ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
70
3. www.justice.gc.ca › Home › Family Law › Spousal
Support.
4. egov.kz/cms/en/articles/alimenty.
Д
.
А
.
Таджибаева
,
Ўзбекистон
Республикаси
ИИВ
Академияси
катта
ўқитувчиси
ПЕНИТЕНЦИАР
МУАССАСАЛАРДА
МАҲКУМЛАР
ТОМОНИДАН
СОДИР
ЭТИЛАДИГАН
ЖИНОЯТЛАР
ПРОФИЛАКТИКАСИ
Аннотация
:
мақолада
замонавий
тузилмалар
статистикасини
таҳлил
қилиш
асосида
пенитенциар
муассасаларда
профилактика
ишларининг
хусусиятлари
ва
самарали
индивидуал
профилактик
тадбирлар
шартлари
тақдим
этилди
.
Таянч
тушунчалар
:
жиноятчиликни
олдини
олиш
,
пенитенциар
муассасалар
,
профилактик
тадбирлар
,
профилактик
таъсир
ва
профилактик
чоралар
,
маҳкумлар
Annotation:
in the article on the basis of analysis of
modern statistics are presented features of preventive
work in correctional institutions; conditions of effective
individual and preventive activity.
Keywords:
prevention of crime, prisons, preventive
treatment, prevention and preventive measures, the con-
victed persons.
Аннотация
:
в
статье
на
основе
анализа
современ
-
ной
статистики
представлены
особенности
профилак
-
тической
работы
в
пенитенциарных
учреждениях
,
а
также
условия
эффективной
индивидуально
-
предупредительной
деятельности
.
Ключевые
слова
:
профилактика
преступности
,
исправительные
учреждения
,
профилактическое
воз
-
действие
,
предупредительно
-
профилактические
меры
,
осужденные
.
Бугунги
кунда
Ўзбекистонда
амалга
оширилаётган
ижтимоий
-
иқтисодий
ислоҳотлар
давлат
ва
унинг
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
органлари
олдига
жиноятчиликка
қарши
кураш
соҳасида
фаол
ҳаракатни
ва
янгича
чора
-
тадбирларни
талаб
этади
.
Мазкур
шароитда
жиноятчиликка
оид
замонавий
миллий
сиёсатнинг
муайян
ҳуқуқий
муаммоларини
ўрганиш
ўта
долзарб
вазифадир
.
Жазони
ижро
этиш
жойларида
фаолиятнинг
тўғри
ташкиллаштирилиши
жиноятчиликка
қарши
курашувчи
жамият
ва
барча
давлат
органлари
ишининг
муваффақиятини
белгилайди
.
Пенитенциар
4
муасассаларнинг
профилактик
фаолияти
самарадорлигини
баҳолашда
,
аввало
,
унинг
асосий
мақсадидан
–
маҳкумларнинг
тузалиши
орқали
янги
жиноятлар
содир
этилишига
йўл
қўймаслик
эканлигидан
келиб
чиқиш
лозим
бўлади
.
Ушбу
мақсад
нафақат
маънавият
ва
инсонпарварлик
тушунчаларидан
яралган
,
балки
бутун
жамият
манфаатлари
нуқтаи
назаридан
оқилона
ва
рационалдир
.
Озодликдан
маҳрум
этиш
жойларида
шахс
янгидан
шаклланмайди
,
ундаги
кузатиш
мумкин
бўлган
кейинги
хислатлар
олдин
мавжуд
бўлган
характернинг
давомли
ўзгариши
ва
ривожининг
оқибати
дейиш
4
Пенитенциар
(
жиноят
-
ижроия
)
тизим
(
лотинча
poenitentia
—
тавба
қилиш
) —
қонуний
асосларда
фуқароларга
давлат
тайинлаган
жиноий
жазони
ижро
этишга
қаратилган
давлат
институти
.
