ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
105
С
.
Аббасов
,
ҳуқуқ
магистри
АРБИТРАЖ
КЕЛИШУВЛАРИНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
ТАБИАТИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
арбитраж
келишувининг
илмий
-
амалий
жиҳатлари
таҳлил
этилиб
,
арбитраж
арбитраж
келишувнинг
тушунчаси
ва
хусусиятлари
тадқиқ
этилган
,
шунингдек
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Халқаро
тижорат
арбитражи
тўғрисида
”
ги
Қонуни
лойиҳаси
юзасидан
тавсия
ва
таклифлар
ишлаб
чиқилган
.
Калит
сўзлар
:
арбитраж
келишуви
,
халқаро
тижорат
арбитражи
,
иқтисодий
низо
,
ёзма
шакл
,
даъво
,
суд
.
Аннотация
:
в
данной
статье
были
проанализиро
-
ваны
научно
-
практические
черты
арбитражного
согла
-
шения
,
исследованы
понятие
и
признаки
арбитражного
соглашения
,
а
также
были
разработаны
рекомендации
и
предложения
по
проекту
Закона
Республики
Узбеки
-
стан
«
О
международном
коммерческом
арбитраже
».
Ключевые
слова
:
арбитражное
соглашение
,
меж
-
дународный
коммерческий
арбитраж
,
экономический
спор
,
письменная
форма
,
иск
,
суд
.
Annotation
: this article analyzes the scientific and
practical features of the arbitration agreement, studies the
concept and features of the arbitration agreement, and
develops recommendations and proposals on the draft
Law of the Republic of Uzbekistan “On international
commercial arbitration”.
Keywords
: arbitration agreement, international com-
mercial arbitration, business dispute, the written form, the
complaint, the court.
Ўзбекистон
Республикаси
мустақиллика
эришгани
билан
дунё
ҳамжамиятига
интеграция
бўлиш
жараёни
жадал
равишда
ривожланиб
бормоқда
,
хусусан
,
биргина
инсон
ҳуқуқлари
соҳасида
мамлакатимиз
70
дан
ортиқ
халқаро
конвенциялар
,
пактлар
ва
декларацияларга
аъзо
бўлмоқда
.
Шу
билан
бирга
,
республика
сиёсий
,
савдо
-
иқтисодий
ва
бошқа
масалаларни
амалга
оширишга
қаратилган
икки
томонлама
шартномалар
,
келишувларни
имзолаган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш
.
М
.
Мирзиёев
иқтисодиёт
соҳасида
олдимизда
турган
вазифалар
ҳақида
гапирганда
,
аввало
кенг
қамровли
иқтисодий
ислоҳотлар
негизида
очиқ
иқтисодиёт
,
соғлом
рақобат
,
ишбилармонлик
ва
инвестиция
муҳитини
тубдан
яхшилаш
учун
зарур
шароитларни
яратиш
;
иқтисодиётда
давлат
иштирокини
камайтириш
,
хусусий
секторни
жадал
ривожлантириш
орқали
янги
иш
ўринларини
кўпайтириш
;
иқтисодиётни
модернизация
ва
диверсификация
қилиш
,
меҳнат
унумдорлигини
ошириш
орқали
юқори
иқтисодий
ўсишни
таъминлаш
; “
яширин
”
иқтисодиётга
қарши
курашиш
,
унинг
ҳажмини
кескин
қисқартириш
;
валютани
эркинлаштириш
сиёсатини
изчил
давом
эттириш
,
барқарор
монетар
сиёсатни
амалга
ошириш
;
иқтисодиётни
ривожлантиришга
доир
стратегик
вазифаларни
рўёбга
чиқаришга
қодир
малакали
кадрларни
тайёрлаш
каби
мақсадлар
мужассам
эканини
қайд
этиш
лозимлиги
алоҳида
таъкидлаб
ўтган
[1].
Чет
эл
жисмоний
ва
юридик
шахслари
иштирокида
иқтисодий
муносабатларнинг
ривожланиши
турли
низоли
вазиятлар
вужудга
келишига
олиб
келиши
мумкин
.
Бугунги
кунда
халқаро
тижорат
муносабатлари
доирасида
вужудга
келаётган
низолар
энг
мураккаб
ва
долзарб
масалалр
ҳисобланади
.
Шу
сабабли
уларнинг
ҳал
этиш
муҳим
вазифалардан
бири
ҳисобланади
.
