«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
529
OʻSMIRLIK
DAVRI STRESS HOLATLARINI KORREKSIYALASH
ISHLARINI OLIB BORISH B
O‘
YICHA TAVSIYALAR
Quyliyeva Orzigul Rajabboyevna
Chirchiq Davlat Pedagogika Universiteti.
O‘
zbekiston,
Т
oshkent v.
Anotatsiya.
Mazkur maqolada oʻsmirlik davri stress holatlarini
korreksiyasiyalash ishlarini olib borish b
o‘
yicha tavsiyalar berilgan.
K
а
lit s
o‘
zlar:
oʻsmirlik davri, stress holatlar, korreksiyalash.
РEКОМЕНДАЦИИ ПО КОРРЕКЦИИ СТРЕССОВЫХ СИТУАЦИЙ
ПОДРОСТКОВ
Куйлиева Орзигуль Раджаббоевна
Чирчикский
государственный педагогический университет
Узбекистан, Ташкент обл.
Аннотация.
В статье даны рекомендации по коррекции стрессовых
ситуаций подростков.
Ключевые слова:
подростковый возраст, стрессовые ситуации, коррекция.
RECOMMENDATIONS FOR CORRECTION OF ADOLESCENT STRESS
SITUATIONS
Kuylieva Orzigul Radzhabboevna
Chirchik State Pedagogical University. Tashkent, Uzbekistan.
Abstract.
This article provides recommendations on the correction of
adolescent stress situations. The article contains recommendations for correcting
stressful situations in teenagers.
Key words:
adolescence, stressful situations, correction.
KIRISH
Jahonda taʻlim jarayonida oʻquvchilarni individual yondashuv asosida
psixologik va
emotsional
rivojlantirishning
didaktik parametrlarini
aniqlashtirish, oʻquvchilarning iqtidori va qobiliyatini rivojlantirishda variativ
taʻlim mazmunini takomillashtirish alohida ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, virtual
taʻlim sharoitida oʻquvchilarning mustaqil bilim
olish imkoniyatlarini
kengaytirish, kredit-
modul va konsentrlangan taʻlim texnologiyalari asosida
oʻquvchi shaxsiga yoʻnaltirilgan oʻquv
-bilish faoliyatini rivojlantirish dolzarblik
kasb etadi. AQSH, Angliya, Germaniya, Janubiy Koreya, Rossiya kabi rivojlangan
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
530
davlatlarda taʻlim tizimini individuallikka yoʻnaltirilgan oʻqitish texnologiyalarini
ishlab chiqish, tyutorlik va mentorlik modellari asosida oʻquvchilarning
individual taʻlim trayektoriyasini takomillashtirishga katta eʻtibor qaratilmoqda.
Ishning m
aqsadi. Oʻsmirlik davri stress holatlarini korreksiyasiyalash
ishlarini olib borish b
o‘
yicha tavsiyalar berishdan iborat.
Q
O‘
LLANILGAN USULLAR
Adabiyotlar bilan ishlash va nazariy tahlil.
О
LINGAN NATIJALAR TAHLILI
Oʻsmirlik davri “Oʻtish davri”, “Krizis davr”, “Qiyin dayar” kabi nomlarni
olgan psixologik koʻrinishlari bilan xarakterlanadi.
Chunki, bu yoshdagi
oʻsmirlarning xatti
-
harakatida muqobil, yangi sharoitlarda oʻz oʻrnini topa
olmaganligidan psixik portlash hollari ham kuzatiladi. Oʻz davrid
a L.S, Vigotskky
bunday holatni “Stenik rivojlanishdagi krizis” deb nomlagan. Oʻsmirlik yoshida
ularning xulq-
atvoriga xos boʻlgan alohida xususiyatlarni jinsiy yetilishning
boshlanishi bilan izohlab boʻlmaydi. Jinsiy yetilish oʻsmir xulq
-atvoriga asosiy
b
iologik omil siatida taʻsir koʻrsatib, bu taʻsir bevosita emas, balki koʻproq
bilvositadir oʻsmirlik davriga koʻpincha soʻzga kirmaslik, oʻjarlik, tajanglik, oʻz
kamchiliklarini tan olmaslik, urushqoqlik kabi xususiyatlar xos [2], [3], [6].
Stress-bu tanan
ing har qanday talabga oʻziga xos boʻlmagan javobidir.
