RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI 7-8-MAY 2025-YIL
66
KIMYO DARSLARIDA EKOLOGIK MUAMMOLARNI YORITISH ORQALI
EKOLOGIK MADANIYATNI SHAKLLANTIRISH
Xaliqulov Xamro Jasur o`g`li
1
, Abdukarimova Marjona Alisher qizi, Tilyabov Maqsud
Umurzoqovich
2
1 – O`zbekiston – Finlandiya pedagogika instituti talabasi, 2– O`zbekiston – Finlandiya pedagogika
instituti katta o`qituvchisi,
hamroxoliqulov5@gamil.com
Annotatsiya:
Ushbu maqolada kimyo darslari orqali o‘quvchilarda ekologik madaniyatni
shakllantirish
masalasi
yoritilgan.
Muallif
ekologik
muammolarni
dars
mazmuniga
integratsiyalash, interfaol metodlar va amaliy tajribalardan foydalanish orqali o‘quvchilarda
ekologik savodxonlikni oshirish, mas’uliyatli munosabatni shakllantirish imkoniyatlarini tahlil
qiladi. Tadqiqot doirasida olib borilgan nazariy va amaliy ishlar asosida ekologik ta’limning
samaradorligi, shuningdek, kimyo fanining hayotiy va tarbiyaviy ahamiyati ochib berilgan. Maqola
ekologik tarbiya, fanlararo integratsiya va zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanish
bo‘yicha uslubiy tavsiyalarni ham o‘z ichiga oladi.
Kalit so‘zlar:
Ekologik madaniyat, kimyo darslari, ekologik muammolar, ekologik ta’lim,
interfaol metodlar, o‘quvchi faolligi, barqaror rivojlanish, ekologik savodxonlik, tabiatni muhofaza
qilish, fanlararo integratsiya
Kirish.
Bugungi kunda ekologik muammolar global miqyosda insoniyat oldida turgan eng
dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda. Atmosfera, gidrosfera, litosferadagi ifloslanishlar,
biomuhitdagi antropogen o‘zgarishlar, iqlim o‘zgarishi, zaharli chiqindilar va boshqa ko‘plab
omillar tabiatga va inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Aynan shu sharoitda har bir
fuqaroning, xususan yosh avlodning ekologik madaniyatini shakllantirish zamonaviy ta’limning
ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Ekologik madaniyat bu nafaqat tabiatga nisbatan ongli munosabat, balki ekologik
savodxonlik, mas’uliyat, tanqidiy fikrlash, barqaror rivojlanishga hissa qo‘shish istagi bilan
uyg‘unlashgan hayotiy pozitsiyani anglatadi. Ta’lim tizimi, ayniqsa umumiy o‘rta ta’lim
muassasalari ekologik madaniyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
[1]
Jumladan, kimyo
darslari orqali o‘quvchilarda atrof-muhitga nisbatan ongli va mas’uliyatli munosabatni qaror
toptirish imkoniyati mavjud.
[2,3]
Ushbu maqolada kimyo fanini o‘qitishda ekologik muammolarni yoritish orqali ekologik
madaniyatni shakllantirish yo‘llari, metodik yondashuvlar, natijalar va amaliy tavsiyalar tahlil
qilinadi.
Metodologiya
Tadqiqotda quyidagi metodlar qo‘llanildi:
1.
Nazariy tahlil – ekologik madaniyat, ekologik ta’lim, integratsiyalashgan yondashuv,
zamonaviy kimyo darslari mazmuni bo‘yicha ilmiy adabiyotlar o‘rganildi.
2.
Eksperimental kuzatish – kimyo darslarida ekologik mazmundagi topshiriqlardan
foydalanish samarasi o‘quvchilar bilan olib borilgan amaliy mashg‘ulotlar asosida baholandi.
3.
Anketalash – o‘quvchilar orasida ekologik madaniyat darajasini aniqlash uchun maxsus
so‘rovnoma tashkil etildi.
“TABIIY FANLAR: DOLZARB MUAMMOLAR VA ULARNING YECHIMLARI”
67
4.
Statistik tahlil – yig‘ilgan ma’lumotlar umumlashtirilib, grafik va diagrammalar yordamida
tahlil qilindi.
Tadqiqot Samarqand viloyatidagi
Pastdarg`om tuman 84 – 127– umumiy o‘rta ta’lim
maktablarining 8–9-sinflarida olib borildi. Darslarda foydalanilgan metodik vositalar sifatida
ekologik muammolarga doir matnlar, video lavhalar, kimyoviy reaksiyalarning atrof-muhitga ta’siri
bo‘yicha tajribalar, ekologik loyihalar qo‘llanildi.
