ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
27
О
.
Дадаходжаев
,
Андижон
давлат
университети
ассистент
-
ўқитувчиси
ТАШУВЧИНИНГ
ФУҚАРОЛИК
ЖАВОБГАРЛИГИНИ
МАЖБУРИЙ
СУҒУРТА
ҚИЛИШНИНГ
МОҲИЯТИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
фуқаролик
жавобгарликни
суғурталашнинг
мазмуни
,
бу
борадаги
назарий
-
ҳуқуқий
қарашларнинг
таҳлили
,
суғурта
муносабатларида
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилишнинг
ўзига
хослиги
ҳамда
бу
борадаги
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
таҳлил
қилинган
.
Калит
сўзлар
:
суғурта
,
фуқаролик
жавобгарлик
,
суғурта
муносабатлари
,
ташувчи
,
суғурта
қилдирувчи
,
суғурта
ташкилоти
.
Аннотация
:
в
данной
статье
описывается
сущ
-
ность
,
анализ
,
теоретическо
-
правовые
взгляды
,
при
-
сущая
характеристика
обязательного
страхования
гражданской
ответственности
перевозчика
и
анализируется
нормативно
-
правовые
акты
в
этой
сфере
.
Ключевые
слова
:
страхование
,
гражданской
от
-
ветственности
,
страхование
отношения
,
страховщик
,
страховой
организации
.
Annotation:
in this article it is explained the meaning,
analyze, theoretic-legal views, appropriate characteristic of
mandatory insurance of civil liability of carrier and ana-
lyzed normative-legal acts in this sphere.
Key words:
insurance, civil liability, insurance rela-
tionships, the insurer, the insurance company.
Бозор
муносабатлари
шароитида
тадбиркорликни
ривожлантириш
,
фуқаролар
ва
юридик
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларни
ҳимоя
қилиш
ҳамда
таъминлашда
суғурта
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Турли
кутилмаган
ва
тасодифан
юзага
келадиган
хавф
-
хатарлар
оқибатида
юзага
келадиган
мулкий
йўқотишлар
,
жисмоний
ва
моддий
шикастланишлар
субъектларни
моддий
аҳволини
қийинлаштиради
ҳамда
уларни
тушкун
ҳолатга
солиши
мумкин
.
Шу
боис
мазкур
ҳолатларни
енгиллаштириш
ҳамда
субъектларни
моддий
нуқтаи
назардан
қўллаб
-
қувватлашда
суғурта
муҳим
амалий
восита
вазифасини
бажаради
.
Кейинги
йилларда
мамлакатимизда
суғурта
бозорининг
ривожланиши
натижасида
суғуртанинг
турли
кўринишлари
юзага
келди
ҳамда
улар
кенг
қўлланила
бошлади
.
Бироқ
суғуртанинг
бошқа
турларига
қараганда
,
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
бугунги
кунда
турлари
ва
қўлланилиш
кўлами
нуқтаи
назарда
суғурта
бозорида
асосий
ўринни
эгаллайди
.
Ҳозирда
юртимизда
фуқаролик
жавобгарлигини
суғурталашнинг
қуйидаги
алоҳида
ва
мустақил
турлари
амал
қилади
:
транспорт
воситалари
эгаларининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
,
иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
,
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
.
Суғуртанинг
мазкур
кўринишлари
бир
вақтнинг
ўзида
икки
турдаги
суғурта
муносабатини
ифода
этади
.
Биринчидан
,
мазкур
суғурта
шартномалари
тузилиш
ҳамда
эркни
ифодалаш
нуқтаи
назаридан
мажбурий
тус
касб
этади
ва
суғурта
қилдирувчи
тегишли
фаолият
билан
шуғулланаётган
ёки
муайян
тудаги
мол
-
мулкка
эга
бўлса
шу
ҳолат
билан
боғлиқ
ҳуқуқбузарлик
оқибатини
суғурталаши
лозим
,
иккинчидан
,
ушбу
суғурта
шартномаларида
суғурта
предметини
фуқаролик
жавобгарлик
ташкил
этади
.
Бироқ
мажбурий
суғурта
қилиш
фаолият
натижасида
юзага
келадиган
жавобгарликни
суғурталаш
мажбурий
суғуртанинг
бошқа
турларига
қараганда
кенгроқ
қўлланилади
.
Ҳар
қандай
профессионал
фаолият
ушбу
фаолият
билан
шуғулланувчининг
ўз
мажбуриятини
бажармаслиги
ёки
лозим
даражада
бажармаслиги
оқибатида
юзага
келадиган
юридик
жавобгарликка
асосланиши
лозим
.
Бунда
зарар
етказилиш
ҳолатларини
камайтириш
ҳамда
жабрланувчининг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
таъминлашда
касбий
мулкий
жавобгарликни
суғурталаш
муҳим
ҳуқуқий
восита
вазифасини
бажаради
[1, 149-
бет
].
Касбий
мулкий
жавобгарликни
суғурталашни
иқтисодий
ва
ҳуқуқий
маънода
талқин
этиш
мумкин
.
Бунда
суғуртанинг
иқтисодий
ва
ҳуқуқий
маънодаги
моҳиятига
оид
мутахассисларнинг
фикрларига
асосланиш
лозим
.
Хусусан
,
А
.
У
.
Эргашевнинг
фикрича
,
суғурта
иқтисодий
категорія
сифатида
манфаатдор
ташкилотлар
ва
фуқаролар
бадаллари
ҳисобидан
таш
кил
топган
,
махсус
ташкилот
(
суғурталовчи
)
бошқарувида
бўлган
пул
фон
дини
вужудга
келтириш
ва
тақсимлаш
шакли
бўлиб
,
унинг
асосий
тайинланиш
мақсади
суғурта
қилдирувчиларнинг
мулкий
ёки
бошқача
талофотлари
ва
зиёнлари
ўрнини
қоплашдан
иборат
[2, 3-
бет
].
