ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
69
Р
.
Д
.
Рузиев
,
М
.
Улуғбек
номидаги
Ўзбекистон
Миллий
университети
Профессори
,
юрдик
фанлари
доктори
,
ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИДА
ТАШҚИ
ИҚТИСОДИЙ
ФАОЛИЯТИНИНГ
(
ТИФ
)
ҲУҚУҚИЙ
ТАРТИБГА
СОЛИШНИНГ
АЙРИМ
ЖИҲАТЛАРИ
Аннотация
:
Мазкур
мақолада
ташқи
иқтисодий
фаолиятининг
аҳамияти
,
мазкур
соҳадаги
муносабатларни
тартибга
солиш
масалалари
ва
иштирокчилар
мақоми
таҳлил
этилган
,
тегишли
таклиф
ва
тавсиялар
ишлаб
чиқилган
.
Калит
сўзлар
:
ташқи
иқтисодий
фаолият
,
давлат
,
қонун
,
тадбиркорлик
субъектлари
,
иштирокчилар
.
Аннотация
:
В
данной
статье
проанализированы
значение
внешнеэкономической
деятельности
,
вопро
-
сы
правового
регулирования
отношений
в
данной
сфере
и
статус
участников
,
разработаны
предложения
и
рекомендации
.
Ключевые
слова
:
внешнеэкономическая
деятель
-
ность
,
государство
,
закон
,
субъекты
предпринима
-
тельства
,
участники
.
Annotation
: This article analyzes the importance of
foreign economic activity, issues of legal regulation of rela-
tions in this area and the status of participants, developed
proposals and recommendations.
Key words
: foreign economic activity, state, law, busi-
ness entities, participants.
Бозор
иқтисодиётида
ҳар
қандай
давлат
,
шу
жумладан
Ўзбекистон
Республикаси
ТИФни
давлат
тинчлиги
ва
фаровонлиги
ҳамда
умуммиллий
манфатлар
ҳимоясини
таъминлаш
мақсадларини
кўзлаб
амалга
оширади
.
ТИФни
тартиблаштиришда
давлат
органларининг
фаолияти
деярли
барча
давлатларда
кузатилади
.
Аммо
,
унинг
кўлами
,
шакллари
ва
усуллари
,
мақсад
ва
вазифалари
ҳар
бир
давлатнинг
ўзига
хос
жиҳатлари
,
даражаси
,
ички
ва
ташқи
сиёсатидан
келиб
чиқиб
белгиланади
.
Маълумки
,
ТИФ
деганда
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Ташқи
иқтисодий
фаолият
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
3-
модда
, 2-
қисмига
биноан
Ўзбекистон
Республикасининг
халқаро
ташкилотлар
,
юридик
ва
жисмоний
шахсларининг
чет
эл
давлатларининг
юридик
ва
жисмоний
шахслари
билан
ўзаро
манфаатли
муносабатларини
йўлга
қўйиш
ва
ривожлантиришга
йўналтирилган
фаолияти
тушунилади
.
Ўзбекистон
Республикасида
давлат
рўйхатидан
ўтган
юридик
шахслар
ҳамда
якка
тартибда
рўйхатга
олинган
тадбиркорлар
ТИФ
билан
шуғулланишга
хақли
ҳисобланади
[1].
Ўзбекистон
Республикасида
ТИФ
билан
шуғулланувчи
ташкилотларни
давлат
томонидан
тартибга
солиш
тизими
қуйидагилардан
иборат
:
–
қонуний
–
ҳуқуқий
асослари
;
–
институционал
ташкилий
-
таркибий
тузилмалари
;
–
ТИФнинг
давлат
томонидан
дастурланиши
;
–
ташқи
савдо
битимларининг
квоталаштирилиши
ва
лицензиялаштирилиши
;
–
четдан
келтириладиган
(
импорт
)
товарларнинг
сертификатлаштирилиши
;
–
айрим
четга
чиқариладиган
(
экспорт
)
шартномаларни
рўйхатдан
ўтказиш
;
–
четга
чиқариладиган
(
экспорт
қилинадиган
)
товарларнинг
муқаррар
экспорт
сони
,
сифати
ва
нархини
баҳолаш
;
–
божхона
назорати
ёхуд
божхона
томонидан
расмийлаштириш
;
–
ТИФнинг
валюта
,
кредит
ва
пул
муомаласини
тартиблаштириш
.
