ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
19
Р
.
Ж
.
Рузиев
юридик
фанлар
доктори
,
профессор
НОМЛАНМАГАН
ШАРТНОМАНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
МОҲИЯТИ
(
Фуқаролик
кодекси
нормалари
ва
илмий
-
назарий
қарашлар
қиёсий
таҳлили
асосида
)
Ўзбекистон
Республикаси
фуқаролик
қонунчилиги
асоси
-
Фуқаролик
кодексининг
1-
моддаси
1-
қисми
, 8-
моддаси
2-
қисми
1-
банди
ва
354-
моддаси
3-
қисмида
номланмаган
шартномалар
мавжудлиги
тўғрисида
кўрсатмалар
(
қоидалар
)
белгилаб
берилган
.
Унга
кўра
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатлар
субъектлари
ўз
хоҳиш
-
истаклари
бўйича
қонунда
назарда
тутилган
,
шунингдек
,
гарчи
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилган
бўлмаса
-
да
,
лекин
унга
зид
бўлмаган
шартномалар
тузишлари
мумкин
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
назариясида
тадқиқот
объекти
сифатида
номланмаган
шартнома
қонунчилигимизда
кўрсатилганидек
,
“
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилмаган
”
ибораси
билан
тавсифланади
.
Яъни
,
номланмаган
шартноманинг
табиати
амалдаги
фуқаролик
қонунчилигимизда
унинг
белгиланмаганлиги
(
ном
берилмаганлиги
)
да
намоён
бўлади
.
Яна
шундай
бир
факт
эътиборни
ўзига
тортадики
,
аксарият
юридик
адабиётларда
номланмаган
шартнома
тушунчаси
ФКда
номи
кўрсатиб
ўтилмаганлиги
,
эътироф
этилмаганлиги
билан
таърифланади
.
Хусусан
,
россиялик
цивилист
олим
Н
.
И
.
Клейн
таъкидлашича
, “
РФ
ГК
421-
моддаси
2-
қисми
ГК
да
назарда
тутилмаган
шартномалардан
фойдаланиш
ҳуқуқини
тақдим
этади
.
Айни
пайтда
РФ
ГК
8-
моддасида
,
агар
шундай
шартнома
қўлланилган
тақдирда
у
қонунга
зид
келмаслиги
шарт
”
1
.
М
.
В
.
Телюкина
ҳам
бир
қадар
бойитган
ҳолда
айнан
шунга
ўхшаш
хулосани
илгари
суради
: “
аксарият
олимлар
шартнома
эркинлиги
принципини
очиб
берар
эканлар
,
уни
қонунда
номланмаган
шартномалар
тузиш
имкони
мавжудлиги
билан
изоҳлайдилар
.
Шунга
қарамай
,
назария
ҳам
,
амалиёт
ҳам
субъектларнинг
ГК
да
назарда
тутилмаган
бундай
шартномаларни
тузишларига
ижобий
муносабат
билдирмайди
”
2
.
Даставвал
,
номланган
шартноманинг
ўзи
нима
эканлигини
оддийроқ
қилиб
тушунтириш
ва
уни
номланмаган
шартномадан
фарқлаш
учун
“
назарда
тутилган
”
жумласини
,
айниқса
бирор
-
бир
шартномани
тур
сифатида
эътироф
этиш
учун
қандай
ҳажм
ва
мазмундаги
нормалар
зарур
ҳамда
етарли
бўлишини
аниқлаб
олиш
керак
.
Шундай
вазиятлар
юзага
келадики
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабат
субъектлари
қонунга
зид
бўлмаган
,
ва
айни
пайтда
қонун
билан
тартибга
солинмаган
,
яъни
предмети
,
муҳим
шартлари
очиб
берилмаган
,
ҳатто
номи
кўрсатилмаган
шартномаларни
тузадилар
.
Масалан
,
Ўзбекистон
Республикасининг
янги
таҳрирдаги
“
Инвестиция
фаолияти
тўғрисиа
”
ги
Қонунининг
(2014
йил
9
декабрь
) 10-
моддасида
1
Клейн
Н
.
И
.
Комментарий
к
Гражданскому
кодексу
Российской
Федерации
части
первой
(
постатейный
). –
М
.:
Юрид
.
фирма
“
Контракт
”:
ИНФРА
–
М
, 2005. –
С
.945.
2
Телюкина
М
.
В
.
Понятие
сделки
:
теоретический
и
практиче
-
ский
аспекты
//
Консультант
.
№
1,2006.www.fd.ru;
Колпаков
И
.,
Тутыхин
В
.
Как
составить
договор
толлинга
//
Финансовой
директор
.
№
12, 2003. www.fd.ru.
белгиланишича
“
инвестиция
фаолияти
иштирокчиси
инвесторлар
билан
уларнинг
буюртмаларини
бажариш
учун
шартномалар
тузиш
ҳуқуқига
эгалиги
”
ёки
ушбу
қонуннинг
12-
моддасида
“
инвестиция
фаолияти
субъектлари
ўзаро
муносабатларини
шартнома
асосида
тартибга
солишлари
”
белгилаб
берилган
.
Тушунарли
,
инвестиция
фаолияти
субъектлари
буюртмачи
ва
пудратчи
ёки
ижарачи
ва
ижарага
олувчи
ёхуд
бошқа
контрагент
(
тараф
)
лар
сифатида
тегишли
шартнома
асосида
ўз
муносабатларини
шакллантирадилар
.
Лекин
,
бу
ўринда
,
инвестор
ва
буюртмачи
,
инвестор
ва
фойдаланувчи
ўртасидаги
капитал
маблағларнинг
объекти
бўйича
муносабатлар
қандай
шартнома
андозаси
(
модели
)
асосида
тартибга
солинади
?
