319
XALQ CHOLG’ULARI ORKESTRI VA UNING FAOLIYATI
Alimova Diyora Alimjon qizi
Andijon davlat pedadgogika instituti
“Musiqa ta’limi” yo‘nalishi 1-bosqich talabasi.
dalimova708@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.11058676
Annotatsiya.
Ushbu maqolada musiqa san’atida xalq cholg’ulari orkestri va uning
faoliyati, guruh bo‘lib ishlash, texnik mahorat kabi ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
orkestr, ansambl, drijyor , nota, partitura, xor, transpozisiya, ritm, ritmika.
FOLK INSTRUMENTS ORCHESTRA AND ITS ACTIVITIES
Abstract.
This article provides information on the folk instrument orchestra and its
activities, group work, and technical skills in the art of music.
Key words:
orchestra, ensemble, conductor, sheet music, score, chorus, transposition,
rhythm, rhythmics.
ОРКЕСТР НАРОДНЫХ ИНСТРУМЕНТОВ И ЕГО ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ.
Аннотация.
В статье представлены сведения об оркестре народных
инструментов и его деятельности, групповой работе и технических навыках в
музыкальном искусстве.
Ключевые слова:
оркестр, ансамбль, дирижер, ноты, партитура, хор,
транспозиция, ритм, ритмика.
Musiqa san’ati madaniy fenomen sifatida yangi avlodni tarbiyalash va kamolga yetkazish
borasida cheksiz imkoniyatga egadir. San’at bilan oshno bo‘lgan yoshlarning hayotga munosabati,
milliy urf-odat va umumbashariy qadriyatlarga hurmati baland bo‘ladi. Cholg’ularimiz xalq
orasida bo‘lganligi tufayli bizgacha yetib kelganlaridan biri -dutor sozidir. Dutor o‘zbek xalqining
qadimiy asbobi hisoblanadi. Shoirlarimizning so‘zlar ichra yagonasan deb aytishi ham bejiz emas.
Dutor cholg’usi Markaziy Osiyo davlatlarining deyarli barcha o‘lkalarida yani, O‘zbek,
Turkman va Uyg’ur xalqlari orasida keng tarqalgan.
320
Orkestr qadimgi-yunoncha “ orchestra” yunon teatrida sahnaning old maydonchasi” degan
ma’noni bildiradi.
1
Musiqa asarini birgalikda ijro etuvchi cholg’u asbobi yig’indisi va shu
asboblarni chaluvchi musiqachilar kollektivi.
Qadimgi yunonistonda tragediya namoyish etilayotkanda xor o‘rnatadigon saxna
qarshisidagi joy orkestr deb atalar edi. Yevropada musiqa san’ati ravnaqi zamonida, birgalikda va
turli tuman cholg’u asboblarida musiqa asarlarini ijro etadigon mug’anniylarning kattakon dastasi
ham orkestr deb yuritila boshlagan. O‘sha zamonlar endi faqatgina badavlat ayonlarda orkestrlar
bo‘lgan. Ko‘pgina ulug’ kompozitorlar o‘z musiqalarini aynan orkestr uchun bastalashgan.
Kompozitorlar ham orkestrga yangi sadolar va sado pardalarini tasvirlash imkonini
beradigon musiqalar bastaladilar. Orkestrlarning rasmiy va norasmiy yetakchilari bo‘lgan.
Orkestrning turlari Simfonik orkestr, xalq cholg’ulari orkestri, torli cholg’ulari orkestri,
estrada va jaz orkestri shular jumlasidan. Simfonik orkestr-torli, puflama va urma cholg’u
asboblaridan tuzilgan eng boy va murakkab turdagi orkestr. XVIII asrning 2 - yarmida klassik
simfonik tashkil topgan, u kichik simfonik deb ham yuritilgan. Estrada orkestri-estrada musiqasi
va jazz namunalarining ijro etuvchi ijodiy jamoa. XX asrning 20 - yillarida jaz orkestri negizida
yuzaga kelgan.
Mamlakatimizdan orkestr barcha turlari mavjud. O‘zbekistonda birinchi xalq cholg’ulari
orkestri 1937-yilda N.Mironov tomonidan tashkil etilgan. N.Mironov kompozitor, drijyor,
pedagog bo’lgan. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi. Marg’ilon shahridagi harbiy
orkestr drijyori, faoliyatini keyingi yillarida esa Marg’ilon, Qo‘qon, Toshkent shaharlarida konsert
guruhlarining tashkilotchisi va rahbari lavozimida faoliyat yuritgan. Kompozitor ijodida 4 ta
opera, 3 musiqa va xoreografiya instituti tashkilotchilaridan va direktori, o‘zbek davlat
filarmoniyasi xalq cholg’ulari orkestri drijyori.