ТИФнинг
асосий
йўналишларини
қуйидагилар
ташкил
этади
:
–
халқаро
иқтисодий
ва
молиявий
ҳамкорлик
;
–
ташқи
иқтисодий
фаолият
;
–
чет
эл
инвестицияларини
жалб
қилиш
;
–
Ўзбекистон
Республикаси
ташқарисидаги
инвестициявий
фаолият
.
Ўзбекистонда
ТИФ
,
биринчидан
,
ТИФ
субъектларининг
эркинлиги
ва
иқтисодий
мустақиллиги
;
иккинчидан
,
ТИФ
субъектларининг
тенг
ҳуқуқлилиги
;
учинчидан
,
иқтисодий
тижорат
муносабатларининг
амалга
оширилишида
дискриминацияга
йўл
қўймаслиги
;
тўртинчидан
,
ТИФни
амалга
оширишда
ўзаро
манфаатдорлик
;
бешинчидан
,
давлат
томонидан
ТИФ
субъектларининг
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларини
ҳимояланиши
каби
тамойилларга
мувофиқ
олиб
борилади
.
Ўзбекистон
Республикасида
ТИФ
давлат
томонидан
тартибга
солишнинг
асосий
мақсад
ва
вазифалари
,
биринчидан
,
меҳнат
унумдорлиги
ва
маҳаллий
ишлаб
чиқариш
самарадорлиги
ҳамда
сифатини
,
шунингдек
инновацион
технологиялар
,
сифатли
бутловчи
ускуналар
ва
ҳом
ашё
ҳарид
қилинишини
оширишга
ҳамда
маҳаллий
ишлаб
чиқарувчи
ташкилотларни
жаҳон
бозорига
,
жаҳон
сифат
рақобатига
олиб
чиқишга
ёрдам
бериш
,
иккинчидан
,
маҳаллий
тадбиркорларнинг
жаҳон
бозорига
кириб
боришига
тегишли
шароитларни
яратиш
;
учинчидан
,
ички
бозор
ва
ташқи
иқтисодий
савдо
муносабатларда
миллий
манфаатларни
ҳимоялаш
;
тўртинчидан
,
турли
чет
эл
ташкилотлари
ва
давлатлари
билан
ўзаро
манфаатли
муносабатларни
ўрнатиш
ва
мустаҳкамлаб
боришга
қулай
имкониятлар
яратишдан
иборат
.
Ташқи
иқтисодий
алоқалар
барча
турдаги
ижтимоий
-
иқтисодий
муносабатлар
каби
ҳуқуқий
ва
меъёрий
ҳужжатлар
билан
тартибга
солинади
.
Ташқи
иқтисодий
алоқаларнинг
регламентлаштирилиши
давлатлар
ўртасида
тузиладиган
икки
томонлама
битим
ва
шартномалар
,
шунингдек
Ўзбекистон
Республикасининг
ташқи
иқтисодий
алоқаларга
оид
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлари
асосида
амалга
оширилади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Ташқи
иқтисодий
фаолият
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
19-
моддасига
мувофиқ
ТИФни
тартибга
солиш
соҳасида
ваколатга
эга
давлат
органлари
бўлиб
,
Ўзбекистон
Республикаси
Ташқи
савдо
вазирлиги
ва
Ўзбекистон
Республикаси
Инвестициялар
бўйича
давлат
қўмитаси
ҳисобланади
[2].
Ташқи
иқтисодий
фаолиятни
савдо
сиёсати
орқали
тартибга
солиш
давлат
томонидан
ташқи
савдо
алоқаларини
яхшилаш
учун
имкон
яратиш
ҳамда
иқтисодий
ва
сиёсий
манфаатларни
ҳимоялаш
мақсадида
олиб
борилади
.
Шуни
ҳам
таъкидлаб
ўтиш
жоизки
,
ҳаракатдаги
тартиблаштириш
механизми
ТИФ
соҳасида
бозор
тамойилларини
–
эркин
тадбиркорлик
ва
рақобат
тамойилларини
амалга
оширишга
етарли
даражада
шароитларни
яратади
.
Аммо
иқтисодиёт
эркинлигини
ва
очиқлигини
таъминлаш
борасида
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
70
давлат
протекцион
чораларни
амалга
оширишга
қодир
ва
шарт
.