Ўхшаш
ҳолатни
Ўзбекистон
Республикаси
“
Реклама
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
1998
йил
21-
моддасида
ҳам
учратиш
мумкин
.
Унга
кўра
,
транспорт
воситаларида
рекламани
ташкил
қилиш
қонун
доирасида
транспорт
воситалари
мулкдорлари
ёки
бошқа
ашёвий
ҳуқуқлар
асосида
уларга
эгалик
қилувчи
шахслар
билан
реклама
берувчи
ўртасида
тузиладиган
шартномага
мувофиқ
амалга
оширилади
.
Тўғри
,
ушбу
норма
мазмунидан
келиб
чиққан
ҳолда
транспорт
воситалари
мулкдорлари
ёки
бошқа
ашёвий
ҳуқуқлар
асосида
уларга
эгалик
қилувчи
шахслар
билан
реклама
берувчи
ўртасида
вужудга
келадиган
алоқаларни
ижара
(
транспорт
воситаларида
рекламани
жойлаштириш
учун
ижара
майдонининг
ажратилиши
)
ёхуд
ҳақ
эвазига
хизмат
кўрсатиш
(
масалан
,
метрополитен
деворларидаги
реклама
)
муносабатлари
деб
фараз
қилиш
мумкин
.
Номланмаган
шартномалар
хусусида
сўз
борганда
,
цивилист
олимлар
мазкур
ҳуқуқий
ҳодиса
(
воқелик
)
ни
ҳар
хил
“
ном
”
лар
билан
аташади
.
Қонунчиликда
номланмаган
шартномалар
“
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилмаган
”
ибораси
билан
қайд
этилса
,
адабиётларда
“
ноодатий
мазмундаги
”
3
, “
номсиз
”
4
,
“
нотипик
”
5
,
“
аралаш
”
6
,
“
квалификацияланмаган
”
7
(“
малакаланмаган
”
8
)
шартномалар
деб
юритиб
келинган
.
Фикримизча
,
қандай
бўлишидан
қатъи
-
назар
,
шартноманинг
номи
йўқлигининг
ўзи
ҳам
аниқ
бир
шартнома
намунаси
сифатида
квалификациялаш
(
малакалаш
)
имконини
бермайди
.
Қонун
ёки
бошқа
ҳуқуқий
ҳужжатлар
билан
тартибга
солинмаган
шартномани
англаш
учун
қўлланиладиган
3
Покровский
И
.
А
.
Основные
проблемы
гражданского
права
.
Изд
-
е
4-
е
,
испр
.
М
.: «
Статут
», 2003. –
С
.106.
ва
бошқалар
.
4
Новицкий
И
.
Б
.
Римское
частное
право
.
Изд
.-
е
5-
е
,
М
.: «
Ста
-
тут
», 1994. –
С
. 201;
Топилдиев
В
.
Р
.
Рим
ҳуқуқи
.
Т
. “
Янги
аср
авлоди
”, 2013. –
Б
. 174.
ва
бошқалар
.
5
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Книга
вторая
.
М
.: «
Ста
-
тут
», 2003. –
С
. 8;
Ойгензихт
В
.
А
.
Нетипичные
договорные
отношения
в
гражданском
праве
.
Душанбе
. 1984. –
С
. 6;
ва
бошқалар
.
6
Рахмонкулов
Х
.
Р
.
Ўзбекистон
Фуқаролик
кодексига
шарҳ
. 1-
жилд
(1-
қисм
).
Т
. “Vektor-Press”, 2010. –
Б
. 27;
Мухаммадиев
А
.
А
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
тамойилларининг
назарий
ва
амалий
муаммолари
,
Т
.: “
ТДЮИ
”, 2010. –
Б
. 133;
ва
бошқалар
.
7
Антимонов
Б
.
В
.,
Граве
К
.
А
.
Договор
трудового
поручения
//
Ученые
записки
ВИЮН
.
Выпуск
2.
М
., 1955. –
С
. 18.
8
Муаллиф
таржимаси
.
Бу
ўринда
, “
квалификацияланмаган
”
сўзининг
луғавий
таржимаси
мазмунига
кўра
даражага
,
яъни
маълум
бир
тур
,
гуруҳга
тааллуқли
қилиб
ажратилмаган
“
малакаланмаган
”
деган
маънони
англатади
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
20
“
нотипик
”
1
атамаси
ҳам
янада
баҳсли
,
деб
ҳисоблаймиз
.
Чунончи
, “
нотипик
”
атамасини
,
ҳеч
бўлмаганда
,
икки
томонлама
тушуниш
мумкин
.
Биринчидан
,
ушбу
ибора
бошқаларга
“
ўхшамайдиган
”,
“
умумийдан
фарқ
қилувчи
”, “
одатдагидан
бошқача
”
каби
маъноларда
оддийгина
изоҳланади
. “
Нотипик
”
шартномани
бундай
изоҳ
орқали
тавсифлаш
жавобдан
кўра
саволларни
туғдиришдан
ташқари
,
нотипик
шартнома
тушунчаси
ва
моҳиятини
ҳам
тўла
-
тўкис
очиб
бера
олмайди
.
Нотипик
шартнома
юқорида
баён
этилган
ҳар
қандай
кўринишда
ифодаланса
ҳам
тушунарсиз
бўлади
.
Масалан
,
бошқаларга
ўхшамайдиган
шартнома
(
олди
-
сотди
шартномаси
ҳақ
эвазига
хизмат
кўрсатиш
шартномасига
ўхшамаслиги
мумкин
,
лекин
уларнинг
ҳеч
бири
бу
сабабдан
“
номланмаган
”
бўлолмайди
),
умумийдан
фарқ
қилувчи
шартнома
(
ҳар
қандай
тур
,
гуруҳ
,
кўринишдаги
шартномалар
ўзига
хос
белгиларга
эгаки
,
бу
уларни
умумийликдан
ҳамда
бир
-
биридан
фарқлайди
)
ва
ҳоказо
.