Судгача
тергов
остида
бўлганларни
ушлаб
туради
ҳамда
озодликдан
маҳрум
қилиш
тариқасидаги
жазо
ижросини
таъминлайди
.
Унинг
тасаруффига
тергов
ҳибсхоналари
,
турма
ва
турли
режимдаги
колониялар
киради
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
71
мумкин
.
Жиноятчиларга
нисбатан
қўлланиладиган
озодликдан
маҳрум
этиш
жазоси
ҳақида
гап
борар
экан
,
баъзи
олимларнинг
уни
самарасиз
деб
қарашларини
эътироф
этиш
лозим
,
сабаби
улар
жазони
ижро
этиш
муассасасидан
бўшатилган
шахслар
орасида
жиноят
рецидиви
жуда
юқори
даражада
деб
биладилар
.
Суд
томонидан
айбдорлик
ҳақида
ҳукм
чиқарилиб
шахсга
озодликдан
маҳрум
этиш
жазоси
тайинланган
ҳолларда
,
маҳкумлар
жазони
ўташ
учун
пенитенциар
муассасаларга
жойлаштирилади
.
Бир
томондан
,
бу
тоифадаги
шахсларнинг
жиноий
фаолиятига
барҳам
берилади
,
улар
жамиятдан
ажратилади
ва
мантиқий
изчиллик
бўйича
улар
бошқа
ҳуқуққа
хилоф
қилмиш
содир
этмайдилар
деса
бўлади
.
Бироқ
доимо
вазият
бошқача
тус
олишининг
реал
эҳтимоли
мавжуд
.
Озодликдан
маҳрум
этиш
жойларида
маҳкумлар
ўзлари
эркинликда
содир
этган
жиноий
муҳитдан
фарқли
равишда
янада
кучлироқ
криминоген
муҳит
оғушига
тушиб
қоладилар
.
Озодликдан
маҳрум
қилиш
жойларига
келиб
қолган
маҳкумнинг
муомала
доираси
бирмунча
тораяди
.
Озодликда
унинг
алоқалари
нафақат
салбий
йўналган
субъектлар
билан
чекланади
деган
умид
қилинса
,
пенитенциар
муассасаларда
увақтини
фақат
ўзига
ўхшаган
ҳуқуқбузарлар
билан
ўтказишга
мажбур
бўлади
.
Бундай
ҳолатларда
“
энди
муассаса
ҳудуди
доирасида
янги
жиноят
содир
этишдан
уни
қандай
қилиб
олиб
қолиш
мумкин
?”
деган
ўринли
савол
туғилади
,
бироқ
ҳамон
жиноятлар
содир
этилиши
тўхтаётгани
йўқ
.
Шуни
айтиш
керакки
,
юртимизда
2015
йилда
пенитенциар
тизим
муассасаларида
690
маротаба
жиноят
содир
этилиши
қайд
этилган
[2] (2014
йилда
–
587
та
),
улардан
қасддан
одам
ўлдириш
– 2
та
,
гиёҳвандлик
– 1
та
,
конституцион
тузумга
тажовуз
қилиш
– 12
та
,
ЖИЭМлар
[3]
фаолиятини
издан
чиқарувчи
ҳаракатлар
ёки
маъмурият
талабларига
бўйсунмаслик
– 672
та
,
қочишлар
– 1
та
,
бошқа
турдаги
жиноятлар
2
тани
ташкил
этди
.
Пенитенциар
муассасаларда
маҳкумлар
жиноятчилиги
ўзига
хос
бўлган
жиҳатларга
эга
.