1938-yili O‘zbek Davlat Filarmoniyasi qoshida O‘zbek xalq cholg’ulari orkestri tashkil
topdi. Mazkur jamoaga nay, qo‘shnay, surnay, g’ijjak , doira, nog’ora so‘ng qayta ishlangan tenor
va bass, chang, afg’on va qashqar rubob, rubob prima, dutor bass , kontrabas kiritilgan. 1957-
yilda O‘zbekiston radio qoshida xalq cholg’ulari orkestri tashkil etilgan. 1991-yil “Sug’diyona”
o‘zbek xalq cholg’ulari kamer orkestri tashkil topgan. Sug’diyona o‘zbek xalq cholg’ulari kamer
orkestri ishtirokida Zangiota tumanidagi Harbiy qismda bo‘lib o‘tgan konsert dasturi ham o‘zbek
san’atiga bo‘lgan cheksiz hurmat va ehtiromni yaqqol namoyondasi bo’lgan.
1
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi O harfi “O‘zbek milliy ensiklopediyasi”Davlat ilmiy nashriyoti Toshkent 223-
bet
321
Bizga ma’lumki o‘zbek xalq cholg’ulari orkestri XX asrning birinchi yarmida paydo
bo‘lgan. 2010 yildagi ilmiy olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, dastlabki musiqa
cholg’ulari eramizdan avvalgi 13 - ming yillikda dunyoga kelgan, deb tahmin qilinadi.
Musiqachilikda dastlab urma zarbli cholg’ular paydo bo‘lgan . Chunki eng qadimgi mehnat
qo‘shiqlari ishning ritmik tuzilishi bilan bevosita bog’liq. Unda ishtirok etuvchi bir-biridan farq
qiluvchi asboblar ishtirok etadi. Ba’zilari esa bir-biriga o‘hshaydi. Yuqoridagi ma’lumotlardan
shuni aytish mumkunki, bu cholg’ular dutor oilasi bo‘lib bular quyidagilardir.
Dutor bass
Dutor prima
Dutor kontrabass.
O‘zbek xalq cholg’ulari orkestrida ishlatishi mumkun bo‘lgan bir talay xususiyatli
cholg’ularimiz bor, karnay, an’anaviy surnay, sibizg’a, chang qobus, qonun, ud, sato, safoyil,
qayroq kabilardir
2
. shu bilar birga Gaboy cholg’usi ham qo‘llaniladi. Gaboy-yog’och puflama
cholg’u asbobi hisoblanib, yakka ijrolarda, ansambl jamoalarida ham ishlatiladi.
Bizning milliy cholg’ularimizda yozilganidan1 oktava yuqori yoki 1 oktava past eshitiladi
shu sababli kuylar cholg’u asbobining turlariga qarab tanlanadi.
Masalan: g’ijjak cholg’usida o’zbek milliy kuylar chalinadi. G’ijjak-Markaziy Osiyo
xalqlari, o‘zbek, qoraqalpoq, tojik, turkman, kavkaz va azarbayjon xalqlari orasida keng tarqalgan.
O‘zbek milliy cholg’u asboblarida nafaqat o‘zbek milliy kuylarni, balki yevropa
musiqalarini ham ijro etish mumkin.
Xalq cholg’ulari orkestrida drijyor tushunarli harakatlari bilan kuy ijro etishi uchun qo‘llari
bilan ijrochilarga ishora qiladi. Orkestrda kuyni chuqurroq tahlil qilish uchun guruhlab ish olib
boriladi. Misol uchun; G’ijjak, g’ijjak alt, qobus bass, (veolonchel) kontrabas bir guruh bo’lib
ishlasa, chang, prima rubob, qashqar, afg’on ruboblar bitta guruh bo‘lib ishlanadi. Orkestrda esa
o‘z ustida guruh bo’lib ishlagan kuylarini drijyorga ijro etib berishi lozim. Ijrochilarning chitkasi
ham mukammal bo’lishi lozim. Chunki kuy yangrayotkanda cholg’uchi uning davomini ko‘rib,
kerakli harakatni qilmog’i lozim. Notaga qarab ijro etish sozandaning kunlik mashqi bo‘lishi
kerak.
Orkestr paydida pauzalarga ahamiyat berish zarur. Chunki orkestrda cholg’uchilar ko‘p
bo‘lganligi sababli bir cholg’uchidan keyin u ekanligini bilib oladi. Orkestrda ijrochi o‘zi ijro
etadigan asardan tashqari boshqalaring ijrolarini ohangini ham mukammal bilishi lozim.
