ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2017
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
36
Адабиётлар
рўйҳати
:
1. “
Халқ
сўзи
”, 2016
йил
16
январь
,
№
11 (6705).
2.
Алихонов
Б
.,
Самойлов
С
.,
Ибрагимов
Р
.
Ўзбекча
-
русча
-
инглизча
экологик
изоҳли
луғат
. –
Т
.:
«Chinor ENK», 2004. –
С
.237.
3.
Голиченков
А
.
К
.
Экологическое
право
России
:
словарь
юридических
терминов
:
Учебное
пособие
для
вузов
. —
М
.:
Издательский
Дом
«
Городец
», 2008. —
448
с
.
4.
Бринчук
М
.
М
.
Экологическое
право
. –
М
.:
Юристь
. 1998. –
С
.91;
Дубовик
О
.
М
.
Экологическое
право
.
Уч
. –
М
.:
Проспект
, 2010. –
С
.43.
5. "
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
", 2004
йил
, 27-
сон
, 315-
модда
.
6. "
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
", 2004
йил
, 31-
сон
, 357-
модда
.
Ҳ
.
Ю
.
Садиқов
,
ЎзМУ
ўқитувчиси
,
мустақил
тадқиқотчи
.
ЕР
ҲУҚУҚИ
ПРОЦЕССУАЛ
ТИЗИМИ
РИВОЖЛАНИШ
БОСҚИЧЛАРИНИНГ
АЙРИМ
НАЗАРИЙ
МАСАЛАЛАРИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
ер
ҳуқуқи
ва
ер
процессуал
муносабатларининг
назарий
масалалари
муҳокама
қилинади
,
шунингдек
ер
процессуал
муносабатларининг
бошқа
ҳуқуқ
соҳалари
процессуал
тизимларидан
фарқли
ва
боғлиқ
жиҳатларининг
назарий
муаммолар
илмий
тадқиқ
қилинади
ва
асосли
ечимлар
берилади
.
Калит
сўзлар
:
ер
процесси
,
умумий
юридик
процесс
,
ер
судлов
процесси
,
жиноят
процесси
,
фуқаролик
процесси
,
маъмурий
процесс
,
экологик
процесс
,
процессуал
шакллар
,
ҳуқуқ
соҳалари
,
ҳуқуқ
институтлари
,
моддий
нормалар
,
процессуал
нормалар
.
Аннотация
:
в
статье
проводится
сравнительно
-
теоретический
анализ
земельно
-
правовых
,
земельно
-
процессуальных
норм
с
другими
отраслями
права
,
также
излагаются
основные
проблемы
материального
и
процессуального
земельного
права
.
Ключевые
слова
:
земельный
процесс
,
общий
юридический
процесс
,
уголовный
процесс
,
гражданский
процесс
,
земельно
-
судебный
процесс
,
административный
процесс
,
процессуальные
формы
,
правовые
институты
,
отрасль
права
,
материальные
нормы
,
процессуальные
нормы
.
Abstract:
in reason the comparatively-theoretical
analysis of earth-legal, earth-judicial norms is conducted
with other industries right, the basic problems of the
material and judicial landed right are including expounded.
Keywords:
earth process, general legal process, earth
trial, administrative process, judicial forms, legal institutes,
industry is a right, landed spores, material norms, judicial
norms.
Ҳуқуқни
қўллаш
уни
амалга
оширишнинг
бошқа
шаклларидан
шуниси
билан
фарқ
қиладики
,
бунда
нормаларга
риоя
этишдагидек
ҳаракатсизликка
(
пассив
хатти
-
ҳаракатга
)
ўрин
бўлмайди
.
Ҳуқуқни
қўллаш
фаолияти
ҳуқуқи
уни
амалга
ошириш
мажбурияти
билан
қўшилиб
кетади
.
Ҳуқуқни
қўллаш
ҳосила
хусусиятига
эга
.
Чунки
у
ҳуқуқнинг
учинчи
шахслар
томонидан
амалга
оширилишини
таъминлайди
.
Бир
хил
нормаларни
қўллаш
бир
вақтнинг
ўзида
бошқа
нормаларга
риоя
этиш
,
уларни
бажариш
ҳамда
улардан
фойдаланишни
талаб
қилади
.