Биринчидан
,
бу
ҳодиса
локал
чекланган
маконда
ёйилади
–
у
фақат
муассаса
ҳудудида
мавжуд
ва
шу
ерда
ўзгариб
боради
,
мазкур
муассасалар
(
манзил
-
муассасаларидан
ташқари
)
одатда
қуролланган
қўриқловига
эга
;
бундан
ташқари
жазони
ўташ
мобайнида
маҳкумларга
нисбатан
қўлланиладиган
махсус
режим
талаблари
ва
ҳуқуқий
чекловлар
комплекси
мавжуд
бўлиб
,
ижтимоий
-
мажбурий
,
ахлоқни
тузатувчи
-
тарбиявий
ва
руҳий
таъсир
қилиш
хусусиятга
эга
махсус
воситалар
,
шакллар
ва
усуллар
қўлланилади
.
Иккинчидан
,
озодликдан
маҳрум
қилиш
жойларидаги
жиноятчилик
сифатларига
кўра
маълум
характерга
эга
,
яъни
содир
этиладиган
жиноятлар
доираси
бирмунча
тор
.
Тез
-
тез
учраб
турадиганлари
–
булар
пенитенциар
муассасадан
қочиш
,
жазони
ўташдан
бўйин
товлаш
,
ўғрилик
,
безорилик
,
калтаклашиш
,
одам
ўлдириш
,
соғлиққа
енгил
,
ўртача
ва
қаттиқ
зарар
етказиш
,
гаровга
олиш
билан
боғлиқ
ёхуд
бесоқолбозлик
,
муассаса
нормал
фаолиятини
бузадиган
,
оммавий
тартибсизлик
келтириб
чиқарадиган
жиноятлардир
.
Учинчидан
,
жиноятчилик
субъектлари
–
бу
маҳкумлар
,
илгари
қонун
асосида
суд
томонидан
жиноятчи
деб
топилган
,
уларга
шундоқ
ҳам
озодликдан
маҳрум
қилиш
жазоси
тайинланган
бўлиб
,
улар
ўшани
ўтаётганлардир
.
Тўртинчидан
,
юқорида
кўрсатилган
жиноятлар
ўзига
хослигининг
яна
бир
жиҳати
уларнинг
кўпчилиги
учун
бир
хил
қуроллардан
фойдаланганликдир
,
одатда
,
таёқ
,
тош
,
қайроқ
каби
маиший
буюмлар
ишлатилади
.
Бешинчидан
,
маҳкумлар
томонидан
содир
этиладиган
жиноятларнинг
кўпчилиги
юқори
даражадаги
руҳий
зўриқиш
,
тажовузкорлик
,
жўшқин
ҳиссиётлар
,
можароли
вазиятларнинг
вужудга
келиши
билан
тавсифланади
.
Пенитенциар
муассасаларда
жиноятларнинг
катта
қисми
–
зўравонлик
орқали
қилинганлиги
билан
ажралиб
туради
.
Бу
жиноятлар
энг
хавфли
бўлгани
учун
ҳам
уларни
қайд
этилади
ва
улар
юқори
даражада
туради
.
Бироқ
шу
ўринда
айтиб
ўтиш
жоизки
,
маҳкумларнинг
зўравонлик
билан
содир
этган
қилмишлари
ҳар
доим
ҳам
жиноят
сифатида
,
аслида
шундай
бўлишига
қарамай
(
калтаклаб
ташлаш
,
азоблаш
,
безорилик
,
зўравонлик
орқали
бесоқолбозлик
,
турли
шаҳвоний
қилмишлар
),
қайд
этилавермайди
.
Пенитенциар
муассасалар
ходимларидан
интервью
олинганида
,
уларнинг
70%
и
маҳкумлар
орасида
ҳуқуқбузарликларнинг
латентлиги
жуда
юқори
эканлигини
таъкидлайдилар
.
Шунинг
учун
жазони
ижро
этиш
жойларида
жиноятчилик
аҳволини
таҳлил
қилиш
учун
эътиборни
нафақат
қайд
этилган
жиноий
зўравонликка
,
балки
жиноят
сифатида
қайд
этилмайдиган
жиноий
зўравон
қилмишларга
ҳам
қаратиш
зарур
.