2
Sh.Rahimov, A.Lutfullayev cholg’ushunoslik “musiqa “ nashriyoti Toshkent 2010
322
Drijyor
- fransuzcha “driger-boshqaruvchi, yo‘lga solish”. Orkestrlarni yoki xor
jamoalarini, musiqiy asar ijrochining uyg’unligini ta’minlovchi shaxs.
O‘zbek xalq cholg’ularidan tuzilgan 5 ta guruhdan tashkil topgan.
Puflama cholg’ular guruhi nay, qo‘shnay, surnay guruhi
Torli urma cholg’ular “changlar” guruhi
Torli chertma mizrobli “afg’on, qashqar, prima ruboblar” guruhi
Urma zarbli “dutor, dutor prima, dutor bass, dutor kontrabass” guruhi
Torli kamonli “g’ijjak, g’ijjak alt, qobus bass, kontrabas” guruhi
Orkestr 75-100 ijrochidan iborat. Ularning yarmidan ko‘pi orkestr asosini tashkil etuvchi
torli musiqa asboblarini chaladi.
15 nafardan 30 nafargacha ijrochidan iborat orkestr kamer orkestr deb ataladi. U juda
kichik bo‘lib, kichik zal yoki “xonada” ijro etishi mumkun. Kamer orkestr duet, trio, kvartet
ijrochilari uchun yaratilgan cholg’u yoki vokal musiqasi.
Zamonaviy orkestr ming yillar davomida rivojlanib kelgan. Yillar davomida orkestr
tarkibida bir qator o‘zgarishlar ham amalga oshirilgan, ko‘plab bastakorlar orkestr shaklini
takomillashtirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar.
Orkestr uchun birinchi bo‘lib kuy bastalagan kompazitor italiyalik Klaudio Montaverdi
1567-1643 bo‘lgan. U o‘z asarlaridan birida skripka, klavesin, organ, karnay, trombon, fleytada
kuy ijro etadigan 35 musiqachidan iborat orkestrdan foydalangan.
Buyuk fransuz opera bastakori Ramo orkestrda klarnetdan foydalangan birinchi
kompozitor hisoblanadi. Klarnet-puflama tilchali yog’och musiqa asbobi. Orkestr bastakorlar
foydalanishi mumkun bo‘lgan cholg’u asboblari soni va turiga ko‘ra o‘sib, o‘zgarib borgan.
Bastakorlar esa orkestrlarga yangi tovush va ohanglarni ijro etish imkoniyatini beradigon
musiqa bastalagan. Shunday qilib, turli cholg’u asboblarning orkestrning asosiy tarkibiga
qo‘shilishi natijasida orkestrlar yildan yilga takomillashib rivojlana boshladi.
Xalq cholg’ulari orkestrining xor jamoasi bilan hamkorligi ham yangi tembr va yangi
bo‘yoqlarni kashf etilishiga sabab bo‘ladi. Xorning xalq cholg’ulari orkestrida turli ko‘rinishda
ishlatishi esa betakrordir. Serjilo va nafis ohanglarni taratadi. Bunga M.Bafoyevning “Nodira”
telebaleti misol bo‘la oladi.
Jamiyatimizda ba’zan orkestr bilan ansambllarni bir-biridan farqlay olmayotganlarni ham
afsuski ko‘ramiz. Orkestr va ansamblning farqi shundaki, ansamblda 2-15 nafar cholg’uchini o‘z
ichiga oladi va unda ko’proq ustoz shogird an’analari asosida, unison ovozlar, ansamblga
323
moslashtirilgan kitoblar orqali dars olib boriladi. Ansamblda ham duet, trio qilib ham ijro etish
mumkun.
Orkestrda esa, partitura (har bir ovoz uchun yozilgan nota) ijro etiladi.
Orkestrda notani varoqdan o‘qish, solfedjio ham rivojlanadi. Ijrochilar tinlovchilarga ijro
etilayotgan asarni yetkazib berish uchun kuyni mohirona ijro etishi lozim.
Musiqiy ijod qilish insonni ezgulikka, go‘zallik olamiga yetaklaydi degan naqlga amal
qilgan H.Rajabov ham ustozlariga havas qilib, orkestr jo‘rligida xonanda va sozandalarga
qo‘shiqlar, kuylar, jamoa uchun esa turli janr va shakldagi asarlarini yaratishga bel bog’ladi.
Orkestrda ijro etish davomida ijrochi kuyni tinglash, notalarni varoqdan o‘qish va turli
cholg’u sozlarini ovozini yahshi tushunib olishi mumkun. Musiqa mohiyatini va drijyorning hatti
harakatlaridan ham ko‘p narsani tushunish mumkun. Orkestrlarni boshqaruvchi drijyorlar ham bir
nechta bo‘lishi mumkun edi. Dirijyor foydalanadigon tayoqchani XIX asr boshidan qo‘llay
boshladi va bu tayoqlar boshida ancha zalvorli bo‘lgan. Aynan XIX asr drijyorlikning alohida
kasbga aylanish davri bo‘lib ular orkestrdan ajralib chiqib, maxsus ko‘tarmaga chiqib muxlislarga
teskari turishi maqul ko‘rildi. Sahnaga birinchi Hektor Berlioz chiqgan edi.