Шартнома
нотипиклигини
цивилистика
таълимоти
нуқтаи
-
назаридан
идрок
қилинса
,
уни
қуйидагича
тушунтириш
мумкин
.
Маълум
бирор
-
бир
гуруҳ
:
мол
-
мулкни
беришга
қаратилган
шартномалар
;
ишларни
бажаришга
қаратилган
шартномалар
;
хизматлар
кўрсатиш
тўғрисидаги
шартномалар
ва
турли
тузилмалар
таъсис
этишга
йўналтирилган
шартномаларга
тааллуқли
бўлган
белгиларни
ўзида
акс
эттирмаган
шартномаларгина
нотипик
шартнома
ҳисобланади
2
.
Шартномаларнинг
бошқа
гуруҳи
фуқаролик
ҳуқуқига
ҳанузгача
маълум
эмас
.
Яъни
,
цивилистика
таълимотида
,
шунингдек
амалиётда
ҳам
мақсадий
йўналиши
бўйича
умумий
тарзда
эътироф
этилганидан
ташқари
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларнинг
бошқа
,
бешинчи
гуруҳининг
йўқлиги
ҳам
тўла
ишонч
билан
нотипик
шартнома
мавжуд
эмаслигини
дадил
таъкидлаш
учун
асос
бўлади
3
.
В
.
А
.
Ойгензихт
нотипик
шартнома
муносабатлари
деганда
,
аралаш
ва
номланмаган
шартномалар
билан
бир
қаторда
юридик
кучга
эга
бўлмаган
квази
шартномалар
ҳам
тушунилишини
таъкидлайди
4
.
Нафақат
кундалик
ҳаётимизда
,
қолаверса
цивилистика
таълимотида
номланмаган
шартномага
нисбатан
“
нотипик
”
атамасининг
ишлатилиши
унинг
моҳиятан
тўғри
идрок
этиш
ва
талқин
қилиш
нуқтаи
-
назаридан
мақсадга
мувофиқ
келмайди
.
Номланмаган
шартноманинг
энг
қадимий
атамаси
–
“
номсиз
шартнома
”
хўжалик
ҳаёти
ривожлана
бошлаган
даврлардан
илгари
Рим
давлатида
ҳукм
сурган
қатъий
чекланган
шартномалар
тизими
барҳам
топиб
,
ҳеч
қандай
аталмайдиган
шартномалар
вужудга
келиши
ва
VI
асрда
византиялик
ҳуқуқ
профессори
Стефаний
томонидан
муомалага
киритилиши
билан
1
Муаллиф
изоҳига
кўра
, “
нотипик
”
атамаси
қонунда
белгиланмаган
,
муайян
бир
тур
,
гуруҳ
,
кўринишга
тааллуқли
бўлмаган
маъносида
тушунилади
.
2
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Книга
вторая
.
М
.:
“
Статут
”, 2003. –
С
. 8.
3
Қаранг
:
Рузиев
Р
.
Ж
.
Классификация
гражданских
договоров
по
признаку
направленности
//
ЎР
Бош
прокуратурасининг
Олий
ўқув
курслари
Ахборотномаси
. 2011,
№
5. –
Б
. 7-13;
Рўзиев
Р
.
Ж
.
Фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларни
тизимлаштиришнинг
илмий
-
назарий
муаммолари
//
Ёш
олимлар
илмий
мақолалари
тўплами
. 2013,
№
2. –
Т
.: “
ТДЮИ
”.
–
Б
. 78-83.
4
Ойгензихт
В
.
А
.
Нетипичные
договорные
отношения
в
граж
-
данском
праве
.
Душанбе
. 1984. –
С
. 4-19.
тавсифланади
5
.
Шартномада
бирор
бир
расмий
,
қонуний
номнинг
ўзи
йўқлиги
унинг
мазмунини
англатиб
турган
.
Юстиниан
кодификациясига
асосан
номсиз
шартномалар
4
гуруҳга
бўлинган
ва
4
та
ҳаракат
билан
боғлиқ
бўлган
.
Уларнинг
юридик
кучи
шундан
иборат
эдики
,
деб
ёзади
В
.
Р
.
Топилдиев
,
унда
биринчи
томон
мажбуриятни
бажарса
-
ю
,
бошқа
томон
асоссиз
равишда
ижарадан
воз
кечса
,
бу
ҳолда
биринчи
томон
бошқа
томонга
нисбатан
ижрони
қайтариш
учун
кондикцион
даъво
қўзғатиш
ҳуқуқига
эга
бўлган
6
.
Ўша
даврларда
амалда
қўлланилган
“
номсиз
шартнома
”
на
вербал
,
на
литерал
,
на
реал
,
на
консенсуал
шартномалар
жумласига
киритилган
бўлса
-
да
,
лекин
,
айтиш
мумкинки
,
ЎР
ҳозирги
Фуқаролик
кодексининг
354-
моддаси
3-
қисмида
назарда
тутилган
номланмаган
шартноманинг
замонавий
тушунчасига
мос
келади
.
Ҳанузгача
номланмаган
ва
аралаш
фуқаролик
ҳуқуқий
шартнома
институтларининг
ўзаро
нисбати
тўғрисидаги
масала
ҳам
мунозарали
бўлиб
қолмоқда
.
ЎР
ФК
354-
моддаси
4-
қисмида
тарафлар
турли
шартномаларнинг
элементларини
ўз
ичига
оладиган
шартнома
(
аралаш
шартнома
)
тузишлари
мумкинлиги
,
ва
бунда
тарафларнинг
муносабатларига
,
агар
тарафларнинг
келишувидан
ёки
аралаш
шартноманинг
моҳиятидан
бошқача
тартиб
англашилмаса
,
элементлари
аралаш
шартномада
бўлган
шартномалар
тўғрисидаги
қоидалар
қўлланилиши
белгиланган
.