2017–2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг
бешта
устувор
йўналиши
бўйича
Ҳаракатлар
стратегиясида
Қонун
устуворлигини
таъминлаш
ва
суд
-
ҳуқуқ
тизимини
янада
ислоҳ
қилишнинг
устувор
йўналишининг
муҳим
вазифаси
сифатида
маъмурий
,
жиноят
,
фуқаролик
ва
хўжалик
қонунчилигини
такомиллаштириш
,
жумладан
одил
судловни
амалга
ошириш
самарадорлиги
ва
сифатини
ошириш
,
фуқаролик
ва
хўжалик
суд
иш
юритувининг
процессуал
асосларини
такомиллаштириш
,
ишларини
кўриб
чиқиш
тартибини
такомиллаштириш
кўрсатиб
ўтилган
[2].
Шу
билан
бирга
халқаро
тижорат
муносабатларининг
ривожланиши
халқаро
тижорат
арбитражларини
ташкил
этиш
билан
уларда
ишни
кўришнинг
процессуал
асосларини
такомиллаштиришни
тақозо
этади
.
Мамлакатимизда
амалга
оширилаётган
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотлари
тижорат
низоларини
муқобил
ҳал
этиш
усуллари
,
шу
жумладан
арбитраж
(
ҳакамлик
)
жараёнини
такомиллаштиришни
назарда
тутади
.
Халқаро
тижорат
арбитражи
доимий
асосда
ёки
муайян
ҳолат
юзасидан
махсус
тузилган
,
халқаро
тижорат
низоларини
муайян
процессуал
шаклда
кўришга
мўлжалланган
,
низолашувчи
томонлар
учун
мажбурий
қарор
чиқарувчи
ҳакамлик
суди
ҳисобланади
.
Мазкур
суд
у
ёки
бу
шаклда
“
чет
эл
капитали
”
ни
ўз
ичига
олувчи
махсус
турдаги
низоларни
,
айнан
фуқаролик
-
ҳуқуқий
ва
,
асосан
,
савдо
келишувларни
ҳал
этиш
учун
тузилади
.
Халқаро
тижорат
арбитражи
унинг
тегишли
бўлган
ишларни
кўришгагига
ваколатли
ҳисобланади
.
Ишни
арбитражда
кўриш
учун
тақдим
этиш
ҳақидаги
келишув
арбитраж
келишуви
кўринишида
тузилиши
мумкин
.
Бинобарин
,
халқаро
тижорат
арбитражи
фаолиятидаги
энг
зарур
институт
арбитраж
келишуви
ҳисобланади
.
Умуман
олганда
,
арбитраж
келишуви
тарафлар
ўртасида
вужудга
келган
ёки
вужудга
келиши
мумкин
бўлган
низоларни
ҳакамлик
судида
кўриб
чиқиш
учун
келажакда
берилиши
ҳақидаги
келишув
ҳисобланади
.
Арбитраж
келишуви
қуйидаги
белгиларга
эга
:
-
мазкур
тарафларнинг
келишуви
вужудга
келган
ёки
вужудга
келиши
мумкин
бўлган
низоларни
арбитражга
кўриб
чиқиш
учун
тақдим
этиш
ҳақидаги
битим
ҳисобланади
;
-
келишув
бўйича
низо
муайян
бир
ҳуқуқий
муносабат
билан
боғлиқ
бўлади
,
муносабатнинг
шартномавий
тусга
эгалиги
муҳим
эмас
.
Бугунги
кунда
уч
турдаги
арбитраж
келишуви
мавжуд
:
шартнома
шарти
(arbitration clause),
арбитраж
шартномаси
(arbitration agreement)
ва
ҳакамлик
ёзуви
(submission
agreement).
Шартнома
шарти
–
тарафларнинг
асосий
шартнома
ичига
киритилган
ва
арбитраж
тартибида
шартнома
тарафлари
ўртасида
вужудга
келиши
мумкин
бўлган
низоларни
ҳал
этишни
назарда
тутадиган
келишув
.
Ундан
фарқли
ўлароқ
арбитраж
шартномаси
асосий
шартномадан
алоҳида
тартибда
тузилади
.
У
асосий
шартнома
билан
бир
вақтда
ёки
ундан
кейин
,
лекин
низо
вужудга
келишидан
аввал
тузилади
.
Агар
низо
вужудга
келган
бўлса
,
арбитраж
судига
низо
тақдим
этиш
ҳақидаги
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
106
келишув
ҳакамлик
ёзуви
деб
аталади
.