Bu
taʻrifni tushunish uchun, avvalo, oʻziga xos boʻlmagan soʻz bilan nimani nazarda
tutayotganimizni tushuntirishimiz kerak, tanaga berilgan har bir talab qaysidir
maʻnoda oʻziga xos yoki oʻziga xosdir. Sovuqda biz koʻproq issiqlikni chiqarish
uchun qaltiraymiz va teridagi qon tomirlari torayib, tananing sirtidan issiqlik
yoʻqotilishini kamaytiradi. Biz quyoshda terlaymiz va terning bugʻlanishi bizni
sovutadi. Agar biz juda koʻp shakar isteʻmol qilgan boʻlsak va qondagi qand
miqdori meʻyordan oshsa, biz qondagi qand miqdori normal holatga qaytishi
uchun bir qismini chiqarib tashlaymiz, qolganini kuydiramiz. Zinadan maksimal
tezlikda yugurish kabi mushaklarning harakatlari mushaklar va yurak-qon tomir
tiz
imiga katta talablar qoʻyadi. Mushaklar bu gʻayrioddiy ish uchun qoʻshimcha
energiya manbaiga muhtoj, shuning uchun yurak urishi tezlashadi va kuchayadi,
yuqori qon bosimi qon tomirlarini kengaytiradi va mushaklarga qon oqimini
yaxshilaydi. Har bir dori va
gormon oʻziga xos taʻsir koʻrsatadi. Diuretiklar siydik
miqdorini oshiradi, adrenalin gormoni yurak urish tezligini oshiradi va qon
bosimini koʻtaradi, insulin gormoni esa shakarni pasaytiradi. Biroq, ular tanadagi
qanday oʻzgarishlarga olib kelmasin, bu
agentlarning barchasida umumiylik bor.
Ular restrukturizatsiyani talab qilmoqdalar. Bu talab oʻziga xos emas, u nima
boʻlishidan qatʻi nazar, yuzaga kelgan qiyinchiliklarga moslashishdan iborat.
Stressga munosabat nuqtai nazaridan, biz duch keladigan vaziyat yoqimli yoki
yoqimsiz boʻlishi muhim emas. Qayta qurish yoki moslashishga boʻlgan
ehtiyojning intensivligi muhim. Biroq bu shunday miqdoriy biokimyoviy
oʻlchovlar shuni koʻrsatadiki, baʻzi reaktsiyalar oʻziga xos emas va taʻsir qilishning
barcha turlari
uchun bir xil boʻladi. Uzoq vaqt davomida tibbiyot bunday
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
531
stereotipik javob mavjudligini tan olmadi. Turli vazifalar, aslida hamma vazifalar
bir xil fidoyilikni talab qilishi kulgili tuyuldi. Ammo agar siz bu haqda oʻylayotgan
boʻlsangiz, unda kundalik hayotda oʻziga xos hodisalar bir vaqtning oʻzida
umumiy oʻziga xos boʻlmagan xususiyatlarga ega boʻlgan shunga oʻxshash
vaziyatlar koʻp uchraydi. Jismoniy mashqlarni boshlash uchun siz boshlangʻich
pozitsiyasini egallashingiz kerak: orqa tomon yotib, oyoqlari bir -biridan yoyilib,
oyoq barmoqlari tashqariga burildi, qoʻllar tanasi boʻylab erkin yotadi (kaftlar
yuqoriga). Bosh biroz orqaga tashlangan. Butun vujudi boʻshashadi, koʻzlari
yumiladi, burun orqali nafas oladi [2], [3], [13].
Quyidagi
vaziyatda stressdan halos boʻlish va dam olish mashqlariga
misollar keltirilgan:
1.
Koʻzlaringizni yumib, taxminan 2 daqiqa harakatsiz yoting.
Siz turgan
xonani tasavvur qilishga harakat qiling. Birinchidan, butun xonani (devorlar
boʻylab) aqliy yurishga harakat qiling, soʻngra tananing butun perimetri boʻylab –
boshdan to tovongacha va orqada harakat qilish.
2. Nafasingizni diqqat bilan kuzatib turing, burun orqali nafas
olayotganingizni passiv ravishda anglab oling. Siz nafas olayotgan havo siz
chiqarayot
gan havodan bir oz sovuqroq ekanligiga eʻtibor berishlik. Nafas
olishingizga 1-
2 daqiqa eʻtiboringizni qarating. Boshqa hech narsa haqida
oʻylamaslikka harakat qilish.