Асосан
,
ҳаётга
ва
соғлиққа
қарши
қаратилган
жиноятлар
аниқланиб
,
ор
-
номусга
,
қадр
-
қимматга
,
жинсий
эркинлик
ва
жинсий
дахлсизликка
қарши
қаратилган
жиноятлар
ошкор
этилмай
қолиб
кетади
.
Жиноят
содир
этиладиган
жой
мунтазам
қўриқловга
олинган
(
ёки
манзил
-
муассасаларда
назоратга
олинган
)
ҳудуд
(
яшаш
ва
ишлаб
чиқариш
объектлари
,
мактаб
,
ошхона
,
кир
ювиш
ва
ювиниш
комплекслари
,
клублар
)
ҳисобланади
.
Кўрсатиб
ўтилган
фактлар
нафақат
бир
қатор
ижтимоий
-
иқтисодий
тавсифдаги
объектив
омиллар
мавжудлиги
билан
белгиланади
,
балки
жазони
ижро
этиш
муассасаларида
мавжуд
бўлган
жиноятчилик
профилактикасининг
мукаммал
эмаслиги
,
бу
фаолиятнинг
ҳуқуқий
тартибга
солинмаганлиги
,
ходимларнинг
касбий
тайёргарлиги
юксак
профессионал
даражада
эмаслиги
ҳамда
уларнинг
ташкилий
-
бошқарув
жиҳатдан
уқувсизлиги
билан
ҳам
боғлиқ
.
Жазони
ижро
этиш
муассасалари
ва
давлат
олдида
турган
биринчи
даражадаги
асосий
вазифа
профилактика
ва
олдини
олиш
чоралари
орқали
жиноятчиликни
кескин
пасайтиришдир
.
Объектив
равишда
айтиш
жоизки
,
пенитенциар
муассасаларда
маҳкумлар
жиноятчилигининг
олдини
олишда
нафақат
пенитенциар
муассаса
маъмурияти
асосий
ўринни
эгаллайди
,
балки
маҳкумлар
реабилитациясига
кўмаклашиш
мақсадига
эга
давлат
ва
жамоат
ташкилотлари
билан
ўзаро
ҳамкорлик
ҳам
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Жиноятчиликнинг
профилактикаси
(
юнонча
“prophilakticos”
–
эҳтиёт
чораси
) –
бу
жиноятларни
олдини
олиш
,
жиноятчиликнинг
умумий
тарзда
ва
унинг
алоҳида
турларини
келтириб
чиқарувчи
омилларни
чеклаш
ва
бартараф
этиш
,
жиноятчи
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
72
шахсини
ижтимоий
хавфлилигини
аниқлашга
қаратилган
чора
-
тадбирлар
мажмуидир
.
Таниқли
криминолог
-
олимларнинг
қарашлари
юридик
манбаларда
акс
этиб
,
улар
профилактика
жиноятчиликнинг
олдини
олишнинг
энг
асосий
ва
муҳим
шакли
эканлигини
таъкидлайди
.
Жиноятлар
профилактикаси
–
бу
жиноятчилик
сабаблари
ва
шарт
-
шароитларини
аниқлаш
,
бартараф
этиш
бўйича
мақсадга
йўналтирилган
профилактик
таъсир
чора
-
тадбирлар
тизимини
ишлаб
чиқиш
,
амалга
оширишдан
ҳамда
ноқонуний
хатти
-
ҳаракатларга
мойил
шахсларга
нисбатан
таъсир
ўтказишдан
иборат
фаолиятдир
.
Эътиборни
шунга
қаратиш
жоизки
,
профилактика
тушунчасига
таъсирнинг
барча
соҳаларининг
қамраб
оладиган
ягона
қонуний
асос
,
шунингдек
ушбу
жиноятчиликка
қарши
кураш
мазмунини
очиб
берадиган
ягона
илмий
фикр
,
ёндашув
ҳам
мавжуд
эмас
.
Н
.