Шундай
қилиб
,
арбитраж
келишуви
исталган
уч
шаклда
тузилиши
мумкин
[3].
Хорижий
мамлакатларда
мазкур
масала
юзасидан
ҳа
айрим
ёндашувлар
мавжуд
.
Мисол
учун
,
АҚШда
арбитраж
келишуви
тарафлари
бўлажак
арбитраж
қарорининг
тузилиши
ва
мазмунини
белгилаши
мумкин
.
Мазкур
қарор
«high-low arbitration agreement»
(
юқори
ва
паст
кўрсаткичли
арбитраж
қарори
)
деб
аталади
[4, 173-
бет
].
Тарафлар
ўз
келишувида
даъвогар
олиши
мумкин
бўлган
тўловнинг
максимал
миқдорини
ва
жавобгар
қоплаши
лозим
бўлган
тўловнинг
минимал
суммасини
кўрсатиб
ўтишади
.
Мазкур
доиралар
арбитрга
айтилмайди
.
Арбитр
қарор
чиқаради
ва
агар
қарорда
кўрсатилган
сумма
миқдори
мазкур
доира
оралиғида
бўлса
тарафлар
қарорга
қатъий
риоя
қилишади
.
Агар
қарордаги
сумма
миқдори
белгиланган
миқдордан
кўп
бўлса
,
даъвогар
белгиланган
максимум
миқдордаги
сумма
олади
.
Агар
сумма
белгиланган
минимум
миқдордан
кам
бўлса
,
жавобгар
энг
кам
белгиланган
миқдордаги
тўловни
амалга
оширади
[5, 99-
бет
].
Шу
орқали
тарафлар
ишни
кўриб
чиқиш
натижасини
олдиндан
аниқлаш
,
қарорнинг
тарафлар
манфаатига
мослаштириш
имконига
эга
бўлишади
.
Демак
,
арбитраж
келишуви
шартнома
шарти
ва
алоҳида
келишув
шаклида
тузилиши
мумкин
бўлиб
,
бунда
уларнинг
ёзма
шаклига
риоя
этилиши
муҳим
шарт
ҳисобланади
.
Бизнинг
фикримизча
,
арбитраж
келишуви
қуйидаги
талабларга
риоя
этилганда
ёзма
шаклда
тузилган
ҳисобланади
:
агар
у
тарафлари
томонидан
имзоланган
ҳужжатда
мавжуд
бўлса
;
хатлар
алмашиш
,
телетайп
,
телеграф
ёкиушбу
ке
-
лишувни
қатъий
белгилашни
таъминловчи
ва
ҳужжат
бошқа
тарафдан
юборилаётганлигини
ишончли
аниқлаш
имконини
берувчи
бошқа
электрон
алоқа
во
-
ситалари
орқали
хабарлар
алмашиш
йўли
билан
ту
-
зилган
бўлса
;
даъво
аризаларини
алмашиш
ва
/
ёки
даъвони
қай
-
тариб
олиш
орқали
,
уларда
тарафлардан
бири
кели
-
шув
мавжудлигини
тасдиқлаётган
,
иккинчиси
эса
бунга
эътироз
билдирмаётган
бўлса
.
Арбитраж
келишуви
жуда
қисқа
бўлиши
ҳам
мумкин
.
Унда
келишув
таалуқли
бўлган
шартнома
(
ёки
бир
неча
шартномалар
)
нинг
реквизитлари
,
ҳал
этиладиган
масалалар
доираси
,
тарафларнинг
халқаро
тижорат
арбитражига
низони
тақдим
этиш
ҳақидаги
хоҳиш
ва
истаклари
акс
эттирилади
[6, 80-
бет
].
Шартномадаги
шартнома
шартини
назарда
тутувчи
ҳужжатга
иқтибос
,
агар
мазкур
шартнома
ёзма
шаклда
тузилган
бўлса
ва
мазкур
иқтибос
шартнома
шартини
шартноманинг
қисмига
айлантирса
,
арбитраж
келишуви
хисобланади
.
Ўзбекистон
Республикасида
халқаро
тижорат
арбитражини
ривожлантириш
бўйича
таклифлар
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Халқаро
тижорат
арбитражи
тўғрисида
”
ги
Қонуни
лойиҳасида
яхши
тартибга
солинган
бўлиб
,
улар
БМТ
Халқаро
савдо
ҳуқуқи
бўйича
комиссияси
–
ЮНСИТРАЛ
томонидан
қабул
қилинган
қўшимчалар
ва
ўзгартиришларга
асосланган
.