Шунинг
учун
ҳам
ҳуқуқни
қўллаш
–
ҳуқуқни
комплекс
татбиқ
этиш
фаолияти
ҳисобланади
[1, 791-
б
].
Ҳуқуқ
назариясига
оид
илмий
адабиётларда
ҳуқуқ
тизимида
икки
хил
–
моддий
ва
процессуал
ҳуқуқий
меъёрлар
ўзаро
узвийликда
амал
қилиши
кўрсатилган
.
Моддий
ҳуқуқ
нормалари
ер
ҳуқуқи
таркибини
аниқлаб
берса
,
процессуал
нормалар
эса
моддий
нормалар
талабларининг
бажарилишини
таъминлашга
хизмат
қилади
.
Адабиётларда
,
ҳуқуқнинг
моддий
нормаларини
қўллаш
ҳамда
ҳаётга
татбиқ
қилиш
масалаларига
эътибор
қаратилсада
,
ҳуқуқий
норма
,
ҳуқуқ
институти
,
ҳуқуқий
муносабатлар
,
ҳуқуқий
муносабатлар
субъекти
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2017
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
37
ва
объекти
,
жавобгарлик
,
мажбурлов
,
рағбатлантириш
каби
фундаментал
ҳуқуқий
тушунчаларни
таҳлил
қилишда
уларнинг
процессуал
ҳуқуқий
жиҳатларига
ва
процессуал
нормаларини
илмий
ўрганиш
масалаларига
етарлича
эътибор
берилмайди
.
Шу
ўринда
таъкидлаш
лозимки
,
моддий
ва
процессуал
ҳуқуқ
ўртасидаги
боғлиқликка
тааллуқли
бўлган
ҳамда
уларнинг
амалда
бўлишига
хизмат
қиладиган
ҳуқуқий
назариянинг
ягона
методологик
базаси
яратилиши
лозим
.
Ҳуқуқий
процесс
ва
процессуал
шакл
каби
ҳуқуқий
тушунчалар
умумназарий
жиҳатдан
етарли
даражада
илмий
ишланмаганлиги
,
ҳуқуқнинг
«
нопроцессуал
»
тармоқларида
процессуал
воситалар
тўғрисида
турли
хил
фикрларнинг
юзага
келишига
олиб
келган
[2, 18-
с
].
Ушбу
кўрсатилган
масала
бўйича
мавжуд
нуқтаи
назарларни
таҳлил
қилиш
иккита
йўналишни
ажратиб
олиш
имконини
беради
:
биринчи
йўналиш
,
ҳуқуқий
процессга
«
тор
»
концепция
асосида
таъриф
бериш
тарафдорлари
ҳуқуқий
процессни
у
ёки
бу
кўринишида
юрисдикцион
фаолият
(
жазо
бериш
,
чора
қўллаш
ва
ҳ
.
к
.)
билан
чеклайдилар
;
иккинчи
йўналиш
,
яъни
«
кенг
»
концепция
тарафдолари
эса
,
мажбурловни
процесснинг
зарурий
унсури
деб
ҳисобламайдилар
.
«
Тор
»
концепциянинг
бир
қатор
намоёндалари
ҳуқуқий
процессни
жиноий
ва
фуқаролик
судларининг
фаолияти
сифатида
тушунишни
маъқуллайдилар
(
суд
ҳуқуқи
назарияси
).
Уларнинг
таъкидлашича
,
«
процессуал
ҳуқуқ
–
бу
суд
ҳуқуқи
,
ҳуқуқий
процесс
–
бу
суд
процесси
,
суд
ҳаракати
»,
процессуал
шакл
эса
,
ҳуқуқий
феномен
сифатида
қонун
томонидан
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётининг
барча
кўринишлари
учун
эмас
,
балки
фақат
ҳимояга
олинган
ҳуқуқ
ва
манфаатларнинг
суд
органларининг
(
махсус
орган
сифатида
)
иштироки
орқали
қўшимча
кафолатлар
ва
ҳимоя
воситаларини
талаб
қилувчи
,
жазо
қўллаш
,
шунингдек
фуқаролик
,
меҳнат
,
оила
ва
бошқа
низоларни
ҳал
қилиш
учун
муайян
маъмурий
ва
фуқаролик
санкцияларини
қўллаш
орқали
ҳуқуқни
муҳофаза
қилишни
белгиловчи
тегишли
комплекс
тармоқдир
[3, 13-
с
].