Кўриниб
турганидек
,
номланмаган
шартномадан
,
яъни
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилмаган
шартномадан
(
ЎР
ФК
354-
м
. 3-
қ
.)
фарқли
ўлароқ
,
аралаш
шартнома
бўйича
тарафларнинг
муносабатларига
нисбатан
элементлари
ушбу
шартномада
мавжуд
бўлган
шартномаларга
оид
қоидалар
тегишли
равишда
татбиқ
этилади
.
Аралаш
шартнома
ўзининг
тузилиши
билан
диққатни
тортади
.
Бундай
шартнома
бир
хил
ва
(
ёки
)
ҳар
хил
таснифий
даражадаги
мажбуриятларнинг
кўплаб
вариантларини
жамлаган
бир
нечта
шартномалар
қўшилмасидан
ёхуд
уларнинг
элементларидан
ташкил
топади
.
Қонунда
аралаш
шартнома
қанча
шартномалар
ёхуд
уларнинг
элементларидан
иборат
бўлиши
кераклигининг
кўрсатилмаганлиги
ушбу
норманинг
жуда
ўринли
ва
ҳаётийлигини
тасдиқлайди
.
Эътибор
берадиган
бўлсак
,
аралаш
шартнома
ўз
ичига
оладиган
элементлар
деганда
,
у
ёки
бу
шартнома
мазмунига
киритилган
бир
-
биридан
ажратилган
алоҳида
мажбуриятлар
эмас
,
балки
айнан
аралаш
шартнома
мақсадий
йўналишига
мос
элементлар
йиғиндиси
тушунилиши
лозим
.
Ўз
навбатида
,
элементлар
йиғиндисига
мазкур
шартномага
тааллуқли
барча
императив
қоидалар
,
жумладан
шартноманинг
ўзига
хослигини
белгиловчи
шартлар
,
шунингдек
муҳим
шартлар
тўғрисидаги
қоидалар
киради
.
Аралаш
шартномада
жамланган
шартномалар
қонун
нормаларига
зид
келмаслиги
,
шунингдек
шартномалар
ҳуқуқий
моҳияти
жиҳатидан
бир
-
бирини
инкор
этмаслигини
англаш
муҳим
.
Масалан
,
якка
тадбиркор
томонидан
шартномага
асосан
кўзи
5
Қаранг
:
Новицкий
И
.
Б
.
Римское
частное
право
. –
Изд
-
е
5-
е
,
М
.,
1994.
–
С
.
201;
Топилдиев
В
.
Р
.
Рим
ҳуқуқи
:
юриспруденция
бакалавриат
таълим
йўналиши
талабалари
учун
дарслик
. –
Т
.: “
Янги
аср
авлоди
”, 2013. –
Б
.174.
6
Топилдиев
В
.
Р
.
Ўша
асар
. –
Б
. 174.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
21
ожизлар
жамиятига
умумфойдали
мақсадда
ҳадя
(
хайр
-
эҳсон
)
тариқасида
берилган
ишлаб
чиқариш
дастгоҳида
тайёрланган
маҳсулот
унинг
ўзига
текинга
қайтарилса
,
бундай
шартномани
хайр
-
эҳсон
ва
текинга
бажарилган
иш
муносабатларини
ўз
ичига
олган
аралаш
шартнома
деб
бўлмайди
.
Чунки
ушбу
шартномада
хайр
-
эҳсон
(
ҳадя
)
олувчининг
хайр
-
эҳсон
(
ҳадя
)
қилувчи
учун
хайр
-
эҳсон
эвазига
муайян
ишни
бажариш
ва
маҳсулотни
бериш
мажбурияти
текинга
умумфойдали
мақсадга
йўналтирилган
хайр
-
эҳсон
моҳиятига
зид
бўлганлиги
сабабли
ЎР
ФК
31-
бобининг
нормаларини
тадбиқ
этиш
мумкин
эмас
.
Бу
ўринда
кўрилаётган
ҳуқуқий
муносабатлар
пудрат
муносабатлари
сифатида
баҳоланиши
лозим
.
Шартнома
эркинлиги
принципи
(
тамойили
)
нинг
элементларидан
бири
ҳисобланган
аралаш
ва
номланмаган
шартномалар
қуйидаги
тарзда
қўшилиши
мумкин
.
Бир
нечта
шартномаларнинг
элементларини
ўз
ичига
олган
шартнома
қонун
ва
бошқа
ҳуқуқий
ҳужжатларда
ўз
ифодасини
топган
,
яъни
номланган
ёки
назария
ва
(
ёхуд
)
амалиётда
пайдо
бўлган
,
яъни
номланмаган
бўлиши
мумкин
.
Номланмаган
шартнома
дихотомияси
(
икки
қисмга
ажраганлиги
)
нинг
натижаси
сифатида
унинг
аралашлиги
ёки
унитарлигини
кўрсатиш
мумкин
.
Бунда
ҳар
иккала
қисмнинг
қайси
бири
аҳамиятли
ёки
устунроқ
ёхуд
бири
иккинчисини
чекламаслигини
таққослаш
шартнома
эркинлиги
принципи
нуқтаи
-
назаридан
бирор
-
бир
жўяли
натижа
бермайди
.
Фикримизча
,
ЎР
ФК
354-
моддаси
4-
қисмида
аралаш
шартномага
берилган
қонуний
таърифда
ноаниқлик
кўзга
ташланади
.
Буни
ушбу
нормага
берилган
шарҳларда
ҳам
кўриш
мумкин
1
.
Яъни
,
аралаш
шартнома
ўз
ичига
олган
турли
шартномалар
элементлари
деганда
,
қонунда
ифодасини
топган
,
номга
эга
бўлган
шартномалар
назарда
тутилгандек
туюлади
.
