz qızıl
jaqtılıq sıpatında qabıl etilgen tolqınlar eń úlken tezlik penen, al biz fiolet jaqtılıq sıpatında qabıl
etken tolqınlar eń kishi tezlik penen tarqaladı. Al jaqtılıqtıń reńi onıń tolqın uzınlıǵına da, jiyligine
de baylanıslı boladı. Sonlıqtan jaqtılıq tolqınlarınıń fazalıq tezligi olardıń jiyligine baylanıslı
boladı. Demek jaqtılıq tolqınlarınıń fazalıq tezligi olardıń jiyiligine baylanıslı eken.
Dispersiya haqqında aytılǵan pikirlerdi birlestirip, onı tómendegishe anıqlaw múmkin:
tolqınlardıń ortalıqtaǵı fazalıq tezliginiń jiyilikke baylanıslılıǵı dispersiya dep ataladı.
Tolqınlardıń fazalıq tezliginiń olardıń jiyligine baylanıslılıǵı dispersiyalanıwshı ortalıq
shegarasında aq jaqtılıq onı dúziwshi tolqınlarǵa ajıralatuǵınlıǵına alıp keledi. Jaqtılıqtıń
vakuumdaǵı tezliginiń jiylikke baylanısı barma? Aytayıq, vakuumda bizden júdá alısta jaylasqan
kúshli jaqtılıq deregi móldir emes perde menen periodlı túrde ashılıp hám jabılıp turatuǵun bolsın.
Egerde barlıq jaqtılıq tolqınları, jiylikleri, hár qıylı bolıwına qaramastan vakuumdaǵı bir
qıylı tezlik penen tarqalsa, biz alıstaǵı derektiń jaqtılıǵınıń óship janıwın, sonday-aq onıń reńiniń
ózgermeytuǵınlıǵın kóriwimiz kerek. Eger hár qıylı jiylikli tolqınlar vakuumda hár qıylı tezlik
penen tarqalsa, derektiń eńi ózgeriwi kerek.
Bunı tolıǵıraq kórip shıǵayıq. Aytayıq, vakuumda qızıl jaqtılıq tolqınları eń úlken tezlik
penen tarqalatuǵun bolsın. Ol jaǵdayda jaqtılıq deregi tárepindegi perde ashılǵanda bizge eń aldı
menen qızıl jaqtılıq tolqınlar jetip keledi hám biz derekti qızıl reńde kóremiz. Onnan soń kózimizge
basqa jiyliktegi tolqınlardıń jetip keliwine qarap, derektiń reńleri ózgeredi hám eń sońında, óziniń
haqıyqıy reńi qanday bolsa sonday reńde kórinedi. Eger perde jaqtılıq deregin tossa, bizge eń aldı
menen qızıl jaqtılıq tolqınları, eń aqırında fiolet jaqtılıq tolqınları jetip kelmeydi. Nátiyjede,
derektiń reńi haqıyqıy reńnen fiolet reńine shekem ózgeredi, al bunnan soń derek pútkilley
kórinbey qaladı.
Tolqınlardıń taralıw tezlikleriniń parqı azıraq bolǵanda, joqarıda bayan etilgen effekt, eger
ol orınlı bolsa, derek penen baqlawshı arasındaǵı qashıqlıq júdá úlken bolǵanda ǵana kórinedi.
Sonlıqtan joqarıda aytılǵan tájiriybeden labaratoriya sharayatında ámelge asırıwǵa
bolmaydı, sebebi jer betindegi barlıq qashıqlıqlar onıń ushın jetkiliksiz. Biraq gózlengen maqset
ushın qosarlı juldızlardı astronomiyalıq baqlawdan paydalanıw múmkin. Qosarlı juldız - bul,
ulıwma oray átrapinda aylanıwshı eki juldızdan ibarat. Olardıń hár qaysısı periodlı túrde
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
610
baqlawshıdan ekinshisiniń jaqtılıǵın tosıp turadı, demek, joqarıda aytılǵan pikirler durıs bolsa,
olardıń reńi ózgeriwi kerek.