Ҳуқуқ
тизимида
суд
тузилиши
,
шунингдек
процессуал
соҳаларни
бирлаштирувчи
,
жиноят
ва
фуқаролик
судловни
тартибга
солувчи
комплекс
соҳанинг
мавжудлиги
тўғрисидаги
хулоса
суд
ҳуқуқи
назариясининг
асоси
сифатида
эътироф
этилди
ва
айнан
шу
концептуал
фикр
асосли
танқидни
келтириб
чиқарган
[4, 141-
с
].
«
Суд
ҳуқуқи
»
назарияси
бир
неча
ўн
йиллар
давомида
Н
.
Полянский
,
М
.
Строгович
,
А
.
Мельников
каби
жиноят
-
процессуал
ва
фуқаролик
-
процессуал
фанининг
таниқли
намоёндалари
томонидан
қўллаб
-
қувватлаб
келинган
.
Ушбу
назария
оммавий
тарзда
тан
олинмаган
бўлсада
,
В
.
Даевнинг
образли
ифодалаши
бўйича
унинг
«
яшовчанлиги
»
жиддий
асосларга
эга
[5, 24-
с
].
Шу
билан
бирга
, «
Тор
»
концепция
тарафдорлари
«
судлов
ҳуқуқи
»
нинг
ҳуқуқий
процесси
чегараларини
бироз
кенгайтиришга
уринадилар
ва
қайси
орган
амалга
оширишидан
қатъий
назар
барча
юрисдикцион
(
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
)
фаолиятни
унинг
таркибига
киритишни
таклиф
қиладилар
.
В
.
Тадевосян
процессуал
шакл
тушунчасини
давлатнинг
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
фаолиятида
ҳуқуқбузарлик
фактини
аниқлаш
талаб
этилганда
,
шунингдек
фуқаролар
ва
уларнинг
жамоалари
ўртасида
,
давлат
,
унинг
органлари
ўртасида
,
ва
ниҳоят
ушбу
органлар
ва
жамоат
ташкилотлари
ўртасидаги
низолар
келиб
чиққанда
қўллаш
мақсадга
мувофиқ
ва
зарур
,
деб
ҳисоблайди
[6, 104–105].
Маъмурий
процессни
илмий
тадқиқ
қилган
Н
.
Салишева
,
маъмурий
процесс
ижро
ва
бошқарувчилик
фаолиятининг
алоҳида
тури
деган
хулосага
келади
ва
ушбу
процесс
ўзида
маъмурий
ҳуқуқий
муносабатлар
иштирокчиларининг
(
моддий
маъмурий
ҳуқуқ
иштирокчилари
)
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
белгилаб
берувчи
,
тегишли
меъёрий
-
ҳуқуқий
актларни
мажбурий
тартибда
амалга
ошириш
имконияти
билан
бевосита
боғлик
,
деган
хулосага
келади
.
Унинг
фикрича
,
агар
маъмурий
ҳуқуқий
муносабатлар
иштирокчилари
ўртасида
низо
бўлмаса
ва
мажбурий
қўллаш
масаласи
кўрилмаётган
бўлса
,
демак
маъмурий
процесс
ҳам
бўлмайди
.
В
.
Субботенко
ва
В
.
Шегловлар
ҳам
ушбу
фикрни
маъқуллайдилар
[7, 12-
с
]
Н
.
Чечина
ва
Д
.
Чечот
процессуал
шаклни
одил
судловни
амалга
ошириш
ҳамда
процесснинг
ҳар
бир
иштирокчиси
фаолияти
тартиб
-
қоидаларининг
яхлитлиги
деб
тушунадилар
.
Бунда
,
улар
ушбу
тартиб
-
қоидалар
:
процесс
иштирокчиларининг
доираси
ва
фаолияти
тартибини
;
хатти
-
ҳаракатлар
тартиби
ва
уларнинг
таркибини
;
жавобгарлигини
;
уларни
ҳуқуқий
расмийлаштириш
йўлларини
белгилаб
беришини
таъкидлайдилар
[8, 173–174-
с
].