Natijalar
Kimyo darslarida ekologik muammolarni yoritish orqali o‘quvchilarda quyidagi ijobiy
o‘zgarishlar kuzatildi:
1.
O‘quvchilarning ekologik savodxonligi oshdi. Atmosfera, suv, tuproq ifloslanishiga sabab
bo‘luvchi moddalarning kimyoviy xossalari, ularni zararsizlantirish yo‘llari haqida chuqur bilimga
ega bo‘la boshladilar.
2.
Kimyoviy bilimlar hayot bilan bog‘landi. Masalan, azot oksidlari, oltingugurt dioksidi,
uglerod oksidi kabi gazlarning havoga, tirik organizmlarga ta’siri haqida tajribalar orqali tushuncha
hosil qilindi.
3.
O‘quvchilarda ekologik mas’uliyat hissi shakllandi. Ular kimyoviy moddalar bilan
ishlashda xavfsizlik qoidalariga amal qilish, atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqishga qiziqish bildira boshladilar.
4.
O‘quvchilarning ijodiy fikrlash, tahlil qilish va muammoni hal qilish ko‘nikmalari
rivojlandi. Masalan, “Plastmassa chiqindilari qanday qayta ishlanadi?”, “Havo ifloslanishining
oldini olishda kimyoning roli” kabi mini-loyihalar ishlab chiqildi.
[2,3]
So‘rovnoma natijalari shuni ko‘rsatdiki, ekologik muammolar yoritilgan darslarda ishtirok
etgan o‘quvchilarning 87 foizi kimyo fanining hayotiy ahamiyatini chuqurroq tushunib yetganini
ta’kidlagan. 73 foiz o‘quvchi esa ekologik muammolar haqida oilasi yoki do‘stlari bilan suhbatlar
o‘tkazayotganini bildirgan.
1-rasm. Ekologik muammolar yoritilgan darslarning o‘quvchilarga qanday ta’sir tahlil va munozara
Tadqiqot natijalari kimyo fanining ekologik ta’lim berishdagi katta salohiyatga ega ekanini
ko‘rsatmoqda. Kimyo darslarida ekologik muammolarni yoritish, bir tomondan, o‘quvchilarning
fanga qiziqishini oshirsa, boshqa tomondan esa ekologik ong, mas’uliyat va madaniyatni
shakllantiradi.
[4,5]
Bu jarayonda muhim jihatlardan biri bu ekologik muammolarni dars mavzusi bilan
integratsiyalashgan holda yoritishdir. Masalan, “Yonish reaksiyalari” mavzusida atmosferaga
chiqariladigan zararli gazlar, “Asoslar va kislotalar” mavzusida kimyoviy ifloslanish va neytrallash
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI 7-8-MAY 2025-YIL
68
jarayonlari, “Metallar va ularning birikmalari” bo‘limida sanoat chiqindilarining zararli ta’siri kabi
masalalarni tahlil qilish mumkin.
Bundan tashqari, amaliy tajribalar orqali ekologik jarayonlarni ko‘rsatish ham muhim.
Masalan, pH indikatorlari yordamida suvning ifloslanish darajasini aniqlash, metallarning
korroziyasi va uning atrof-muhitga ta’siri, chang filtratsiyasini modellashtirish kabi tajribalar
o‘quvchilarda ekologik tafakkurni shakllantiradi.
Kimyo darslaridagi ekologik muammolar va ularning yechimlari (statistik tahlil asosida)
Tadqiqot davomida o‘rta maktablarning 8–9-sinf o‘quvchilari va kimyo o‘qituvchilari
o‘rtasida so‘rovnoma o‘tkazildi. Natijalarga asoslanib kimyo darslarida ekologik madaniyatni
shakllantirishga to‘sqinlik qilayotgan asosiy muammolar quyidagilardir:
№1.Darslarda ekologik muammolarning kam yoritilishi
Ko‘plab o‘quvchilar kimyo darslarida real hayotdagi ekologik muammolar – atmosfera, suv,
tuproq ifloslanishi yoki chiqindilarning kimyoviy xususiyatlari haqida yetarli bilim olmasliklarini
bildirishdi(2-rasm).
Yechim sifatida taklif: Dars mavzularini ekologik muammolar bilan integratsiyalash. Har bir
bobda “ekologik holatga ta’siri” rukni joriy etilishi. Ekologik laboratoriya tajribalarini o‘quv
rejasiga kiritish.
№2.Amaliy tajriba va ekologik kuzatuvlar yetishmasligi
Tajriba va kuzatuvlar orqali o‘quvchida ekologik jarayonlar haqida aniq tasavvur shakllanadi.