И
.
Ветровнинг
[3,
9-
бет
]
фикрига
кўра
,
қонунчилик
ҳамда
фан
томонидан
профилактика
таърифини
тўла
шакллантиришга
уринишлар
бўляпти
,
лекин
ҳозирча
бу
уринишлар
унинг
бутун
моҳиятини
қамраб
ололмаяти
.
Бизнинг
фикримизча
,
жазони
ижро
этиш
жойларидаги
профилактик
таъсир
–
бу
муассаса
маъмурияти
ва
бошқа
субъектларнинг
маҳкумлар
жиноятларининг
келиб
чиқиш
шарт
-
шароитлари
,
сабабларини
аниқлаш
,
бартараф
этиш
ва
нейтраллаш
бўйича
чора
-
тадбирлар
комплексини
ишлаб
чиқиш
ва
амалга
ошириш
ҳамда
ноқонуний
хатти
-
ҳаракатларга
мойил
маҳкумларга
нисбатан
уларни
янги
жиноят
содир
этишдан
олиб
қолиш
мақсадида
превентив
5
таъсир
ўтказишдан
иборат
қонунчиликка
асосланган
фаолият
.
Пенитенциар
муассасаларда
маҳкум
шахсини
чуқур
ўрганиш
,
унинг
аҳлоқи
етакчи
мотивларини
аниқлаш
профилактик
ишларни
муваффақиятини
белгилайди
.
Бошқача
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
жиноятчилар
тузалишини
амалга
оширувчи
амалиёт
органлари
муайян
шахснинг
итоаткор
хулқини
таъминлаш
учун
унинг
жиноий
қилмишларини
нима
келтириб
чиқаётгани
ҳақида
аниқ
тасаввурга
эга
бўлиши
лозим
.
ЖИЭМларнинг
маҳкумларнинг
криминоген
хусусиятларини
нақадар
ҳисобга
олинганлиги
индивидуал
равишдаги
профилактика
фаолияти
самарадорлигини
келтириб
чиқаради
.
Бинобарин
,
пенитенциар
муассасалар
маъмуриятининг
профилактик
уринишлар
бош
объекти
–
маҳкум
шахсидир
,
бу
ерда
у
алоҳида
ажратилган
ҳолда
эмас
,
балки
жазони
ўташ
шарт
-
шароитлари
билан
ҳамжиҳатликда
кўриб
чиқилиши
зарур
.
ЖИЭМларида
маҳкумлар
жиноятининг
профилактикаси
баъзи
салбий
омилларнинг
қуйидаги
салбий
таъсири
орқали
мураккаблашиб
боради
:
1)
бутун
озодликдан
маҳрум
қилиш
жазоси
тизимининг
консервативлиги
,
яъни
жамиятда
юз
бераётган
ўзгаришлардан
кам
таъсирланиш
,
юзага
келган
вазиятга
ўз
вақтида
,
сифатли
баҳо
бера
олмаслик
,
таҳлил
қила
олмаслик
ҳамда
ҳодисаларнинг
ривожланишини
башорат
қила
олмаслик
;
2)
маҳкумлар
ахлоқига
маъмурият
вакиллари
билан
ҳамкорликни
амалга
оширишга
тўсқинлик
қиладиган
5
Превенция
(
лотинча
,
praeventio
—
олдиндан
билиш
,
олдини
олиш
;
инглизча
,
prevention
) —
олдини
олиш
,
эҳтиётлаш
,
йўл
қўймаслик
.
Ҳуқуқ
соҳасида
превентив
чоралар
деб
ҳуқуқбузарлик
ва
жиноятчиликни
олдини
олишга
қаратилган
профилактик
ва
бошқа
чораларни
назарда
тутадилар
.