Модомики
,
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқ
меъёрлари
,
суд
ва
процесснинг
бошқа
иштирокчилари
фаолиятининг
ўрнатилган
тартиби
ҳисобланар
экан
,
кўрсатиб
ўтилган
аниқликлардан
кўриниб
турибдики
,
юқорида
кўрсатилган
мутахассислар
процессуал
шаклни
,
у
билан
яхлитликда
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқни
шакллантирувчи
ҳуқуқ
нормаси
билан
тенглаштирмоқдалар
.
Ўз
навбатида
,
бундай
талқинда
,
процессуал
шакл
ва
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқ
ўртасидаги
чегара
бузилади
.
Жиноят
процесси
борасидаги
айрим
муаллифлар
процессуал
форманинг
процессуал
фаолиятни
амалга
оширишнинг
қонун
билан
белгилаб
қўйилган
шартлари
билан
яхлитлиги
деб
тушунтиришади
.
П
.
Элькинд
ва
Т
.
Добровольскаялар
процессуал
шакл
тушунчасига
тегишли
ҳуқуқ
муносабатлари
пайдо
бўлиши
,
ўзгариши
ёки
тўхтатилиши
шартларини
ўзида
акс
эттирувчи
хатти
-
ҳаракатлар
содир
этиш
шартларини
киритадилар
[9, 239-
с
].
М
.
Строгович
процессуал
формага
,
тергов
органлари
,
прокуратура
ва
суд
томонидан
ўз
ваколатларини
бажариш
учун
амалга
ошириладиган
,
процессуал
қонунчилик
билан
белгилаб
қўйилган
шартлар
уйғунлиги
деб
таъриф
беради
.
Процессуал
ҳаракатларни
амалга
ошириш
шартлари
,
охир
оқибат
,
процессуал
ҳуқуқ
нормалари
гипотезаларида
мустаҳкамланлигини
инобатга
олсак
,
процессуал
шакл
,
процессуал
ҳуқуқ
таъсирига
дучор
бўладиган
шартлар
яхлитлиги
кўринишида
амал
қилишини
таъкидловчи
олимлар
фикри
ўринлилиги
кўринади
.
ХХ
асрнинг
50-
йилларидан
процесс
ва
процессуал
формаларнинг
фақат
юрисдикцион
фаолиятнинг
элементи
сифатида
анъанавий
талқин
қилиниши
танқидга
учради
.
Бу
борада
ўз
фикрини
билдирган
П
.
Недбайло
«
Ҳуқуқий
процесс
»
ва
«
процессуал
шакл
»
тушунчаларига
нисбатан
бирмунча
кенгроқ
доирада
қаралиши
зарурлиги
масаласини
ўртага
ташлади
.
У
биринчи
бўлиб
,
процессуал
шакл
ҳуқуқ
меъёрларини
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2017
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
38
қўллашнинг
ҳар
қандай
фаолиятига
тааллуқлилиги
тўғрисидаги
концепциясига
асос
солди
.
Ушбу
фикрлар
нисбатан
ёш
ва
динамик
ривожланиш
хусусиятига
эга
бўлган
Ўзбекистон
ер
ҳуқуқи
учун
жуда
долзарб
ҳисобланади
.
В
.
Горшнева
«
Умумҳуқуқий
процесс
»
концепциясини
янада
умумлаштирилган
ва
мукаммал
кўринишда
асослаб
берган
.
Унинг
фикрига
кўра
,
процессуал
шакл
ҳуқуқ
нормаларини
қўллашнинг
нафақат
юрисдикцион
(
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
)
соҳаларида
,
балки
ижтимоий
ҳаёт
субъектларининг
ижобий
хатти
-
ҳаракатларини
бошқарадиган
соҳаларида
ҳам
ўз
ўрнига
эга
,
деган
фикрни
илгари
сурган
.
Буни
бошқача
қилиб
айтганда
,
мулк
ҳуқуқининг
ҳар
қандай
соҳаси
моддий
нормаларини
процессуал
меъёрлар
ёрдамида
қўллаш
эҳтиёжини
келтириб
чиқаради
[10, 81-
с
].
Юқоридагилар
асосида
бизнинг
фикримизча
,
ер
ҳуқуқи
процессуал
меъёрлар
ва
шакллардан
фаол
фойдаланиши
лозим
.
