442
KATTA YOSHLI INSONLARDA SUIDSIDAL XULQ-ATVOR VA UNI KELTIRIB
CHIQARUVCHI OMILLAR
Shirinbayeva Minavar Mamadaliyevna
Guliston davlat universiteti Amaliy psixalogiya yo’nalishi 1-20 guruh talabasi
shirinbayevamunavvar@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.11060500
Annotatsiya.
Ushbu maqolada bugungi muhim va global sharoitda suitsid muammosi
yuzasidan, dunyo va yurtimiz olimlari tomonidan olib borilgan qator tadqiqotlar va ularning
natijalari yuzasidan ishlab chiqilgan ilmiy xulosalar tahlil qilingan,kata yoshli insonlarda
suidsidal holatlarni keltirib chiqaruvchi omillar haqida muallif tomonidan o'z fikrlari ham ilgari
surilgan.
Kalit so'zlar:
suitsid, depressiya, krizis, andargogika, affekt, psixologik ta'sir, diniy
qarashlar, umidsizlik, kasallik, o'lim.
SUICIDAL BEHAVIOR IN ADULTS AND FACTORS CAUSING IT
Abstract.
In this article, regarding the problem of suicide in today's important and global
conditions, the scientific conclusions developed by the scientists of the world and our country and
their results are analyzed, the author also puts forward his own opinions about the factors that
cause suicidal situations in older people.
Key words:
suicide, depression, crisis, andargogy, affect, psychological influence,
religious views, hopelessness, illness, death.
СУИЦИДАЛЬНОЕ ПОВЕДЕНИЕ У ВЗРОСЛЫХ И ФАКТОРЫ,
ВЫЗЫВАЮЩИЕ ЕГО
Аннотация.
В данной статье в сегодняшних важных и глобальных условиях
анализируются научные выводы, выработанные учеными мира и нашей страны
относительно проблемы суицида и их результаты.
Ключевые слова:
самоубийство, депрессия, кризис, андаргогика, аффект,
психологическое воздействие, религиозные воззрения, безнадежность, болезнь, смерть.
Kirish
Bugungi kunda suidsidal holatlar va uning jamiyatga ta’siri global muammoga aylanib
bormoqda. maqolam orqali suidsidal holatlar nafaqat o’smirlarda balki katta yoshli insonlarda ham
ro'y berayotgani, buning sababalari va oqibatlariga batafsil to’xtalib o’tmoqchiman.
443
Ijtimoiy-iqtisodiy inqiroz aholining eng zaif qatlamlari, birinchi navbatda, yosh avlod,
xususan, voyaga yetmagan o'smirlar ahvolini yomonlashtirdi shu bilan birgalikda katta yoshli
insonlarga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi mening fikrimcha iqtisodiy yetishmovchilik katta yoshli
insonlarda suidsidal holatlarni keltirib chiqaruvchi birinchi omil deb hisoblayman.
Nazariy tahlillar: Suitsidial xulq-atvor muammosi psixologiya nuqtai nazaridan olganda
yangi atama sifatida qaralmaydi. Sababi u qadimgi davrlardan beri olimlarning (Aristotel, Pifagor,
Platon) muhokamasi, o'rganishi va talqini mavzusi bo'lib kelgan. O'z joniga qasd qilish inson xatti-
harakati sifatida barcha dinlarda aks ettirilgan va aksariyat hollarda qoralangan, ba'zilari bundan
mustasno, masalan, Hindiston xalqlari orasida ayolning erining jasadi bilan o'zini-o'zi yoqib
yuborishi, xotinning eriga sodiqligining belgisi sifatida qaralgan. Jahonga mashhur faylasuflarning
ilmiy qarashlarida doimiy tarzda o'z joniga qasd qilish qoralansada, lekin, ayrim antik davr olimlari
mazkur holatni oqlashga xarakat qilishadi.