криминал
субмаданият
норма
ва
анъаналарининг
таъсир
ўтказиши
,
шунинг
учун
ҳам
жабрланганлар
ҳар
доим
ҳам
ўзларига
нисбатан
содир
этилган
жиноятлар
ҳақида
хабар
бермайди
;
3)
пенитенциар
муассаса
фаолиятини
баҳолашдауни
қайд
этилган
жиноятлар
сонига
боғлиқлик
амалиётининг
мавжудлиги
.
Ҳозирда
ҳисобот
кўрсаткичларини
шакллантиришда
«
ўтган
йилгидан
ёмонроқ
бўлиши
мумкин
эмас
»
деган
қоидага
асосланиш
.
Мазкур
ҳолат
ҳодисаларнинг
энг
ноқулай
оқибатларига
қарамай
,
тизим
ўз
фаолиятини
нисбатан
яхшироқ
кўрсатишга
интилади
;
4)
ходимларнинг
белгиланган
вазифаларни
самарали
амалга
оширишга
монелик
қиладиган
жисмоний
ва
касбий
тайёргарлигининг
етарли
даражада
эмаслиги
ҳамда
тузилма
айрим
қисм
ва
хизматларида
малакали
кадрларнинг
етишмаслиги
муаммоси
.
Пенитенциар
муассасаларда
маҳкумлар
томонидан
содир
этиладиган
жиноятларнинг
олдини
олиш
ва
профилактикаси
объектлари
бир
неча
элементларни
ўз
ичига
олган
мураккаб
динамик
тизимни
ташкил
этади
.
Ўз
навбатида
,
ушбу
элементларнинг
ҳар
бири
мураккаб
,
тараққий
этаётган
,
нисбатан
мустақил
,
махсус
таъсирга
муҳтож
деб
қаралиши
лозим
.
Шунинг
учун
объект
сифатида
қуйидагиларни
келтириш
мумкин
:
1)
пенитенциар
муассасаларда
маҳкумлар
томонидан
содир
этилаётган
жиноятларнинг
сабаблари
ва
(
иқтисодий
,
сиёсий
,
ижтимоий
,
моддий
-
техник
,
ташкилий
-
бошқарувга
оид
)
шарт
-
шароитлари
;
2)
маҳкум
(
ёки
маҳкумлар
гуруҳи
)
нинг
муайян
пенитенциар
муассасада
содир
этган
маълум
бир
жинояти
сабаби
ва
шарт
-
шароитлари
(
маҳкумларни
сақлаш
тартиби
ва
шартлари
,
маҳкумлар
ўртасида
низоли
вазиятлар
,
криминал
анъана
ва
одатлар
муҳити
,
муассаса
маъмурияти
ишида
нуқсон
ва
камчиликлар
)
;
3)
ЖИЭМда
жиноят
содир
этган
маҳкумнинг
шахси
;
4)
ЖИЭМда
жиноят
содир
этиши
мумкин
бўлган
маҳкумларнинг
шахси
(
мойиллик
асосида
профилактик
рўйхатга
олинганларга
тааллуқли
).
Жазони
ижро
этиш
муассасаларида
маҳкумларнинг
жиноий
ахлоқи
сабаби
ва
шартлари
орасида
муассаса
персоналининг
фаолиятида
учрайдиган
камчилик
ва
нуқсонлари
билан
боғлиқ
бўлганлари
алоҳида
ўрин
тутади
.
Олиб
борилган
сўровномалар
натижаси
шуни
кўрсатадики
,
маҳкумларнинг
деярли
ярми
(48,8%)
пенитенциар
муассасанинг
персонали
ҳақидаги
саволга
,
уларнинг
тўла
равишда
ёки
кўпчилик
ҳолларда
маҳкумларни
қайта
тузалишига
таъсир
қилиши
мумкин
деб
ҳисоблайди
.
Аксинча
,
сўралганларнинг
39%
и
маҳкумларнинг
тузалишига
ходимлар
таъсир
кўрсата
олмайди
деб
ҳисоблайди
,
агар
бундай
имконият
яратиладиган
бўлса
,
уларни
махсус
тайёргарликка
қўшимча
ўқитиш
зарур
,
деб
ҳисоблайди
маҳкумларнинг
12,2%
и
.