ХХ
асрнинг
60-
йиллари
бошларига
келиб
,
ушбу
фикр
давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
ҳамда
маъмурий
ҳуқуқ
вакиллари
(
С
.
Студеникин
,
Г
.
Петров
,
А
.
Лунев
,
А
.
Ким
,
В
.
Основин
,
Ю
.
Козлов
,
В
.
Попов
,
И
.
Галаган
,
Е
.
Додин
,
Д
.
Бахрах
)
томонидан
қўллаб
-
қувватланган
,
кейинчалик
П
.
Недбайло
,
В
.
Горшенева
ва
уларнинг
сафдошлари
ишларида
ўзининг
умумназарий
асосини
топди
ва
ривожланди
.
Юқорида
номлари
кўрсатиб
ўтилган
олимлар
томонидан
яратилган
назарий
қарашлар
ҳуқуқий
фанларда
фаол
равишда
такомиллашиб
борди
ҳамда
у
«
умумий
ҳуқуқий
процесс
»
номини
олди
.
Ҳуқуқий
процессга
ва
процессуал
шаклга
нисбатан
юзага
келган
қарашлар
ҳуқуқнинг
айрим
«
анъанавий
»
процессуал
соҳалари
вакиллари
томонидан
ҳам
қайта
кўриб
чиқилган
.
Ягона
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
фикрини
1962
йилда
Н
.
Зейдер
илгари
сурган
.
Унинг
концептуал
асосини
процессуал
ҳуқуқий
таъсир
дои
-
расига
фақатгина
суд
иши
соҳасида
вужудга
келадиган
ижтимоий
муносабатларни
эмас
,
балки
фуқаролар
ўртасидаги
келишмовчиликларни
арбитражда
,
ҳакамлик
судларида
,
касаба
уюшмалари
органларида
кўриб
чиқишни
ҳам
киритиш
фикри
ташкил
қилади
.
Ушбу
назарияга
қарши
чиқувчилар
,
ҳуқуқни
ҳимоя
қилишнинг
барча
шаклларидаги
муносабатларнинг
процессуал
характерини
инкор
қилмаган
ҳолда
,
ушбу
муносабатлар
иш
суд
томонидан
кўриб
чиқиладиган
ҳолатлардаги
муносабатлардан
сифат
жиҳатдан
фарқ
қилишини
эътироф
этадилар
.
Бундай
фарқни
улар
,
фуқаролик
ишларини
кўриб
чиқиш
ваколатига
эга
бўлган
органлар
табиати
,
улар
шаклланишининг
алоҳида
тартибида
ва
вазифалари
ҳамда
функцияларининг
ўзига
хослигида
кўрадилар
.
«
Умумий
ҳуқуқий
процесс
»
назариясини
инкор
этувчиларнинг
бошқа
бир
асоси
қўйидагилардан
иборат
: «
ушбу
процессни
ҳуқуқнинг
мустақил
тармоғи
даражасига
кўтаришга
уриниш
асоссиздир
,
негаки
муаллифлар
унинг
таркибига
киритаётган
омилларни
улар
учун
умумий
бўлган
предметга
жамлашнинг
имкони
йўқ
.
Умумий
предметга
эга
бўлмай
туриб
эса
,
ҳуқуқ
тизимида
мустақил
ўринга
эга
бўлиб
бўлмайди
.
Б
.
Ж
.
Абдираимовнинг
фикрича
,
процесснинг
специфик
ҳамда
унинг
кўптармоқли
хусусиятларини
таҳлил
қилишдан
мақсад
,
ҳуқуқнинг
янги
тармоғини
яратиш
эмас
,
балки
ҳуқуқнинг
турли
,
биринчи
навбатда
,
ер
ҳуқуқи
меъёрларини
жорий
қилиш
процессуал
механизмининг
умумий
қоидаларига
аниқлик
қиритиш
,
процесснинг
анъанавий
турларидан
ташқари
,
процессуал
шаклнинг
ташкилий
хусусиятларидан
кенг
миқёсда
фойдаланиш
мақсадида
,
ягона
категориал
тушунчалар
тизимини
вужудга
келтиришдир
.
В
.
Протасов
таъкидлаганидек
,
у
ёки
бу
назариянинг
яшай
олиш
имконияти
,
тизимда
тегишли
тармоқнинг
ёки
бошқа
тўлақонли
меъёрий
маълумотнинг
мавжудлигига
боғлиқ
бўлиши
керак
эмас
.