Ҳақиқатда
ҳам
шундай
.
Аксарият
тузилаётган
аралаш
шаклдаги
шартномаларда
номланган
шартномаларнинг
элементларинигина
жамланган
.
Модомики
,
ҳозиргача
номланмаган
шартномалар
тузилаётган
экан
,
тарафларга
уларни
аралаш
шартнома
деб
аташга
нима
ҳалақит
беряпти
?
деган
савол
туғилади
.
Агар
қонунда
номланмаган
шартномани
аралаш
шартноманинг
бир
кўриниши
сифатида
эътироф
этиш
ёки
бир
мустақил
институтни
иккинчи
институт
доирасида
тартибга
солиш
мақсад
қилинганида
,
ФК
354-
моддасининг
ифодаси
ўзгача
бўлиши
керак
эди
.
Бироқ
, 354-
модда
3
ва
4-
қисмларининг
таҳлили
номламаган
шартномани
аралаш
шартноманинг
кўриниши
(
хили
)
сифатида
таърифлаш
ҳақида
хулоса
чиқаришга
йўл
бермайди
.
Ҳар
иккала
бир
-
биридан
фарқ
қилувчи
ушбу
мустақил
институтлар
қўшиб
юборилган
ҳолатларини
ЎР
ФК
га
шарҳлардан
ташқари
айрим
цивилистларнинг
тадқиқотларида
ҳам
учратиш
мумкин
.
Масалан
,
россиялик
цивилист
олим
В
.
А
.
Писчиков
“
ҳозирга
қадар
юриспруденцияда
қонунчиликка
номаълум
бўлган
шартнома
модели
элементларидан
иборат
биронта
бир
номланмаган
шартнома
учрамаганлигига
асосланиб
,
қонунда
кўрсатилган
бир
нечта
шартномаларнинг
элементлари
қўшилиб
,
лекин
номланмаган
аралаш
шартномаларгина
1
Қаранг
:
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексига
шарҳ
. 1-
жилд
(1-
қисм
). –
Т
.: “Vektor-Press”, 2010. –
Б
. 750.
мавжудлигини
”
таъкидлайди
2
.
Бизнингча
,
В
.
А
.
Писчиковнинг
ёндошуви
бир
ёқлама
тусга
эга
бўлиб
,
номланмаган
шартнома
дихотомиясига
зид
,
деб
ҳисоблаймиз
.
Е
.
А
.
Зверева
томонидан
илгари
сурилган
хулоса
ҳақиқатан
ҳам
ғоят
эътиборли
. “
Аралаш
шартнома
таърифидан
келиб
чиқадики
,
унинг
барча
элементлари
фақат
қонун
ва
бошқа
ҳуқуқий
ҳужжатларда
назарда
тутилган
шартномаларнинг
маълум
бўлган
турларигагина
мансуб
бўлишлиги
ҳақидаги
шарт
талаб
қилинмайди
”
3
.
Муаллифнинг
аралаш
шартномалар
ҳар
доим
ҳам
қонунда
кўрсатилган
шартномаларнинг
элементларини
эмас
,
балки
баъзан
қонунчиликда
эътироф
қилинмаган
“
номсиз
”
шартнома
элементларини
ҳам
ўз
ичига
олиши
мумкинлиги
тўғрисидаги
фикрини
тўғри
деб
ҳисоблаймиз
.
Юқорида
баён
қилинганларни
ҳисобга
олиб
,
фикримизча
,
ЎР
ФК
354-
моддаси
4-
қисмининг
биринчи
жумласи
ундаги
ноаниқликни
бартараф
этиш
мақсадида
қуйидаги
таҳрирда
берилиши
лозим
:
“
Тарафлар
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилган
,
шунингдек
назарда
тутилмаган
турли
шартномаларнинг
элементларини
ўз
ичига
оладиган
(
аралаш
шартнома
)
тузишлари
мумкин
”.
Энди
қандай
ҳолларда
шартнома
нормалари
янги
,
номланмаган
шартномани
шакллантириши
ва
қайси
ҳолларда
шартнома
ўзгаришсиз
,
аввалгидек
қолишини
ойдинлаштириб
олиш
зарур
.
Бу
масала
фуқаролик
ҳуқуқий
шартноманинг
шартлари
тўғрисидаги
умумий
тушунчаларга
бориб
тақалишини
игобатга
олсак
,
кўрилаётган
мавзудан
бироз
четлашиб
,
шартнома
шартларига
оид
асосий
қоидаларга
мурожаат
қилишга
тўғри
келади
.
Цивилистикада
,
маълумки
,
шартнома
шартлари
муҳим
,
одатдаги
ва
тасодифий
шартларга
бўлинади
4
.
Шартноманинг
нарсаси
тўғрисидаги
шартлар
қонун
ҳужжатларида
бундай
турдаги
шартномалар
учун
муҳим
ёки
зарур
деб
ҳисобланган
шартлар
,
шунингдек
,
тарафлардан
бирининг
аризасига
кўра
келишиб
олиниши
зарур
бўлган
ҳамма
шартлар
муҳим
шартлар
жумласига
киради
.
Агар
тарафлар
ўртасида
шартноманинг
барча
муҳим
шартлари
юзасидан
шундай
ҳолларда
талаб
қилинадиган
шаклда
келишувга
эришилган
бўлса
,
шартнома
тузилган
ҳисобланади
(
ЎР
ФК
364-
м
. 1-
қ
.).
Муҳим
шартлардан
лоақал
биттаси
келишилган
бўлмаса
,
шартнома
тузилган
деб
ҳисобланмайди
.
Бундан
ташқари
,
у
ёки
бу
шартноманинг
муҳим
ва
зарур
шартлари
қонунчилик
билан
белгилаб
қўйилиши
мумкин
5
.