Профилактик
тадбирлар
таъминотини
муайян
бир
орган
ва
муассасалар
томонидан
амалга
оширилади
,
улар
бутун
профилактик
тизимни
таркибий
қисмлари
ҳисобланади
.
Жазони
ижро
этиш
муассасаларида
маҳкумлар
жиноятчилигининг
профилактикаси
тизимига
қуйидаги
субъект
лар
киради
:
жазони
ижро
этувчи
муассаса
ва
органлар
;
таълим
муассасалари
ва
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
73
органлари
;
халқаро
ташкилотлар
;
соғлиқни
сақлаш
органлари
;
судлар
;
прокуратура
;
ички
ишлар
органлари
;
тергов
органлари
;
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
ташкилотлар
;
диний
конфессиялар
;
хайрия
жамғармалари
;
методик
кенгашлар
;
инсон
ҳуқуқлари
бўйича
вакил
;
Олий
Мажлис
палаталари
;
ижодий
уюшма
ҳамда
ташкилотлар
ва
б
.
Маҳкумлар
жиноятчилигининг
профилактикаси
тизими
субъектлари
жуда
кўп
бўлишига
қарамай
,
амалда
уларни
янги
жиноят
содир
қилишдан
олиб
қолиш
мушкул
вазифа
бўлиб
қолмоқда
.
Бундай
вазият
юзага
келишига
сабаб
профилактика
субъектларинг
бир
-
биридан
ажралган
ҳолда
ҳаракат
қилишидадир
,
мазкур
ишда
ҳамжиҳатлик
ва
ҳамкорлик
талаб
этилади
.
Жиноятчилик
профилактикаси
тизими
динамик
тизимларга
тааллуқли
бўлиб
,
у
ўз
мақсадига
эришиш
учун
юзага
келаётган
шароитга
қараб
мослашувчан
бўлиши
ва
доимо
такомиллашиб
бориши
зарур
.
Ҳар
бир
профилактика
субъектининг
роли
уларга
давлат
томонидан
юкланган
кўплаб
вазифалардан
иборат
бўлиб
,
профилактик
фаолиятни
амалга
ошириш
учун
берилган
ваколатлар
билан
белгиланади
.
Шубҳасиз
,
пенитенциар
муассасаларда
маҳкумлар
томонидан
содир
этилаётган
жиноятлар
,
аслида
уларга
имкон
яратаётган
ижтимоий
шароитлардан
ташқари
мавжуд
эмас
.
Шу
сабабдан
объектларга
таъсир
этувчи
профилактик
чоралар
,
уларни
таркибий
элементлари
хилма
-
хиллигидан
келиб
чиқиб
,
кенг
қамровли
–
комплекс
характердаги
,
уларни
қўллаш
эса
тизимли
,
изчил
ва
мувофиқлаштирилган
бўлиши
лозим
.
Жамиятнинг
иқтисодий
,
сиёсий
,
ижтимоий
ва
бошқа
институтларини
такомиллаштириб
бориш
маҳкумларнинг
ижтимоий
,
ҳуқуқий
,
моддий
-
маиший
ҳолатини
бирмунча
яхшилашга
кўмаклашади
;
уларни
тузатишда
жамоатчилик
иштирокини
кенгайтиришни
таъминлайди
,
онгида
бегоналашув
ҳиссини
бартараф
этади
,
шу
билан
бирга
жамиятга
нисбатан
ижтимоийлашув
эркинлигини
тезлаштиради
;
инсонпарварлик
ва
демократизм
тамойиллари
асосида
пенитенциар
тизим
фаолиятини
такомиллаштиради
,
оқибатда
умуман
жиноят
-
ижроия
тизим
фаолияти
ҳақида
ижобий
фикрни
шакллантиришга
эришади
.