«
Умумий
ҳуқуқий
процесс
»
назарияси
муаллифлари
уни
иш
юритиш
,
стадиялар
ва
процессуал
режимлардан
ташкил
топган
,
ўзида
етакчилик
,
ҳуқуқий
-
ижодий
,
ҳуқуқий
-
қўлланмавий
ва
назорат
қилувчи
процесслар
жамланмасини
ўзида
намоён
қилувчи
,
барча
ҳуқуқий
(
ҳам
юрисдикцион
,
ҳам
ноюрисдикцион
характердаги
)
фаолият
шаклларининг
тўлақонли
хосиласи
сифатида
баҳолайдилар
[11, 285].
Айнан
шундай
методологик
асосда
,
В
.
Горшенев
ҳуқуқий
процессга
қўйидаги
таърифни
беради
:
давлат
ваколатли
органлари
,
мансабдор
,
шунингдек
бошқа
ҳуқуқ
субъектларининг
ҳуқуқий
ишларини
кўриб
чиқишга
масъул
шахсларнинг
ўзаро
узвий
боғлиқ
фаолиятлар
ҳуқуқий
шаклларининг
комплекс
тизимидир
ва
у
қуйидагилардан
иборат
бўлиши
лозим
:
а
)
маълум
юридик
ишни
кўриб
чиқиш
муносабати
билан
ҳуқуқ
меъёрлари
доирасида
муайян
операциялар
бажаришда
намоён
бўлади
;
б
)
давлат
ваколатли
органлари
ва
мансабдор
шахслар
томонидан
тегишли
ҳуқуқ
субъектлари
фойдасига
амалга
оширилади
;
в
)
тегишли
ҳуқуқий
актларда
–
ҳуқуқий
ҳужжатларда
мустаҳкамланади
;
г
)
белгиланган
процессуал
меъёрлар
орқали
бошқарилади
;
д
)
ҳуқуқий
техниканинг
тегишли
усуллари
билан
таъминланади
.
Шу
йўсинда
,
ҳуқуқий
процесс
ҳуқуқий
фаолият
ша
-
клларига
тенглаштирилади
,
лекин
фаолият
ва
унинг
ҳуқуқий
шакллари
ўртасидаги
чегаралар
белгилан
-
майди
,
турли
ҳуқуқий
фаолият
асосида
ҳуқуқий
про
-
цесс
белгилари
таҳлил
қилинади
[12, 8-
с
].
Юқорида
келтирилган
ҳуқуқий
процесс
тушунчаси
юридик
фаолият
аспектларидан
бири
,
асосий
белгиловчи
компонент
даражасига
кўтарилганлиги
,
сунъий
равишда
яхлит
юридик
фаолиятга
тенглаштирилганлиги
учун
танқид
остига
олинади
.
Ушбу
масала
юзасидан
турли
нуқтаи
назарлар
мавжуд
.
Айрим
муаллифлар
ҳуқуқий
процессни
ҳуқуқий
фаолият
билан
тенглаштирса
;
бошқалари
ҳуқуқий
процесс
ўзида
ҳуқуқий
фаолиятни
эмас
,
уни
амалга
ошириш
тартибини
ўзида
намоён
қилади
,
деб
ҳисоблайдилар
,
яна
бошқалари
эса
ҳуқуқий
процесс
остида
ҳам
процессуал
ҳаракатлар
,
ҳам
процессуал
ҳуқуқ
муносабатлари
уйғунлигини
тушунадилар
.
Бир
қатор
муаллифлар
ҳуқуқий
процессни
ҳуқуқий
фаолият
таркибини
,
яъни
уни
ташкил
қилувчи
юридик
фаолиятларни
уйғунлигини
характерловчи
категория
,
деб
ҳисоблаш
зарурлигини
таъкидлайди
.
У
ҳолда
, «
ҳуқуқий
процесс
»
га
мустақил
категория
сифатида
қаралса
,
унинг
таркиби
процесс
иштирокчи
-
ларининг
ҳаракатлари
,
шакли
эса
,
ушбу
ҳаракатлар
амалга
ошириладиган
тартиби
бўлади
.