Бир
сўз
билан
айтганда
,
муҳим
шартлар
зарурий
аҳамиятга
эга
.
2
Қаранг
:
Писчиков
В
.
А
.
Смешанные
и
нетипичные
договоры
в
гражданском
праве
России
.
Автореф
.
на
со
-
иск
.
учен
.
степ
.
канд
.
юр
.
наук
. –
М
., 2004. –
С
. 6.
3
Зверева
Е
.
А
.
Правовое
регулирование
информационного
обеспечения
предпринимательской
деятельности
в
Российской
Федерации
. –
М
.: “
Когито
-
Центр
”, 2004. –
С
. 118-
119.
4
Зокиров
И
.
Б
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
ҳуқуқи
.
Дарслик
/
Китоб
1.
Масъул
муҳаррир
Ҳ
.
Рахмонкулов
. –
Т
.: “
Адолат
”, 1996. –
Б
.286;
Рўзиев
Р
.
Д
.,
Топилдиев
В
.
Р
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
.
Ўқув
қўлланма
.
Умумий
қисм
. –
Т
.:
“
Чўлпон
”, 2011. –
Б
. 442-443.
5
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексига
шарҳ
. 1-
жилд
(
биринчи
қисм
). –
Т
.: “Vektor-Press”, 2010. –
Б
.766-767.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
22
Демак
,
одатдаги
ва
тасодифий
шартларга
у
қадар
зарурат
йўқ
деб
тушуниш
мумкин
.
Лекин
,
тарафларнинг
хоҳиш
-
иродаси
билан
ўзаро
келишиб
шартнома
матнига
киритилган
шартлар
,
хусусан
,
тасодифий
шартлар
ўз
-
ўзидан
муҳим
шартларга
айланади
.
Яъни
,
тарафлардан
бирининг
аризасига
кўра
келишиб
олиниши
зарур
бўлган
ҳамма
шартлар
муҳим
шартлар
ҳисобланади
(
ЎР
ФК
364-
м
. 2-
қ
.).
Муҳим
шартнинг
легал
таърифи
ва
тасодифий
шартнинг
доктринал
асослантирилишининг
ўзаро
мослиги
нуқтаи
-
назаридан
В
.
В
.
Витрянскийнинг
мулоҳазаси
,
шубҳасиз
,
қизиқарли
.
Ҳақиқатда
ҳам
тасодифий
ва
муҳим
шартлар
баъзи
фарқ
қилувчи
белгиларга
эга
.
Шартномада
тасодифий
шартнинг
мавжуд
бўлмаслиги
амалий
нуқтаи
-
назардан
мумкин
эмас
.
Чунки
,
акс
ҳолда
,
бошланишидан
шартноманинг
ўзини
тузишга
асос
бўлмас
эди
.
Тарафлардан
ҳеч
бири
,
агар
олдиндан
келишилган
шартлардан
бирортаси
шартнома
матнига
киритилмас
экан
,
бундай
ҳуқуқий
муносабатга
киришиш
ҳақида
хоҳиш
билдирмаган
бўлар
эди
.
Фикримизча
,
шартларни
шартнома
тузилишига
ёки
шартноманинг
бўлиши
-
бўлмаслигига
кўрсатадиган
таъсир
кучига
қараб
эмас
,
балки
қайси
пайтда
умуман
шартнома
шартлари
ҳақида
сўз
юритишимиз
мумкинлиги
нуқтаи
-
назаридан
ажратиш
лозим
.
Шартномани
узил
-
кесил
имзолагунча
,
дарҳақиқат
,
уларни
уч
қисмга
бўлиш
асосли
:
бир
қисми
мажбурий
муҳим
шартлар
сифатида
қонундан
олинса
,
бошқа
қисми
қонун
ёки
маҳаллий
одат
ва
анъаналар
ёхуд
иш
муомаласи
одатларида
мавжуд
тавсиявий
тусдаги
шартлар
(
одатдаги
)
қаторидан
танланади
,
учинчи
қисми
эса
тасодифий
бўлиб
,
тарафларнинг
аниқ
эҳтиёжларидан
келиб
чиқиб
ўйлаб
топилади
.
Шартнома
имзолангандан
кейин
тарафларнинг
ҳуқуқлари
ва
мажбуриятларини
акс
эттирувчи
унинг
матнида
мавжуд
бўлган
барча
шартлар
мақсадга
эришиш
нуқтаи
-
назаридан
конкрет
ҳол
учун
муҳим
ва
зарурийдир
.
Агарда
тарафлардан
бирини
шартнома
матни
(
ундаги
шартлар
)
қониқтирмаса
,
қайсики
келишувга
кўра
шартномага
киритилиши
керак
бўлган
,
аммо
унда
ўз
ифодасини
топмаган
шарт
бўйича
талаби
асослилигини
иккинчи
тараф
(
ёки
суд
)
тан
олиши
лозим
.
Чунки
,
ушбу
ҳолатнинг
ҳуқуқий
табиати
,
шунингдек
ЎР
ФК
364-
моддаси
2-
қисми
мазмун
-
моҳияти
шартноманинг
муҳим
шарти
киритилмай
,
тушириб
қолдирганлигини
яққол
кўрсатиб
турибди
.
Қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилган
ва
тутилмаган
шартномаларни
тузиш
ҳуқуқи
билан
шартнома
шартларини
белгилаш
эркинлиги
ўртасидаги
алоқадорлик
масаласига
қайтадиган
бўлсак
,
шартнома
шартларини
танлаш
эркинлиги
янги
номланмаган
шартномани
қай
даражада
шакллантириши
мумкинлигини
ҳал
қилишимиз
керак
бўлади
.
Бунда
,
кенг
маънода
,
қонун
билан
боғлиқ
бўлмаган
,
яъни
қонунда
эътироф
этилмаган
шартнома
шартлари
муҳим
роль
ўйнайди
.