Фикримизча
,
ушбу
ижобий
омиллар
маҳкум
онгида
қамоқ
субмаданияти
ғояларидан
келиб
чиқадиган
салбий
таъсирни
нейтраллаштиради
,
бу
эса
умуман
олганда
,
маҳкумнинг
жамиятдан
узилиб
кетиши
,
хусусан
эса
,
ахлоқининг
тузатишига
қаратилган
пенитенциар
тизим
фаолиятига
қарама
-
қарши
туришни
бартараф
этади
.
Умумижтимоий
олдини
олиш
чоралари
махсус
профилактика
чораларини
келтириб
чиқаради
.
Жиноятчиликни
олдини
олиш
–
бу
мураккаб
,
кўп
жиҳатли
жараён
бўлиб
,
турли
хилликнинг
бирлиги
бўлмиш
бир
бутунликни
муайян
сифатларига
эга
эканлигини
инкор
этиб
бўлмайди
.
Умумижтимоий
олдини
олиш
қанчалик
мукаммал
бўлса
,
махсус
олдини
олишга
шунчалик
кўп
имконият
яратилади
.
Шунинг
учун
махсус
профилактика
чораларини
кўриб
чиқиш
асосида
биз
умумижтимоий
олдини
олишга
дахл
қиламиз
.
Умуман
олганда
,
давлатнинг
ягона
ички
сиёсатини
таркибий
қисми
бўлган
миллий
пенитенциар
сиёсатимиз
шахс
,
жамият
ва
давлатга
озодликдан
маҳрум
этиш
жойлари
криминоген
таъсирини
бартараф
этиш
,
жиноятчиликка
барҳам
беришда
жуда
муҳим
восита
эканлигини
намоён
этади
.
Ўзбекистонда
ҳозирда
рўй
бераётган
вазият
жамиятнинг
барча
жабҳаларида
иқтисодий
,
ижтимоий
,
сиёсий
туб
ислоҳотлар
рўй
бераётгани
билан
тавсифланади
.
Айниқса
,
ижтимоий
-
сиёсий
тузилма
ҳамда
иқтисодий
фаолиятнинг
ислоҳотлари
жараёнида
ижтимоий
муносабатларнинг
криминализациялашуви
таҳдиди
ўткир
тус
олиб
муҳим
аҳамият
касб
этмоқда
.
Жиноятчиликка
қарши
курашни
самарали
ташкил
этишда
жазолаш
натижаси
алоҳида
муҳим
аҳамият
касб
этиб
,
ижтимоий
адолатни
тиклаш
ҳамда
маҳкумларни
тузатиш
,
янги
жиноят
содир
этишларини
олдини
олиш
мақсадини
кўзлайди
.
Мазкур
барча
қўйилган
мақсадлар
юқори
савияда
фақат
озодликдан
маҳрум
этиш
жазосини
ўталиши
мобайнидагина
амалга
ошириш
мумкин
бўлади
.
Жазонинг
мақсадларини
амалга
ошириш
учун
жазони
ижро
этиш
муассасаларида
қулай
муҳитни
яратиш
,
бунга
эса
шахсда
ҳуқуққа
итоаткорлик
руҳини
шакллантириш
реал
имкониятини
таъминлаш
орқали
эришилади
.
Фойдаланилган
адабиётлар
рўйхати
:
1.
Халқаро
қамоқхоналарни
ўрганиш
маркази
(ICPS)
2015
йил
маълумотлари
–
http://
www.prisonstudies.org/map/asia
2.
ЖИЭМлар
–
озодликдан
маҳрум
этиш
тариқасидаги
жазони
ижро
этиш
муассасаси
(
ёки
пенитенциар
муассаса
).
3.
Ветров
Н
.
И
.
Криминологическая
характеристика
правонарушений
молодежного
возраста
.
М
., 1981.
С
.9.