3. Sayoz nafas oling va nafasingizni bir zum ushlab turing. Shu bilan birga,
butun mushaklarni bir necha soniya davomida keskin tarang qilib, butun tanadagi
kuchlanishni sezishga harakat qilish. Nafas olayotganda dam olish va 3 marta
takrorlash.
Oddiy sharoitda hech kim nafas olish haqida oʻylamaydi yoki eslamaydi.
Ammo, negadir, meʻyordan chetga chiqish paydo boʻlganda, toʻsatdan nafas olish
qiyinlashadi. Nafas olish qiyinlashib, ogʻirlashib, stress yoki stress bilan kechadi.
Va aksincha, kuchli qoʻrquv, biror narsani keskin kutish bilan odamlar beixtiyor
nafaslarini ushlab turadilar (nafaslarini ushlab turadilar). Biror kishi nafasni ongli
ravishda nazorat qilib, uni tinchlantirish, kuchlanishni engillashtirish uchun
ishlatishi mumkin
–
mushak va ruhiy, shuning uchun nafasni avtoregulyatsiya
qilish gevşeme va kontsentratsiya bilan birgalikda
stress bilan kurashishning
samarali vositasiga aylanishi mumkin. Stressga qarshi nafas olish mashqlari har
qanday pozitsiyada bajarilishi mumkin. Faqat bitta shart kerak: umurtqa
pogʻonasi qatʻiy vertikal yoki gorizontal holatda boʻlishi kerak. Bu tabiiy,
erkin,
kuchlanishsiz nafas olish, koʻkrak va qorin muskullarini toʻliq choʻzish imkonini
beradi. Boshning toʻgʻri pozitsiyasi ham juda muhim: u boʻyniga tekis va erkin
oʻtirishi kerak. Boʻshashgan, tik turgan bosh koʻkragini va tananing boshqa
qismlarini m
aʻlum darajada yuqoriga choʻzadi. Agar hamma narsa tartibda boʻlsa
va mushaklar boʻshashsa, siz doimo nafasingizni erkin boshqarishingiz mumkin.
Biz bu erda qanday nafas olish mashqlari haqida batafsil toʻxtalmaymiz (ularni
adabiyotda topish oson), lekin biz quyidagi xulosalarni beramiz.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
532
Har bir inson stressli vaziyatlarni engish uchun oʻziga xos qobiliyatga ega.
Har bir insonning stressning oʻziga xos “boʻsagi darajasi”
bor. Tanqidiylik inson
uchun xavfsizlik, barqarorlik va voqealarni bashorat qilishning ahamiyati
darajasini aks ettiradi. Inson uchun xavfsizlik, barqarorlik va bashorat qilish hissi
qanchalik muhim boʻlsa, u stressli hodisaga shunchalik ogʻriqli boʻladi.
Shuningdek, optimistik va quvnoq insonlar psixologik jihatdan chidamliroq
ekanligi qayd
etildi. Insonning stressli hodisaning maʻnosini shaxsiy tushunishi
katta ahamiyatga ega.
Stress
–
bu sogʻlom organizmning tashqi ogohlantirishlarga va ortiqcha
ishlashga nisbatan normal reaksiyasi.
Shu tarzda u oʻzini zoʻriqishdan va kuchli
faollikdan himoya qiladi, bu esa biroz dam olish vaqti kelganiga ishoradir [1], [3], [6].
Koʻpincha, bularning barchasini bir stakan iliq oʻsimlik choyini ichish orqali
oldini olish mumkin. Hatto baʻzi xushboʻy hidlarni hidlash ham ortiqcha
tashvishlardan xalos
boʻlishga yordam beradi. Quyida stressda tez va samarali
kurashadigan eng foydali ichimliklar roʻyxati bilan tanishib chiqish mumkin.
Korreksiya (yunoncha “correctiio” –
tuzatish)
–
pedagogik uslub va
tadbirlardan iborat maxsus tizimi yordamida anomal bolalarning psixik va
jismoniy rivojlanishidagi kamchiliklarini qisman yoki t
o‘
liq tuzatish demakdir.