Қонун
билан
боғлиқ
бўлмаган
шартлар
жумласига
тасодифий
ва
одатдаги
шартларни
киритиш
мумкин
.
Бу
шартлар
тарафларнинг
ташаббуси
ва
келишувига
кўра
конкрет
(
муайян
)
шартнома
учун
унинг
предмети
ва
бошқа
зарур
шартлари
,
яъни
муҳим
шартларига
айланади
.
Шундай
қилиб
,
ёхуд
номланмаган
аралаш
ёхуд
номланмаган
(
номсиз
)
унитар
шартнома
вужудга
келади
.
Хулоса
ўрнида
умумлаштириб
,
қуйидаги
фикр
-
мулоҳазаларимизни
билдириб
ўтишни
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисоблаймиз
.
1.
Қонун
(
ёхуд
амалиёт
)
да
номи
аниқланган
ёки
аниқланмаганлигидан
қатъий
-
назар
шартноманинг
предмети
,
бошқа
муҳим
шартлари
,
мазмунига
оид
қонуний
кўрсатманинг
йўқлиги
бундай
шартномани
номланмаган
шартнома
сифатида
эътироф
этиш
учун
асос
бўлади
.
2.
Номланмаган
шартномаларнинг
умумий
таснифини
қонунчиликка
номаълум
бўлган
номланмаган
унитар
ҳамда
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилган
икки
ва
ундан
ортиқ
шартномалар
элементларидан
ташкил
топган
номланмаган
аралаш
шартномалар
гуруҳига
ажратиш
орқали
амалга
ошириш
мумкин
.
Номланмаган
унитар
шартномалар
,
ўз
навбатида
,
қонун
билан
тартибга
солинган
келишувлар
,
шунингдек
махсус
(
алоҳида
)
турдаги
шартномалар
(sui generis)
белгиларига
эга
бўлади
.
3.
Номланмаган
аралаш
шартномалар
элементлари
ҳар
доим
ҳам
қонунчиликка
маълум
бўлган
,
балки
баъзан
қонун
билан
тартибга
солинмаган
шартномаларга
ҳам
тааллуқли
бўлиши
мумкин
.
4.
Номланмаган
аралаш
шартномалар
,
шунингдек
қонуний
тартибга
солинган
келишувларнинг
умумий
белгиларига
эга
аралаш
шартномаларнинг
вужудга
келишида
тасодифий
ва
одатдаги
шартлар
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Аннотация
:
ушбу
мақолада
шартнома
танлаш
эркинлиги
тамойилининг
мазмуни
аниқланиб
,
асосий
эътибор
номланмаган
ва
аралаш
шартномалар
тушунчалари
ҳамда
уларнинг
ўзаро
муносабатига
қаратилади
.
Калит
сўзлар
:
номланмаган
шартнома
,
шартнома
эркинлиги
,
квалификацияловчи
(
сифатига
қараб
даражаларга
ажратувчи
)
нормалар
,
нотипик
(
умумий
хусусиятларни
ўзида
акс
эттирмаган
)
шартнома
,
аралаш
шартнома
,
қонун
ўхшашлиги
,
шартнома
шартлари
.
Аннотация
:
В
данной
статье
определяется
смысл
принципа
свободы
выбора
договора
.
Основное
внима
-
ние
уделяется
соотношению
понятий
неназванного
и
смешанного
договоров
.
Ключевые
слова
:
неназванный
договор
,
свобода
договора
,
квалифицирующие
нормы
,
нетипичный
до
-
говор
,
смешанный
договор
,
аналогия
закона
,
условия
договора
.
Annotation:
This article defines the meaning of free-
dom of selection of contract principle. The main attention
is paid to comparison unnamed and mixed contracts defi-
nitions.
Key words:
unnamed contract, freedom of contract,
qualifying norms, atypical contract, mixed contract, law
analogy, contract conditions.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Зокиров
И
.
Б
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
ҳуқуқи
.
Дарслик
/
Китоб
1.
Масъул
муҳаррир
Ҳ
.
Рахмонкулов
. –
Т
.: “
Адолат
”, 1996.
2.
Рўзиев
Р
.
Д
.,
Топилдиев
В
.
Р
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
.
Ўқув
қўлланма
.
Умумий
қисм
. –
Т
.: “
Чўлпон
”, 2011.
3.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексига
шарҳ
. 1-
жилд
(
биринчи
қисм
). –
Т
.: “Vektor-Press”, 2010.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
23
4.
Рахмонкулов
Х
.
Р
.
Ўзбекистон
Фуқаролик
кодексига
шарҳ
. 1-
жилд
(1-
қисм
). –
Т
. “Vektor-Press”,
2010.
5.
Мухаммадиев
А
.
А
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
тамойилларининг
назарий
ва
амалий
муаммолари
,
Т
.:
“
ТДЮИ
”, 2010. –
Б
. 133.
6.
Рузиев
Р
.
Ж
.
Классификация
гражданских
договоров
по
признаку
направленности
//
ЎР
Бош
прокуратурасининг
Олий
ўқув
курслари
Ахборотномаси
. 2011, –
№
5.
7.
Рўзиев
Р
.
Ж
.
Фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларни
тизимлаштиришнинг
илмий
-
назарий
муаммолари
//
Ёш
олимлар
илмий
мақолалари
тўплами
.–
Т
.: “
ТДЮИ
”,
2013. –
№
2.
8.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексига
шарҳ
. 1-
жилд
(1-
қисм
). –
Т
.: “Vektor-Press”, 2010.
9.
Клейн
Н
.
И
.
Комментарий
к
Гражданскому
кодексу
Российской
Федерации
части
первой
(
постатейный
). –
М
.:
Юрид
.