Ўзбекистон
Республикасининг
ТИФ
ҳуқуқий
асосини
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
,
Ўзбекистон
Республикаси
Қонунлари
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
қарор
ва
фармойишлари
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
қарорлари
,
турли
тегишли
вазирликлар
ва
бошқармаларнинг
нарматив
ҳужжатлари
ташкил
этади
.
Ўзбекистонда
ТИФни
давлат
томонидан
тартибга
солишнинг
ҳуқуқий
асослари
ўтган
асрнинг
90-
йилларида
вужудга
кела
бошлади
Уларда
нафақат
ташқи
иқтисодий
фаолият
ва
ташқи
бозордаги
савдо
муносабатларида
давлат
иқтисодий
манфаатларининг
ҳимояланиши
,
балки
чет
эл
инвестицияларини
тартибга
солиш
билан
боғлиқ
муносабатлар
ҳам
белгилаб
берилди
.
ТИФни
тартибга
солишнинг
асосий
воситалари
ва
механизмлари
қатор
Қонунларда
,
жумладан
, 1991
йил
14
июлда
қабул
қилинган
(
янги
тахрирда
2000
йил
26
майдаги
) 77-II-
сонли
“
Ўзбекистон
Республикаси
Ташқи
иқтисодий
фаолияти
тўғрисида
”
ги
[3], 1994
йил
23
сентябрда
қабул
қилинган
2022–XII-
сонли
(
янги
таҳрирда
2003
йил
11
декабрдаги
556–II-
сонли
)
“
Валютани
тартибга
солиш
тўғрисида
”
ги
[4], 1998
йил
30
апрелдаги
609-I-
сонли
“
Чет
эл
инвестициялари
тўғрисидаги
[5],
1998
йил
30
апрелдаги
611-I-
сонли
“
Чет
эл
инвесторларининг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
чоралари
ва
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
[6], 2016
йил
20
январдаги
ЗРУ
–400-
сонли
Ўзбекистон
Республикаси
Божхона
кодексида
[7]
белгиланган
.
ЗРУ
–400-
сонли
қарор
билан
Ўзбекистон
Республикаси
Божхона
кодексининг
янги
нашри
тасдиқланди
.
Эндиликда
,
ушбу
янги
Кодекс
412
та
моддадан
иборат
(
Ўзбекистон
Республикасининг
1997
йил
26
декабрдаги
548-I-
сонли
Божхона
кодексида
198
та
модда
мавжуд
эди
).
Товарлар
экпорт
ва
импортини
давлат
томонидан
тартибга
солишда
четдан
келтириладиган
товарларга
қўйиладигаи
солиқ
ва
миллий
валютанинг
ягона
курси
каби
тартиблаштириш
инструментидан
фойдаланилади
.
ТИФ
тартибга
солишда
валюта
назорати
тизими
ҳам
муҳим
ахамиятга
эга
.
Шуни
ҳам
таъкидлаб
ўтиш
керакки
,
миллий
валюта
сўмнинг
айирбошлаш
қиймати
(
курси
)
ва
валюта
қонунчилигининг
либераллашуви
ТИФга
бевосита
таъсир
кўрсатувчи
омиллардан
ҳисобланади
.
ТИФ
,
сўзсиз
,
тадбиркорлик
субъектларининг
фаолият
юритишида
дуч
келадиган
серқирра
ва
мураккаб
йўналишдир
.
ТИФни
амалга
оширишда
учрайдиган
муаммолар
кўплаб
омиллардан
иборат
бўлиб
,
булар
қаторида
халқаро
юк
ташувини
ташкил
этиш
,
халқаро
бозор
фаолиятида
иқтисодий
жиҳатдан
юзага
келадиган
бошқа
кўплаб
масалаларни
кўрсатиш
мумкин
.
Лекин
,
энг
кўп
қийинчиликлар
айнан
ТИФнинг
ҳуқуқий
жиҳатларидан
келиб
чиқади
.
ТИФни
юритишда
унинг
субъектлари
ушбу
йўналишдаги
фаолиятларининг
ҳар
бир
босқичида
қатор
ҳуқуқий
ва
меъёрий
муаммоларни
ҳал
қилишига
тўғри
келади
.
Шуни
таъкидлаш
муҳимки
,
ТИФ
қатнашчилари
ўз
фаолиятларини
амалга
ошириш
жараёнида
контрагент
давлатнинг
маҳаллий
ҳуқуқ
меъёрлари
ҳамда
халқаро
ҳуқуқ
меъёрларига
тўқнаш
келиши
табиий
.