Hektor Berlios 1803 yil 11-dekabrda Fransiyada tavallud topgan. Hektor Berlios-fransuz
kompozitori, drijyor, musiqa tadqiqotchisi, romantik programma simfoniya ijrochisi.
Xulosa qilib aytish mumkunki, hozirgi kunga kelib orkestr turlari va jamoalari kam
ko‘rinish bermoqda. Bu kelajak avlodga yomon tasir etib, ko‘p yomon illatlar paydo bo‘lishiga
olib kelmoqda. Telefonga qullik, axloq madaniyati, fikr layoqati buzilishiga olib keladi. Agarda
musiqaga bo‘lgan qiziqishni oshirsak va bunga harakat qilsak madaniyat va marifatimiz,
qadriyatlarimiz, dunyoqarashimizni oshirgan bo‘lar edi. Hozirgi kunga kelib orkestr ba’zi joylarda
ijro etilmoqda. Musiqa maktablari, ixtisoslashgan san’at maktablarida, universitetlar va bir qancha
bilim yurtlarida ma’lum bir vaqt ijro etilmoqda holos. Agarda musiqani insonlar qalbiga joylay
olsak ko‘p o‘zgarishlar jumladan yurtimiz yoshlarini ma’lum ma’noda to ‘g’ri yo‘lga chorlagan
bo‘lgan edik.
Yuqorida aytkanimizdek orkestrni rivojlantirsak va orkestr jamoalarini shakllantirsak turli
konsert va bayramlarda ishtirok etsalar insonlar tafakkuri, musiqani anglash, san’atga bo‘lgan
qiziqishlari ortadi. Musiqa san’atiga sadoqatimiz, uni asrab avaylash va rivojlantirish yo‘lida bor
kuch mahoratimizni ko‘rsata olsak, musiqa sevar xalqimiz bizdan ya’ni kelajak avloddan
minatdor bo‘lgan bo‘lar edi.
324
REFERENCES
1.
Shavkat Mirziyoyevning Milliy tiklanishdan- Milliy yuksalish sari 4 kitob T. 2020
“O‘zbekiston” 310-bet
2.
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi O harfi Toshkent. “Davlat ilmiy nashriyoti” 223-bet
3.
Sh.Rahimov, A.Lutfullayev Cholg’ushunoslik T. 2010 “Musiqa “
4.
“A.Odilov. O’zbek xalq cholg’ularida ijrochilik tarixi T.1995 “O‘qituvchi”
5.
Djalilova, D. O. (2023). CHOLG'U ANSAMBLI VA MUSIQIY ASAR USTIDA
ISHLASH. SCHOLAR,
6.
Djalilova, D. (2024). CURRENT ISSUES OF PREPARING FUTURE MUSIC
EDUCATION TEACHERS FOR THE DEVELOPMENT OF HERMENEUTIC
COMPETENCE IN STUDENTS. В INTERNATIONAL BULLETIN OF APPLIED
SCIENCE AND TECHNOLOGY (Т. 4, Выпуск 1, сс. 161–164). Zenodo.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10548071
7.
Djalilova, D. (2024). SCIENTIFIC-PEDAGOGICAL BASIS OF DEVELOPMENT OF
HERMENEUTIC COMPETENCE OF FUTURE MUSIC EDUCATION TEACHERS. В
DEVELOPMENT OF PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN MODERN SCIENCES (Т.
3, Выпуск 2, сс. 41–47). Zenodo.
8.
Djalilova, D. (2024). SCIENTIFIC-PEDAGOGICAL BASIS OF DEVELOPMENT OF
HERMENEUTIC COMPETENCE OF FUTURE MUSIC EDUCATION TEACHERS. В
DEVELOPMENT OF PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN MODERN SCIENCES (Т.
3, Выпуск 2, сс. 41–47). Zenodo.
9.
Djalilova, D. (2024). FORMATION OF HERMENEUTIC COMPETENCE OF FUTURE
MUSIC EDUCATION TEACHERS IN THE ANALYSIS OF MUSIC TEXTS. В
INTERNATIONAL BULLETIN OF ENGINEERING AND TECHNOLOGY (Т. 4,
Выпуск 1, сс. 34–37). Zenodo.
10.
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Xalq_cholg%CA%BBulari_orkestri
11.
https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/musiqa/o-zbekistonda-xalq-cholg-ulari-orkestri-