Qadimgi arman faylasufi E.Daffioz joniga qasd qilishni oqlash mumkin bo'lgan quyidagi
oltita sababni tan oladi:
- yashash uchun mablag'larning etishmasligi bilan;
- kuchli og'riq bilan kechadigan kasallik;
- umidsiz holat (asir, tahdid, qiynoqlar);
-
chuqur qarilik;
- nopok yoki kamsituvchi harakatga majburlash;
- umumiy baxtsizlik.
Yuqoridagi ilmiy-amaliy dalillarning ilmiy tahlili shuni ko'rsatadiki, o'z joniga qasd qilish
jamiyatning kuchli ta'siriga asoslangan shaxsning alohida psixologik holatining natijasidir.
Umuman suitsidal xulq-atvor va suitsidal xavf omillari bir qator mamlakatimiz va chet el olimlari
tomonidan tadqiq qilinib kelinmoqda. Ushbu masalalarga
"O'z joniga qasd qilish" atamasi lotincha "sui" - o'zini-o'zi, "caedere" -o'idirishdan kelib
chiqqan va insonning hayotdan o'zini-o'zi mahrum qilish harakati degan ma'noni anglatadi. "O'z
joniga qasd qilish xulq-atvori" atamasi birinchi marta 1947-yilda G.Deshais tomonidan
kiritilgan.E.Dyurkgeym ta'rifiga ko'ra, (o'z joniga qasd qilish haqidagi birinchi fundamental ish
muallifi): "O'z joniga qasd qilish bu to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita jabrlanuvchining o'zi
tomonidan sodir etilgan o'limi deb ataydi.Tadqiqotchilar suitsid fenomenini ko'pincha psixologik
inqiroz haqidagi tasavvurlar bilan bog'laydilar. Ushbu vaziyatda inqiroz, shaxsning hayotiy o'ta
zarur ehtiyojlarini qondirish yo'lidagi to'siqlarga duch kelishi vaziyatida kelib chiqadigan
emotsional holat sifatida tushuniladi, ya'ni shunday to'siqlarki, odam uni o'zini oldingi hayotiy
444
tajribasidagi muammolarni hal qilish usullari bilan bartaraf etib olmaydi. Bu omil ham kata yoshli
insonlarda suidsidal holatlarning yetakchi omillaridan sanaladi deb hisoblayman.
Shunday qilib, psixologik inqiroz, tashqi sharoitlar tomonidan kelib chiqadigan xavf ta'siri
ostida yuzaga keladigan (inson psixikasiga) emotsional turg'unlikning ichki buzilishi sifatida
ko'riladi.
Psixoanaliz asoschisi, psixiatr Z.Freydning suitsid borasidagi tasavvurlari odamdagi
mavjud ikkita asosiy mayl konsepsiyasiga asoslanadi: Eros - hayot instinkti va tanatos - o'lim
instinkti. Inson hayoti ular o'rtasidagi jang maydoni hisoblanadi. Inson nafaqat yashashni, suyukli
bo'lishni va o'zining davomini farzandlarida ko'rishni istaydi - shunday davrlar yoki ruxiy holatlar
bo'ladiki, bunda o'lim istalgan bo'ladi. Yosh o'tishi bilan eros o'lib boradi, tanatos kuchli, qatiyatli
bo'lib boradi va odamni o'limga olib borib, o'zini to'liq ro'yobga chiqaradi. Freydga muvofiq suitsid
va o'zini o'ldirish tanatosning buzg'unchi ta'sirining namoyon bo'lishidir, ya'ni agressiyaning
natijasidir.G.K.Yung o'z joniga qasd qilish muammosiga to'xtalib, suitsidning sababi sifatida,
odamning ma'naviy qayta tirilishga ongli intilishini ko'rsatib o'tgan. Ushbu intilish turli
ko'rinishlarni qabul qiluvchi jamoaviy ongsizlik arxetiplarining dolzarblashuvi bilan asoslangan.