Авваламбор
,
улар
арбитраж
келишуви
шаклининг
либерал
тартибга
солинишига
боғлиқдир
.
Етук
хорижий
мутахассис
К
.
Боулдинг
айтиб
ўтганидек
,
мазкур
ўзгартиришларнинг
мазмуни
шундан
иборатки
,
арбитраж
келишувининг
ёзма
шаклига
оид
жуда
ҳам
қатъий
талаблар
ҳозирги
кундаги
тижорат
шартномаларини
тузишнинг
амалиётини
(
улар
,
қоида
тариқасида
,
шартнома
шартини
ўз
ичига
олади
) [7, 67-
бет
].
Шу
билан
бирга
,
БМТ
Халқаро
савдо
ҳуқуқи
бўйича
комиссияси
тавсиялари
арбитраж
келишувининг
предмети
бўлган
масала
юзасидан
даъво
тақдим
қилинган
суд
,
агар
тарафларнинг
бири
низонинг
моҳияти
бўйича
ўзининг
биринчи
аризасини
тақдим
этишидан
олдин
бу
ҳақда
сўраган
бўлса
,
агар
мазкур
келишувнинг
ҳақиқий
эмаслиги
,
ўз
кучини
йўқотганлиги
ёки
ижро
этилиши
мумкин
эмаслигини
аниқламаса
,
тарафларни
арбитражга
юбориши
шартлиги
ҳақидаги
,
арбитраж
келишуви
таъминлаш
чораларини
қўллашга
имкон
бермасилиги
ҳақидаги
қоидаларни
киритишни
тақозо
этади
.
Бизнинг
фикримизча
,
мазкур
тавсиялар
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Халқаро
тижорат
арбитражи
тўғрисида
”
ги
Қонуни
лойиҳасида
ўз
аксини
топиши
лозим
.
Кўплаб
миллий
олимларимиз
(
О
.
Оқюлов
,
И
.
Рустамбеков
,
Ш
.
Масадиков
ва
бошқалар
)
арбитраж
келишувининг
ҳаққонийлиги
презумпциясини
киритиш
лозимлиги
,
унга
кўрса
арбитраж
келишувини
талқин
қилишда
барча
шубҳалар
унинг
ҳақиқийлиги
ва
бажарилиши
мумкинлиги
фойдасига
талқин
қилиниши
кераклиги
қоида
сифатида
белгилашни
таклиф
этадилар
.
Мазкур
презумпциянинг
мавжудлиги
муҳим
аҳамиятга
эга
,
унинг
қонуний
мустаҳкамланмаганлиги
арбитраж
келишувини
шарҳлашда
арбитраж
томонидан
ишни
кўриб
чиқишнинг
энг
аввалги
босқичида
низолар
вужудга
келишига
асос
бўлади
.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Халқаро
тижорат
арбитражи
тўғрисида
”
ги
Қонуни
лойиҳасида
қуйидаги
нормаларни
мустаҳкамлаш
лозим
:
1.
Бизнинг
фикримизча
арбитраж
келишувига
“
тарафларнинг
шартномавий
хусусиятга
эгалиги
ёки
эга
эмаслигидан
қатъи
назар
бирор
-
бир
аниқ
ҳуқуқий
муносабат
билан
боғлиқ
бўлган
,
улар
ўртасида
юзага
келган
ёки
юзага
келиши
мумкин
бўлган
барча
ёки
муайян
низоларни
арбитражга
бериш
тўғрисидаги
келишуви
”
сифатида
таъриф
бериш
лозим
.
Бунда
,
арбитраж
келишуви
шартноманинг
таркибий
қисми
бўлган
шартнома
шарти
ёки
алоҳида
келишув
тарзида
расмийлаштирилиши
мумкинлигини
қайд
этиш
лозим
.
2.