фирма
“
Контракт
”:
ИНФРА
–
М
, 2005.
10.
Колпаков
И
.,
Тутыхин
В
.
Как
составить
договор
толлинга
//
Финансовой
директор
. 2003. –
№
12.
11.
Покровский
И
.
А
.
Основные
проблемы
граждан
-
ского
права
.
Изд
-
е
4-
е
,
испр
. –
М
.: «
Статут
», 2003.
12.
Новицкий
И
.
Б
.
Римское
частное
право
.
Изд
.-
е
5-
е
,
М
.: «
Статут
», 1994.
13.
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Книга
вторая
.
М
.: “
Статут
”, 2003.
14.
Топилдиев
В
.
Р
.
Рим
ҳуқуқи
:
юриспруденция
бакалавриат
таълим
йўналиши
талабалари
учун
дарслик
. –
Т
.: “
Янги
аср
авлоди
”, 2013.
Н
.
Имомов
ТДЮУ
Ҳуқуқий
тадқиқотлар
маркази
раҳбар
ўринбосари
,
юридик
фанлар
доктори
ХУСУСИЙ
МУЛК
БОРАСИДАГИ
ТАСАВВУРЛАР
ВА
УЛАРНИНГ
ТАЛҚИНИГА
НИСБАТАН
ЁНДАШУВЛАР
Мулк
иқтисодий
ва
юридик
категория
сифатида
ҳар
доим
турлича
тасаввур
этилган
ва
доимо
ҳар
қандай
давлат
ва
жамиятдаги
энг
концептуал
масалалардан
бири
сифатида
эътиборда
бўлган
.
Мамлакатда
мулк
масаласи
қандай
ҳал
этилганлигидан
келиб
чиқиб
,
давлатнинг
иқтисодий
ривожланиши
ҳамда
халқнинг
фаровон
турмуши
кафолатланганлик
даражасини
аниқлаш
мумкин
ҳисобланади
.
Шу
боис
мулкчилик
масаласи
,
айниқса
,
хусусий
мулк
ва
унинг
мақомининг
ҳуқуқий
тартибга
солиш
нуқтаи
назардан
тўғри
белгиланиши
муҳимдир
.
Хусусий
мулк
тўғрисидаги
тасаввурлар
,
яъни
хусусий
мулк
тушунчасини
англаш
ва
талқин
этиш
иқтисодий
муносабатлар
ва
уларни
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
асосий
масаласи
саналади
.
Бунда
хусусий
мулкнинг
иқтисодий
ва
юридик
категория
сифатида
талқин
этилишидаги
уйғунлик
ҳамда
айнийлик
,
уларнинг
ўзаро
бир
-
бирини
тўлдириши
алоҳида
ўрин
тутади
.
Мулкчилик
ва
хусусий
мулк
муносабатларининг
шаклланишига
оид
анъанавий
тасаввурга
кўра
,
мулк
категорияси
ҳеч
бўлмаганда
икки
субъект
мавжуд
бўлганда
юзага
келади
.
Бу
ҳолатга
нисбатан
одатда
аъанавий
тарзда
Робинзон
Крузо
мисол
қилинади
.
Робинзон
Крузо
ўз
фойдаланиши
ва
истеъмолида
ашёларга
эга
бўлган
,
бироқ
у
ушбу
ашёлар
юзасидан
ҳеч
ким
билан
муносабатга
кириша
олмаган
.
Шу
сабабли
бу
ҳолатда
Робинзон
Крузони
тўлиқ
маънода
мулкдор
,
деб
ҳисоблаш
мумкин
бўлмаган
.
Роман
тафсилотлари
асосида
Жумавойнинг
пайдо
бўлиши
Робинзон
Крузо
ва
Жумавой
ўртасида
ашёларга
нисбатан
муносабатни
ва
айни
пайтда
мулкни
юзага
келтирган
.
Инсоният
ҳали
овчилик
ва
табиат
неъматларини
йиғиб
-
териб
истеъмол
қилган
даврларда
(
палеолит
,
мезолит
)
дастлаб
мулк
тушунчаси
мавжуд
бўлмаган
.
Бироқ
,
неолит
даврида
ишлаб
чиқариш
хўжалиги
вужудга
келиши
билан
меҳнат
қуроллари
,
рўзғор
буюмлари
,
уй
-
жой
,
чорва
хусусий
мулкка
айланди
.
Кейинчалик
ер
ҳам
хусусий
мулк
ҳисоблана
бошлади
.
Тарихий
жиҳатдан
олиб
қаралганда
ҳам
хусусий
мулкнинг
шаклланиш
манбаси
бўлиб
жамоа
мулки
ҳисобланади
.
Бунга
хусусий
мулкни
номлаш
бўйича
ўша
даврда
қўлланилган
терминлар
ҳам
далолат
беради
.
Дастлаб
хусусий
мулк
“dominium”
термини
билан
белгиланган
бўлиб
унга
квиритлар
ҳуқуқи
бўйича
деган
маънони
англатувчи
“ex iure Quiritium”
ибораси
ҳам
қўлланилган
.
Бу
ибора
мол
-
мулклар
дастлаб
рим
халқига
,
сўнгра
эса
хусусий
мулк
кўринишида
рим
фуқароларига
тегишли
эканлигини
англатган
.
Рим
республика
даврининг
сўнгги
даврларида
хусусий
мулкни
белгилаш
учун
“proprietas”
терминидан
фойдаланилган
1
.
Рим
хусусий
ҳуқуқида
хусусий
мулк
ҳуқуқи
мутлақлаштирилган
бўлса
,
Юстиниан
дигестларида
мулк
ҳуқуқи
мол
-
мулкка
эгалик
қилиш
,
фойдаланиш
ва
1
Новицкий
И
.
Б
.
Римское
частное
право
. –
М
.:
Юрист
, 1998. –
С
. 78.