Ammo ko‘plab maktablarda laboratoriya uskunalari yoki ekologik yo‘nalishdagi topshiriqlar yetarli
emas (2 – rasm).
Yechim sifatida taklif: Oddiy va xavfsiz ekologik tajribalarni tanlash (masalan: pH indikator
bilan suv ifloslanishini aniqlash). Mahalliy resurslardan foydalanib tajribalar o‘tkazish (o‘simlik,
tuproq, havo namunasi). “Mini-ekologik laboratoriyalar” tashkil etish bo‘yicha loyihalarni yo‘lga
qo‘yish.
№ 3. O‘quvchilarning ekologik tafakkuri va fuqarolik pozitsiyasi sustligi
Ko‘plab o‘quvchilar ekologik muammolarni “kimyo bilan bog‘lash”ni qiyin deb hisoblaydi.
Bu esa faning hayotiy ahamiyatini anglashga to‘sqinlik qiladi (2 – rasm).
№4.O‘qituvchilarning metodik tayyorgarligi yetarli emas
Ko‘p hollarda o‘qituvchilar ekologik yondashuvni darsga qanday integratsiya qilishni
bilmaydi yoki bunga tayyor emas.
Yechim sifatida taklif: O‘qituvchilar uchun “Ekologik ta’lim metodikasi” bo‘yicha seminar-
treninglar tashkil etish.Kimyo darslari uchun ekologik mazmundagi tayyor dars ishlanmalari va
qo‘llanmalarni yaratish. Hududiy ekologik loyihalarda o‘qituvchilarni faol ishtirok ettirish.
“TABIIY FANLAR: DOLZARB MUAMMOLAR VA ULARNING YECHIMLARI”
69
1 – rasm.
Kimyo darslarida ekologik muammolar bo`yicha aniqlangan statistik tahlil
diagrammalari.
Ta’lim texnologiyalaridan foydalanish ham katta rol o‘ynaydi. Interfaol metodlar – “aqliy
hujum”, “munozara”, “rolli o‘yin”, “klasterlar tuzish” orqali o‘quvchilar faollashtiriladi va ular
ekologik masalalarga o‘z munosabatini bildirishga o‘rganadi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ekologik ta’lim faqatgina faktlarni yetkazish emas, balki
hayot tarzini shakllantirishga xizmat qilishi kerak. O‘quvchining o‘zini tabiatning ajralmas qismi
sifatida his etishi, ekologik muammolarni hal qilishda faol ishtirokchiga aylanishi ta’limning asosiy
vazifasidir.
Xulosa
Kimyo darslarida ekologik muammolarni yoritish orqali ekologik madaniyatni shakllantirish
zamonaviy ta’limda zarur va samarali yo‘nalishdir. Bu nafaqat o‘quvchilarda ekologik
savodxonlikni oshiradi, balki ularni jamiyatga foydali, tabiatga mehrli shaxs sifatida shakllantiradi.
Shu boisdan, kimyo o‘qituvchilari dars jarayonida ekologik yo‘naltirilgan materiallardan,
interfaol metodlardan, amaliy tajribalardan keng foydalanishlari, o‘quvchilarni ekologik loyihalarga
jalb qilishlari zarur. Bu esa nafaqat fanlararo integratsiyani ta’minlaydi, balki barqaror rivojlanish
maqsadlariga ham mos keladi.
Kelajakda kimyo fanining o‘quv dasturlariga ekologik ta’limni tizimli kiritish, metodik
qo‘llanmalarni ishlab chiqish va o‘qituvchilarning malakasini oshirish bo‘yicha ilmiy-uslubiy
ishlanmalarni kengaytirish dolzarb hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Shutaleva A. Ecological culture and critical thinking: building of a sustainable future
//Sustainability. – 2023. – Т. 15. – №. 18. – С. 13492.
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI 7-8-MAY 2025-YIL
70
2.
Касымбек А. О., Шамова С. The problem of forming an environmental culture of
students //Вестник КазНПУ имени Абая серия «Юриспруденция». – 2023. – Т. 72. – №. 2. –
С. 90-96.
3.
Rustamova R. P. Important features of the formation of ecological culture in students
//Journal of Economics and Business Management. – 2023. – Т. 6. – №. 4. – С. 67-74.
4.
Pardayev U. et al. The effects of organizing chemistry lessons based on the finnish
educational system in general schools of Uzbekistan //Journal of universal science research. –
2024. – Т. 2. – №. 4. – С. 70-74.
5.
Utashova S., Xoliqulov H., Tilyabov M. conducting laboratory classes in chemistry
on the basis of the steam education program //Medicine, pedagogy and technology: theory and
practice. – 2024. – Т. 2. – №. 4. – С. 801-808.