K.Xorni psixodinamik yo'nalish va ego psixologiyada suitsid borasida shunday fikrni
taxmin etgan, ya'ni odamlar o'rtasidagi munosabatlar buzilishida xavotirlardan kelib chiqadigan
asabiy (nevrotik) nizo paydo bo'ladi. U bolalik davridayoq atrofdagi dushmanlikni his etish bilan
boshlanadi. Xavotirlikdan tashqari, odam asabiy vaziyatda yolg'izlik, ojizlik, tobelik va
dushmanlikni his etadi. Ushbu fenomenlar suitsidal xulq-atvorning asosi bo'lib chiqishi mumkin
(masalan, katta odamdagi chuqur nomukammallik hissi va ideal «Men» obrazi yoki ijtimoiy
standartlarga nomuvofiqligi bilan birgalikdagi bolalarcha tobeligi). Dushmanlik nizoda
dolzarblashadi, deb xisoblagan K.Xorni. U suitsidal xulq-atvor shakliga kirmasligi ham mumkin,
biroq nafrat ijirg'anish yoki global rad etish ko'rinishlarida namoyon bo'lishi mumkin. Agar tashqi
qiyinchiliklar odamning egotsentrik ustanovkalari yoki illyuziyalari bilan uyg'unlashsa, ular
kuchayadi. Bunda o'ziga va o'zgalarga bo'lgan nafrat va dushmanlik shunchalik kuchli bo'lishi
mumkinki, o'zining o'limi qasos olishning jozibali usuli bo'lib chiqadi. Bir qator hollarda xohishga
ko'ra o'lim o'z «Men»ini tasdiqlashning yagona usuli bo'lib qolishi muamkin. Taqdirga tan berish,
ya'ni bunda autodestruktivlik ustunlik qiluvchi moyillik bo'lib chiqishini K.Xorni, o'zini - o'zi
o'ldirishning latent (yashirish) shakli sifatida ta'kidlaydi. demak nizolar bu ham biro mil sifatida
qaraladi. xulq-atvorni o'rganish o'ziga xos individ sifatlarini tahlil qilish bilan bog'liq ekanligi
e'tirof etiladi. Muallifning fikricha, suitsidga moyillikning bartaraf etilishi muhitning ko'pgina
omillari bilan mustahkamlanishi mumkin, masalan, televidenie ta'siri, inson uchun qadrli
445
odamlarinig suitsidi, submadaniyat me'yorlari va boshqalar. Shu yerda ta'kidlab o'tish joizki,
Yevropa madaniyatida suitsidal arxetip rolini ikki asr oldin Gyote tomonidan yaratilgan adabiy
qahramon ijro etadi. Suitsidologiyada suitsidal stereotip, o'z joniga qasd qilish roli bilan bog'liq
O'z joniga qasd qilish xulq-atvori mahalliy tadqiqotchilar tomonidan o'z-o'zini buzuvchi
xatti-harakatlarning ekstremal ko'rinishi sifatida ko'rib chiqiladi, uning asosiy xususiyati o'z
sog'lig'i va shaxsiyatini buzishga ongli moyillikdir.O'z joniga qasd qilish munosabati - bu o'z
joniga qasd qilish fikrlari, niyatlari va salbiy his-tuyg'ular (depressiya, tashvish, aybdorlik),
shuningdek, o'z joniga qasd qilish harakatlariga tayyorgarlik ko'rish va amalga oshirish bilan
tavsiflangan o'ziga nisbatan zo'ravonlik harakatini qilishga potentsial tayyorlikdir
O'z joniga qasd qilishni muvaffaqiyatsiz tarzda amalga oshirilishi shaxsning suitsid qilish
niyati yo'ligidan dalolat bermaydi. O'rganilgan nazariy tahlillar shuni ko'rsatdiki, mazkur holatni
boshidan kechirgan shaxslar ushbu holatni yana takrorlashadi. Statistik ma'lumotlarga ko'ra o'z
joniga qasd qilgan o'smirlarning 40 foizi allaqachon ushbu holatni oldin ham turli ko'rinishlarda
takrorlashgan. Birinchi o'z joniga qasd qilishga urinishdan keyin bir yil ichida o'z joniga qasd qilish
harakatlari 30% hollarda takrorlanadi va 1-2% odamlar o'z joniga qasd qilish natijasida vafot etadi.