Арбитраж
келишуви
шаклига
бўлган
талабларни
инобатга
олиб
,
қуйидаги
нормани
киритиш
лозим
:
“
Арбитраж
келишувиёзма
шаклда
тузилади
ҳамда
қуйидаги
шартлардан
ҳеч
бўлмаганда
биттасига
риоя
қилинганда
шундай
деб
ҳисобланади
:
агар
у
тарафлари
томонидан
имзоланган
ҳужжатда
мавжуд
бўлса
;
хатлар
алмашиш
,
телетайп
,
телеграф
ёкиушбу
ке
-
лишувни
қатъий
белгилашни
таъминловчи
ва
ҳужжат
бошқа
тарафдан
юборилаётганлигини
ишончли
аниқлаш
имконини
берувчи
бошқа
электрон
алоқа
во
-
ситалари
орқали
хабарлар
алмашиш
йўли
билан
ту
-
зилган
бўлса
;
даъво
аризаларини
алмашиш
ва
/
ёки
даъвони
қай
-
тариб
олиш
орқали
,
уларда
тарафлардан
бири
кели
-
шув
мавжудлигини
тасдиқлаётган
,
иккинчиси
эса
бунга
эътироз
билдирмаётган
бўлса
”.
3.
Арбитраж
келишуви
ҳаққонийлиги
презумпцияси
,
яъни
“
арбитраж
келишувини
талқин
қилишда
барча
шубҳалар
унинг
ҳақиқийлиги
ва
бажа
-
рилиши
мумкинлиги
фойдасига
талқин
қилиниши
кераклиги
”
тўғрисидаги
нормани
киритиш
лозим
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
107
4.
Арбитраж
келишуви
предмети
ҳисобланган
масала
юзасидан
давъо
келиб
тушганда
вужудга
келадиган
масалаларни
ҳал
этиш
мақсадида
,
қуйидаги
нормани
киритиш
лозим
:
“
Арбитраж
келишувининг
предмети
бўлган
масала
юзасидан
даъво
тақдим
қилинган
суд
,
агар
тарафлар
-
нинг
бири
низонинг
моҳияти
бўйича
ўзининг
биринчи
аризасини
тақдим
этишидан
олдин
бу
ҳақда
сўраган
бўлса
,
агар
мазкур
келишувнинг
ҳақиқий
эмаслиги
,
ўз
кучини
йўқотганлиги
ёки
ижро
этилиши
мумкин
эмасли
-
гини
аниқламаса
,
тарафларни
арбитражга
юбориши
шарт
.”.
5.
Арбитраж
келишуви
табиати
шуни
кўрсатдики
,
арбитраж
келишуви
ва
таъминлаш
чоралари
бир
-
бирини
истисно
этади
,
шунинг
учун
қуйидаги
нормаларни
киритиш
лозим
:
«
Тарафларнинг
арбитраж
муҳокамасидан
олдин
ёки
арбитраж
муҳокамаси
давомида
таъминлаш
чора
-
ларини
кўриш
ҳақида
судга
ариза
билан
мурожаат
қилиши
ва
суд
томонидан
бундай
чораларни
кўриш
тўғрисида
ажрим
чиқарилиши
арбитраж
келишувига
зид
ҳисобланмайди
.».
Адабиётлар
рўйҳати
:
1.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Шавкат
Мирзиёевнинг
Олий
Мажлисга
Мурожаатномаси
.
28.12.2018
йил
2.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2017
йил
7
февралдаги
ПФ
-4947-
сон
“
Ўзбекистон
Республикасини
янада
ривожлантириш
бўйича
Ҳаракатлар
стратегияси
тўғрисида
”
Фармони
.
3.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
1995
йил
22
декабрдаги
184-I-
сон
“1958
йил
10
июндаги
Халқаро
ҳакамлик
қарорларини
ижросини
таъминлаш
ва
уларни
тан
олиш
бўйича
Нью
-
Йорк
кон
-
венциясига
қўшилиш
тўғрисида
”
ги
қарори
.
4.
Насырова
Е
.
И
.
Посредничество
в
урегулирова
-
нии
правовых
споров
в
США
. //
Государство
и
право
. –
№
5, 1997. –
С
. 78-82.
5.
Ш
.
М
.
Масадиков
. «
Медиация
–
альтернативный
способ
разрешения
гражданско
-
правовых
споров
».
Учебное
пособие
. –
Т
.: 2010. – 120
с
.
6. Boulding K.E. Conflict and Defence: A General
Theory. N.Y.: Harper & Row, 2011. – 280
р
.
7. Goldman, Berthold, “The applicable law: general
principles of law – the lex mercatoria”, in Lew, Julian (edi-
tor), Contemporary problems in International Arbitration,
Centre for Commercial Law Studies, Queen Mary College,
2013. – 220
р
.