Biraq teleskop arqalı baqlanǵanda bul juldızlardıń reńiniń ózgeriwi kórinbeydi. Eger
jaqtılıqtıń vakuumdaǵı tezligi jiylikke baylanıslı bolǵanında, onda juldız tutılıwdan shıqqannan
keyin onıń reńi ózgeriwi tiyis edi. Demek jaqtılıqtıń vakuumdaǵı fizikalıq tezligi terbelisler
jiyligine baylanıslı emes.
Jaqtılıqtıń tarqalıwı sebepli dásteniń suyıqlıqtaǵi izi ıdıstıń qaptal tárepinen jaqsı kórinedi,
jaqtılıqtıń qısqa tolqınları uzınlıqlarına qaraǵanda kúshlirek tarqalǵanlıǵı sebepli bul iz hawa reń
bolıp kórinedi. Suyıqlıqtan ótken dáste úlken tolqın uzınlıqtaǵı nurlanıw menen bayıp, E ekranda,
aq reń ornına qızǵısh sarı daq payda etedi.
Dásteniń aldına ıdısqa túspesten burın P polarizator qoyıp birlemshi dáste baǵıtına
perpendikulyar bolǵan túrli baǵıtlarda tarqalǵan jaqtılıq intensivliginiń birdey bolmaǵanın
kóremiz. Polarizatorda birlemshi dáste baǵıtı átirapında aylandırıp berilgen baǵıtta tarqalıp atırǵan
jaqtılıqtıń óz ara almasıp kelip túsip atırǵan jaqtılıqtıń gá kúsheyip gá páseygenin kóriwge boladı.
Hátte basqa aralaspa da qosımtalardan tazalanǵan hám proyekt dep atalıwı múmkin
bolmaǵan suyıqlıq hám gazlar da jaqtılıqtı málim dárejede ótkeredi. Onda optikalıq birteklik bolıw
sebebin L.I.Mandelshtam hám M.Smoluxov skalyar tıǵızlıq fluktuatsiyası (yaǵnıy kishkene
kólemlerde baqlanatuǵın tıǵızlıqtıń ortasha mánisten artıwı) molekulyar tarqalıw dep ataladı.
Aspannıń hawa reń túrde kóriniwi molekulyar tarqalıw menen túsindiriledi. atmosferadaǵı
úziliksiz ráwishte júz berip turıwshı tártipsiz molekulyar qozǵalıslar nátiyjasinde júzege keliwshi
hawanıń qoyıwlasıwı hám siyreklesken orında quyashtan kelip atırǵan jaqtılıqtı shashıratıp beredi.
Bunda nızamǵa tiykarlanıp hawa reń hám kók reńdegi nurlar sarı hám qızıl reńdegi
nurlarǵa salıstırǵanda kúshlirek shashırap aspanda hawa reń etip kórsetedi. Quyash garizonttan
tómende turǵanda, onnan tikkeley tarqalıp atırǵan nurlar úlken qalıńlıqtaǵı shashıratıwshı
ortalıqqa ótiwi nátiyjesinde uzın tolqınlar menen bayıydı. Sol sebepli aspan erte azanda qızǵısh
reńde bolıp kórinedi.
Tıǵızlıq fluktuatsiyasınıń artıwı ushın zattıń kritikalıq awhalınıń (kritikalıq noqat dp/dv=0)
qasında qolay shárayat júzege keledi, jaqtılıq jolındaǵı zat quyılǵan shiyshe ampula pútinley qara
bolıp kórinedi (bul qubılıs kritikalıq opalestsentsiya dep ataladı).
REFERENCES
1.
Киттель Ч. Введение физика твёрдого тела. Москва, «Физ. мат.гиз.», 1993г.
2.
Жданов Г.С. Физика твёрдого тела. Москва, МГУ, 1988г.
3.
Бушманов Б.Н. Хромов Ю.А. Физика твёрдого тела. Москва, «Высчая школа»,
1971г.
4.
Зайнобиддинов С.З. Далиев Х.С. Қаттиқ жисм физикаси. Тошкент, «Ӯқитувчи»,
1982й.
5.
Nepomnyashchikh A.I., Shlaev A.A.Subanakov A.K. et.al. //Optics and Spektroscopy.
2011. V. III. №3. P.411.
6.
А.А.Шалаев,
Н.С.Бобина, А.С.Паклин, Р.Ю.Шендрик, А.И.Непомняющих.
//Известия РАН.Серия физическая. 2015, том 79, №2, с.287-290.