O'z joniga qasd qilishga uringan shaxslarni o'z fikridan qaytarish mumkin. Sababi inson
ko'p hollarda o'lishni xohlamaydi, bunday xarakatlardan asosiy maqsad muammoni yechimi deb
o'ylanadi. Takroriy o'z joniga qasd qilishga urinishlarning oldini olish uchun psixoterapevtik
ta'sirlardan foydalanish mumkin. Suitsid muammosi psixoterapevtik, diniy va ijtimoiy-falsafiy
nuqtai-nazar jihatidan ko'rib chiqilgan. O'z joniga qasd qilish hodisasi diniy ilmlar tomonidan ham
o'rganilgan bo'lib, u barcha dinlarda qoralanadi. Xususan, Islom dinida bu hodisaga nisbatan salbiy
munosabat bildirilib jumladan, "Hadis" to'plamlarida ta'kidlanishicha: "Bir kishi o'zini-o'zi
jarohatlab o'ldirdi, shunda Alloh-Taolo: Bandam mendan ilgari o'z jonini o'zi oldi, uni men
jannatdan mahrum qildim" -deydi.
Xulosa o’rnida shuni aytish lozimki, Umumjahon muammolardan biri hisoblangan o'z
joniga qasd qilish hodisasini tadqiq qilishda barcha mamlakatlar qatori respublikamizda ham qator
ilmiy izlanishlar olib borilgan bo'lib, ularda suitsid muammosi, shu jumladan suitsidal xulq-
atvorga moyil insonlar suitsidini psixiatrik, psixologik va ijtimoiy jihatdan tahlil qilinadi. Ammo
bu mavzu bo’yicha adabiyotlar kam o’rganish ishlari ham sust kechmoqda deb hisoblayman.
Chunki katta yoshli insonlarda suidsidal holatlarni aniqlash va ularni oldini olish
o’smirlardagi kabi olib borilmayapti.
446
REFERENCES
1.
Maxmudova Z.M., Olimov L.Ya. Social Psychological Characteristics Of Psychological
Defenses Manifested In Adolescents In Extreme Situations. Вестник интегративной
психологии журнал для психологов. Выпуск № 22, 2021 г. С 233-237.
2.
Elov Z.S. Causes and analysis of suicidal thoughts among adolescents. EPRA International
Journal of Research and Development (IJRD). Volume: 6 | Issue: 11 | November 2021 75-
76
3.
Elov Z.S. Conditions and the reasons of cases of the suicide among the staff of law-
enforcement bodies. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences
Vol 5 2017
4.
Elov Z.S. Psychological influence of speech disorders and the causes that cause them on the
child's psyche. Academicia globe: inderscience research volume: 3, issue 1, january-2022
39-42
5.
Elov Z.S. Researches of the Reasons Conditions, Fastors of Suicide Rick Intellectual
Archive Volume 5 Number 1. 2016. 49-53
6.
Elov.Z.S. Кадимги халклар урф-одатлари ва ривожланган жамиятда уз жонига касд
килишнинг ижтимоий психологик сабаблари. Тарих ва бугун (кадимги халклар урф-
одатлари ва бугунги замон) Jamiyat va innovasiyalar. 10.2021 169-173.
7.
F.F.Usmonov, Z.S.Elov. Suicide - as a global problem facing humanity. Web of scientist:
international scientific research journal. Volume 3, Issue 2, Feb.,2022. 349-354