Агар
ҳуқуқий
процессни
моддий
-
ҳуқуқий
меъёрларни
муайян
про
-
цессуал
режимда
амалга
оширишда
мутаносиблашти
-
риш
усули
сифатида
таҳлил
қилинадиган
бўлса
,
бундай
ҳолатда
у
моддий
ҳуқуқни
амалга
оширишнинг
шакли
ва
унинг
процессуал
ҳуқуқий
муносабатлар
тар
-
киби
бўлиб
қолади
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2017
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
39
Ҳуқуқий
фаолиятни
мақсадли
ва
нисбатан
мустақил
ҳуқуқий
ҳодиса
сифатида
ўрганиб
,
бир
қатор
муал
-
лифлар
процессуал
шакл
мазмун
ва
элементларини
тартибга
солиб
,
уларни
ташкиллаштирилишига
шароит
яратиб
,
турли
ҳуқуқий
фаолиятга
баробар
ва
уни
оп
-
тимал
ва
самарали
ечилиши
учун
зарур
бўлган
ҳуқуқий
режимни
яратиб
беради
,
деган
хулосага
келадилар
.
Бундан
кўринадики
,
ушбу
муносабат
бир
бутунлигича
ҳуқуқий
процессни
кенг
қамровли
тушуниш
тарафдорлари
таклиф
қилган
концепция
билан
ҳамоҳангдир
.
Бизнинг
фикримизча
,
процессуал
шакл
,
ҳар
турдаги
ҳуқуқий
фаолият
тушунчасини
,
дастурини
,
тартибини
,
унинг
субъектлари
ва
иштирокчиларининг
маълум
натижага
нисбатан
мақсадли
йўналишини
таъминлайди
.
Юридик
фаолиятнинг
алоҳида
(
ҳуқуқий
-
ижобий
,
юрисдикцион
)
турлари
етарли
даражада
ривожланган
юридик
процессуал
шаклга
эга
,
бошқалари
эса
,
нисбатан
соддароқ
.
Бироқ
,
барча
ҳолларда
ҳам
процессуал
шакл
юридик
фаолиятнинг
ўзаро
алоқасини
,
муайян
натижага
эришиш
учун
аниқ
йўналтириш
элементларининг
янада
мақсадга
мувофиқ
боғлиқлигини
таъминловчи
зарур
шарти
бўлиб
қолаверади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Исломов
З
.
М
.
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
. –
Т
.:
Адолат
, 2007. 915
б
.
2.
Демин
А
.
А
.
Понятия
административного
про
-
цесса
и
Административно
-
процессуальный
кодекс
Российской
Федерации
//
Вестник
Московского
ун
-
та
.
Право
.
Сер
. 11.1998. –
№
4 –
С
. 97.
3.
Васильев
А
.
М
.
О
правоприменении
и
процессу
-
альном
праве
//
Проблемы
соотношения
материально
-
го
и
процессуального
права
. –
М
., 1980. –
С
. 187.
4.
Обсуждение
проблемы
судебного
права
//
Сов
.
Государство
и
право
. 1980. –
№
1. –
С
. 208.
5.
Даев
В
.
Г
.
Взаимосвязь
уголовного
права
и
процесса
. –
Л
., 1982. –
С
. 24.
6.
Тадевосян
В
.
С
.
Всегда
ли
необходима
процес
-
суальная
форма
для
реализации
материального
пра
-
во
? //
Проблемы
соотношения
материального
и
про
-
цессуального
права
.
М
., 1980.
С
. 105.
7.
Салищева
Н
.
Г
.
Административный
процесс
в
СССР
. –
М
., 1964. –
С
.12.
8.
Чечина
Н
.
А
.,
Чечот
Д
.
М
.
Гражданская
процессу
-
альная
форма
,
процессуальные
нормы
и
производства
//
Юридическая
процессуальная
форма
:
теория
и
практика
. –
М
., 1976. –
С
. 174.
9.
Добровольская
Т
.
Н
.,
Элькинд
П
.
С
.
Уголовно
-
процессуальная
форма
,
процессуальные
нормы
и
производство
//
Юридическая
процессуальная
форма
:
теория
и
практика
. –
М
., 1976. –
С
. 239.
10.
Зейдер
Н
.
Б
.
Судебное
признание
фактов
,
име
-
ющих
юридическое
значение
//
Ученые
труды
ВИЮН
.