Одатда
,
муаммолар
шерик
танлаш
ва
ташқи
иқтисодий
шартномани
тузишдан
бошланади
.
Ушбу
босқичда
турли
кўнгилсиз
ҳолатларнинг
олдини
олиш
учун
контрагент
томонидан
ёлғон
ёки
алдов
ҳаракатларининг
юзага
келишига
йўл
қўймаслик
,
шартномада
манфаатларга
путур
етказувчи
бандларнинг
бўлмаслигига
эътибор
қаратиш
лозим
.
Бир
сўз
билан
айтганда
,
шартнома
ҳар
иккала
томонга
бирдек
тушунарли
бўлиши
шарт
.
Бу
,
ўз
навбатида
,
ҳар
иккала
давлатнинг
қонунчилигида
белгиланган
ўзига
хос
меъёрларни
чуқур
ўрганишни
тақазо
этади
.
Шунингдек
,
ТИФ
қатнашчиси
,
яъни
тадбиркорга
ўз
контрагентининг
давлатидаги
иқтисодий
ва
божхона
қонунчилигининг
асосий
жиҳатларини
инобатга
олишига
тўғри
келади
.
Акс
ҳолда
,
ТИФни
амалга
оширишда
солиқ
,
божхона
ва
бошқа
ҳуқуқий
меъёрларнинг
бузилишига
сабаб
бўлади
.
Натижада
ТИФ
қатнашчисига
катта
зарар
ва
талофатлар
етказилади
.
Ҳуқуқий
майдондаги
бундай
муаммолар
чет
эллик
харидорлар
ёки
сотувчилар
томонидан
ҳам
содир
этилиши
мумкин
.
Мисол
учун
,
Хитойдан
юк
ташиш
жараёнида
Европа
давлатларидан
тубдан
фарқ
қилувчи
ҳуқуқий
меъёрлар
билан
ишлашга
тўғри
келади
.
Максимал
даражадаги
муаммолар
божхона
органлари
орқали
ТИФни
юритувчи
компанияларда
кўпроқ
учрайди
.
Бу
муаммо
,
биринчидан
,
божхона
қонунчилигидаги
меъёрлар
билан
боғлиқ
бўлса
,
иккинчидан
,
айрим
вазиятларда
божхона
хизматларининг
қонун
меъёрларини
нотўғри
талқин
қилиши
ва
кўллаши
оқибатида
юзага
келади
.
Шуни
ҳам
айтиб
ўтиш
жоизки
,
юкларнинг
айрим
турларига
алоҳида
қонун
қоидалар
белгиланган
.
Ушбу
ўзига
хослик
ТИФ
қатнашчилари
томонидан
инобатга
олиниши
зарур
.
Жумладан
,
бутун
бир
яҳлит
нарсани
ташишда
махсус
сертификация
мавжуд
бўлса
,
ақлий
меҳнат
маҳсули
алоҳида
декларацияланиши
ва
маҳсус
божхона
меъёри
асосида
расмийлаштирилиши
талаб
этилади
.
Барча
турдаги
расмиятчилик
ва
қонун
талабларини
бажармаслик
ёки
билмаслик
қатор
жазо
турларини
,
ҳаттоки
юкни
конфискация
(
мусодара
)
қилиниши
каби
жазо
қўлланилишига
олиб
келади
.
ТИФга
оид
барча
турдаги
ҳуқуқий
меъёрларини
ва
қонун
қоидаларини
билиш
учун
кўплаб
тадбиркорлар
самарали
имкониятга
эга
эмас
.
Бу
энг
аввало
,
ҳуқуқшунос
(
юрист
)
мутахассиснинг
тор
доирадаги
мукаммал
штатининг
муҳимлиги
билан
боғлиқдир
.
Бизнинг
фикримизча
,
бу
каби
вазиятларда
аутсорсинг
доирасидаги
хизмат
фаолияти
энг
тўғри
ечим
бўла
олади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1. www.Lex.uz/acts/67238
2.www.Lex.uz/acts/67238
3.
Последние
изменения
были
внесены
14
сентяб
-
ря
2017
года
№
ЗРУ
- 446 –
С
ЗРУ
, 2017
г
.,
№
37,
ст
.978
4.
Ведомости
Верховного
Совета
, 1994
г
.,
№
11-12
ст
.285
5.www.Lex.uz/acts/7452
6. www.Lex.uz/acts/8522
7. https://www/norma.uz