Demak, oʻsmirlik davri stress holatlarida uchraydigan muammolarni tuzatish va
t
o‘g‘
irlash nazarda tutiladi.
O‘
smirlik davrida
o‘
zi haqida salbiy fikr va q
o‘
rquvni yuzaga keltirishi
mumkin, tavsiyalar orqali bundan xolos b
o‘
ladi. Ba
’
zi
o‘
smirlarni nima uchun
atrofdagilar, kattalar, shuningdek, ota-onasiga qarshi chiqayotganligini anglay
olmayotganligi tashvishga soladi yuqoridagi tavsiyalar orqali bu holat yengil
òtadi.Asabiylashishni oldini oladi va o‘
smirlik davri krizisi yengishida amaliy
yordam beradi. Krizis boladagi mavjud tushkunlik, yol
g‘
izlikka intilish, passivlik
yoki aksi,
o‘
jarlik, qaysarlik, agressivlik, hayotga salbiy munosabatlarning
kechishida namoyon b
o‘
ladi. Bunday paytlarda u
o‘
zi singari katta fiziologik,
psixologik
o‘
zgarishlar kechayotgan
o‘
rto
g‘
i bilan muloqot qilishga katta ehtiyoj
sezadi. D
o‘
sti
o‘
smirga ijobiy ta
’
sir qiladimi yoki uni y
o‘
ldan urib, yomon ta
’
sir
qiladimi
–
bu narsa uning axloqiy qiyofasi bilan bo
g‘
liq.
O‘
rtoqlarining ta
’
siri
ostida
o‘
smir
o‘
zining ehtiyojlari va istaklarini qondirishi mumkin. Agarda
bundan qanoatlanish unga katta mamnunlik ba
g‘
ishlasa, bunday hollarda uning
ba
’
zi bir harakat yoki qiliqlarga nisbatan b
o‘
lgan tasodifiy qiziqishlari dastavval
ishtiyoqga, undan keyin ehtiros yoki odatga aylanishi mumkin, bu tavsiyalar
orqali muammolariga oson yechim topadi. Mustaqil ishlar qilishga uringan
o‘
smir
shunday qilishga xaqqi borligiga
o‘
zini-
o‘
zi ishontiradi, chun
ki men endi “katta
b
o‘lib qoldim” deb o‘ylaydi. Shuning uchun ham psixologlar “katta bo‘
lib qolganlik
tuy
g‘usi”ni shaxsning o‘
smirlik yoshidagi eng asosiy yangilik sifatida talqin
qiladilar [13].
Х
ULOSA
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
533
Shunday qilib, yuqoridagilarga asoslangan holda psixologik himoya
muammosining ilmiy adabiyotlarda yoritilishining tadqiq qilish orqali mazkur
muammoning psixologik tamoyillariga jiddiy e
’
tiborni qaratish zarurligi ma
’
lum
b
o‘
ldi.Bundan tashqari tahlillar shuni k
o‘
rsatadiki, aynan
o‘
smirlik yoshida
o‘
zini
o‘
zi psixologik himoya qilish haqidagi tasavvurlarni ilmiy
–
amaliy jihatdan
o‘
rganishga qaratilgan tavsiyalarning nihoyatda taqchilligi bugungi kunda
mazkur muammoning aniq y
o‘
naltirilgan tadqiqot predmetiga aylantirish
lozimligidan dalolat beradi. Buning uchun esa eng avvalo aynan shaxs
o‘
zini
o‘
zi
ekstremal vaziyatlarda psixologik himoya qilish haqidagi tasavvurlarni maxsus
tarzda
o‘
rganishning nazariy metodologik asoslariga murojat qilishga t
o‘g‘
ri
keladi. Shu nuqtai nazardan yuqorida tadqiq qilingan ilmiy adabiyotlar tahliliga
asoslanib
o‘
smirlarda
o‘
zini
o‘
zi ekstremal vaziyatlarda psixologik himoya qilish
jarayoni bilan bo
g‘
liq nazariy
–
metodologik tamoyillar talqiniga alohida e
’
tibor
qaratishni, shu asosida korreksiyalash b
o‘
yicha tavsiyalar berishni lozim topdik.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘
YXATI:
1.
Asrarovna M.N., Sanakulovna S.S. THE SIGNIFICANCE OF
PSYCHOLOGICAL KNOWLEDGE FOR MEDICAL STUDENTS //Journal of
Innovation, Creativity and Art.