Вып
. IX. –
М
., 1947. –
С
. 81.
11.
Абдраимов
Б
.
Ж
.,
Боголюбов
С
.
А
.
Земельное
право
России
и
Казахстана
:
проблемы
развития
,
про
-
цессуальные
формы
реализации
. –
М
.:
Юристъ
, 2007.
– 285.
12.
Теория
юридического
процесса
/
Под
ред
.
В
.
М
.
Горшенева
. –
Харьков
, 1985. –
С
. 8.
Х
.
А
.
Қучқаров
,
ТДЮУ
докторанти
ФУҚАРОЛИК
ПРОЦЕССИ
БОСҚИЧЛАРИНИ
ОПТИМАЛЛАШТИРИШ
МАСАЛАСИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
мустақиллик
йилларида
мамлакатимизда
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотлари
шароитида
фуқаролик
процесси
босқичларини
оптималлаштириш
,
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
самарали
ҳимоялаш
мақсадида
суд
ишларини
юритишни
соддалаштириш
ва
ихчамлаштиришнинг
долзарб
масалалари
ва
бу
борада
муаллифнинг
таклифлари
ўз
ифодасини
топган
.
Калит
сўзлар
:
фуқаролик
ишлари
бўйича
судлар
,
даъво
ариза
,
судларнинг
иш
юкламалари
,
суд
ишларини
юритишни
соддалаштириш
ва
ихчамлаштириш
,
судья
ёки
суднинг
бутун
таркибини
рад
қилиш
,
рад
қилиш
тартиби
,
рад
қилиш
оқибатлари
.
Аннотация
:
в
данной
статье
освещаются
актуальные
вопросы
упрощения
судопроизводства
с
целью
защиты
прав
и
законных
интересов
граждан
,
оптимизация
этапов
гражданского
процесса
в
условиях
судебно
-
правовой
реформы
,
проводимых
в
годах
независимости
,
и
выдвинуты
предложения
атвора
по
соверщенствованию
данной
сферы
.
Ключевые
слова
.
суды
по
гражданским
делам
,
ис
-
ковое
заявление
,
нагрузка
судей
,
упрощение
и
опти
-
мизация
судопроизводства
,
отвод
суда
или
целого
состава
суда
,
порядок
отказа
,
последствия
отвода
.
Abstract:
in this article it is reviewed the actual issues
of simplification of proceedings with the aim of protection
of rights and lawful interests of citizens, optimization the
stages civil procedure in the term of legal reform is being
conducted in the period of independence and put forward
the proposals of author on development of this sphere.
Key words.
Courts on civil cases, statement of claim,
the working load of judges, the simplification and optimiza-
tion of proceedings, removal of judge or all judge staff, the
procedure of removal, the consequences of removal.
Мамлакатимизда
амалга
оширилаётган
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотлари
,
энг
аввало
,
инсоннинг
ҳаёти
,
эркинлиги
,
шаъни
ва
қадр
-
қиммати
олий
қадрият
эканлигини
ҳамда
жамиятда
қонун
устуворлигини
таъминлаш
,
инсон
ҳуқуқлари
,
эркинликлари
ва
қонуний
манфаатларини
самарали
ҳимоя
қилишнинг
энг
муҳим
кафолати
сифатида
суд
ҳокимиятининг
нуфузини
мустаҳкамлаш
ҳамда
судларнинг
чинакам
мустақиллигини
таъминлашга
қаратилганлиги
билан
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
Инсон
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
,
унинг
манфаатларини
ҳуқуқий
таъминлаш
мамлакатимизда
амалга
оширилаётган
босқичма
-
босқич
ва
тизимли
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотларининг
асосини
ташкил
этади
.
Суд
-
ҳуқуқ
тизимини
ислоҳ
этиш
,
унинг
таркибий
қисмларидан
бири
ҳисобланган
фуқаролик
процессуал
қонунчилигини
такомиллаштириш
ҳам
амалга
оширилаётган
ислоҳотлар
жараёнининг
узвий
қисмига
айланиб
бормоқда
.
Маълумки
, 1997
йил
30
августда
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодекси
қабул
қилинган
бўлиб
,
ушбу
Кодекс
ўтган
йиллар
давомида
мазмунан
янги
инсонпарвар
қоидалар
,