–
2023.
–
С
. 95-99.
2.
Elov Z.S. Axmedova A.M. Maktabgacha yoshdagi bolalarda uchraydigan
nutq buzilishlari va ularni yuzaga keltiruvchi sabablarninig bola ruhiyatiga
psixologik ta
’
siri. respublika k
o‘
p tarmoqli ilmiy tadqiqotlar sammiti. 02/2022.
234-237.
3.
Elov Z.S. Berdiyeva D.Sh. Psychological reasons for suicide motivation in
adolescents with deviant behavior. Oriental renaissance: innovative, educational,
natural and social sciences scientific journal. volume 2, issue 2 February 2022
1003- 1009.
4.
G‘
oziyev E. Umumiy psixologiya.
–
T., 2003
5.
G‘
oziyev E..
G‘
. Psixologiya. Toshkent, 1994.
6.
Gamezo M.V.,Domashenko I.A. Atlas po psixologii. M., 2002.
7.
Sherbakov A.I. Yosh psixologiyasi va pedagogika psixologiyadan
praktikum. Toshkent, 1991.
8.
Sherbakov Yu.V. Psixologiya stressa i metody yego korreksii.
–
P., 2006.
9.
Shoyimova Sh.S. Kasbiy psixoiogiya.
O‘
quv q
o‘llanma. “EFFECT
-
D” 2021.
176 bet.
10.
Shoyimova Sh.S. Psixologiya va pedagogika. Darslik /
O‘
zbekiston
Respublikasi Oliy va
o‘
rta maxsus ta
’
lim vazirligi.
–
T.: “EFFECT
-
D”, 2022.
396 bet.
11.
Tigranyan R.A. Stress i yego znachenie dlya organizma.
–
M., 1998.
12.
Umarov B.M., Shoyimova Sh.S., R
o‘
ziyeva D.I. Pedagogika.Psixologiya.
–
Darslik.
O‘
zbekiston Respublikasi Oliy va
o‘
rta maxsus ta
’
lim vazirligi.
–T.: «IJOD
-
PRINT»
-332 bet. 2019.
13.
Xaydarov F., J
o‘
rayev N. Stress yoki ruhiy muvozanatni saqlash osonmi?
–
T., 1997.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
534
14.
Умаров Б.М., Шойимова Ш.С. Касбий психология. Дарслик. «LESSON
PRESS» Тошкент, 2018.
15.
Шойимова
Ш.
ГЕНДЕРНЫЕ
РАЗЛИЧИЯ
КАК
ФАКТОР
МЕЖЛИЧНОСТНОГО ПОНИМАНИЯ В ЮНОШЕСКОМ ВОЗРАСТЕ //Экономика
и социум. –
2015.
–
№. 2
-5 (15).
–
С. 151
-154.
16.
Шойимова Ш.С. Мутахассис шахсининг касбий камолоти
масалалари. Интернаука №19 (195), часть 6, 2021 г. С 19
-21.
17.
Шойимова Ш.С. Психологияда шахс ва характер муаммоси.
Монография. Тошкент «EFFECT
-
D», 2022. 116 бет.
18.
Шойимова Ш.С. Психолого
-
педагогические особенности развития
самостоятельности детей дошкольного возраста //Молодой ученый. –
2014.
–
№. 6. –
С. 831
-834.
19.
Шойимова Ш.С., Пулатхонова Д.Т. Основные этапы становления
личности профессионала. Международный научно
-
практический журнал
«Мир педагогики и психологии». №2(7), 2017 г. С 14 –
18.
20.
Шойимова Ш.С., Шорустамова М.М. Типологические особенности
личности в контексте личностно –
ориентированного обучения.
Интернаука. Научный журнал № 35(258), 2022 г. С 42
-44.
21.
ШОЙИМОВА Ш. С., ШОЙИМОВА Ш. С. Бўлажак мутахассисларни
психологияга оид билимлар билан қуроллантириш масалалари
//ИНТЕРНАУКА Учредители: Общество с ограниченной ответственностью"
Интернаука". –
2022.
–
С. 20
-22.
22.
Шойимова Ш. С. и др. Касбий
-
педагогик мулоқотнинг ўзига хос
хусусиятлари //Интернаука. –
2019.
–
№. 7
-2.
–
С. 82
-83.