Мазкур
нуқтаи
назар
тарафдорлари
зиёнларни
байта
тақсимлаш
назариясини
қўллаб
-
қувватлайдилар
.
Масалан
,
Л
.
Н
.
Клоченко
ва
К
.
И
.
Пыловнинг
фикрича
,
иқтисодий
нуқтаи
назардан
суғурта
бир
шахснинг
зиёнини
кўплаб
бошқа
шахслар
ўртасида
тақсимлаш
ҳисобланади
ва
бу
жараён
ана
шу
кўплаб
шахсларнинг
ҳар
бири
томонидан
тўланган
маблағлардан
шакллантирилган
махсус
фонд
ҳисобидан
амалга
оширилади
[3, 6-
бет
].
Мазкур
нуқтаи
назар
В
.
К
.
Райхер
томонидан
ҳам
қўллаб
-
қувватланган
.
Унинг
қайд
этишича
,
суғурталанган
хавф
-
хатарларни
рўй
бериши
натижасида
юзага
келган
зарарларни
қоплаш
манбаси
бўлиб
,
марказлашмаган
тартибида
кўплаб
шахсларнинг
кичик
бадаллари
ҳисобига
ташкил
этилган
,
бироқ
келгусида
марказлашадиган
ва
суғурта
ташкилоти
томонидан
бошқариладиган
суғурта
фондалари
ҳисобланади
[4, 56-
бет
].
Касбий
мулкий
жавобгарликни
мажбурий
суғурта
қилишнинг
моҳиятини
ҳуқуқий
нуқтаи
назардан
очиб
бериш
учун
унинг
муҳим
қисмлари
суғурта
объекти
,
суғурта
ҳимояси
қаратилган
унинг
мақсади
,
суғуртанинг
мазкур
тури
асосланадиган
ўзига
хос
тамойилларини
ёритиш
талаб
этилади
.
Таъкидлаш
лозимки
,
ўз
вақтида
суғурта
муносабатларининг
ҳуқуқи
асосларини
тадқиқ
қилар
экан
В
.
И
.
Серебровский
суғурта
–
бу
энг
аввало
,
ҳуқуқий
муносабатдир
[5, 318-
бет
],
деган
ҳақли
эътирофни
билдирган
эди
.
Дарҳақиқат
,
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
ҳам
ўзига
хос
ҳуқуқий
муносабат
тизимидан
ташкил
топади
.
Ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
шартномасига
кўра
,
суғурталовчи
суғурта
ҳодисаси
содир
бўлганда
жабрланувчига
ёки
наф
олувчига
ёхуд
ташувчига
йўловчиларнинг
ҳаёти
,
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
28
соғлиғи
ва
(
ёки
)
мол
-
мулкига
етказилган
зарарнинг
ўрнини
мазкур
шартнома
бўйича
шартлашилган
ҳақ
(
суғурта
мукофоти
)
эвазига
суғурта
пули
доирасида
қоплаш
мажбуриятини
олади
(
Ўзбекистон
Республикасининг
2015
йил
26
майдаги
ЎРҚ
-386-
сонли
“
Ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонуни
6-
моддасининг
2-
қисми
).
Мазкур
ҳуқуқий
муносабат
ташувчи
–
суғурта
қилдирувчи
ва
суғурта
ташкилоти
–
суғурталовчи
ўртасида
вужудга
келади
ҳамда
ҳуқуқий
муносабат
объекти
бўлиб
суғурта
ҳодисаси
,
яъни
ташувчининг
ҳуқуқбузарлиги
натижасида
юзага
келадиган
зарарларни
қоплаш
мажбурияти
ҳисобланади
.
Шу
ўринда
,
энг
аввало
,
касбий
мулкий
жавобгарликни
суғурталашнниг
бир
кўриниши
сифатида
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
суғуртанинг
айнан
қайси
турига
мансублиги
масаласини
аниқлаш
муҳимдир
.
Илмий
мунозараларда
касбий
мулкий
жавобгарликни
суғурталашнинг
ҳуқуқий
табиатини
аниқлаш
борасида
бир
қатор
муаммоларга
дуч
келинганлиги
кузатилади
.
Фуқаролик
жавобгарлигини
суғурталашнинг
суғурта
тизимида
тутган
ўрни
хусусида
илмий
адабиётларда
бир
нечта
нуқтаи
назарлар
учрайди
.
Суғуртанинг
мазкур
турини
шахсий
суғурта
ёки
мулкий
суғуртага
оидлигини
асослаш
ҳолатлари
мавжуд
.
Жумладан
,
иқтисодчи
олим
К
.
Г
.
Воблый
ўзининг
“
Суғурта
иқтисодиёти
асослари
” [6, 44-46-
бетлар
]
асарида
мулкий
суғурта
бобини
шахсий
суғурта
бўлимига
киритади
.
Бундан
фарқли
равишда
эса
амалдаги
қонунчилик
(
хусусан
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
кодекси
,
Россия
Федерацияси
,
Қозоғистон
Республикаси
,
Беларусь
Республикаларининг
Гражданлик
кодекслари
)
фуқаролик
жавобгарликни
суғурталашни
мулкий
суғурта
тури
сифатида
қайд
этади
.
Фикримизча
,
фуқаролик
жавобгарликни
суғурталаш
мулкий
суғуртанинг
бир
кўриниши
ва
суғуртанинг
алоҳида
мустақил
тури
сифатида
эътироф
этилиши
мақсадга
мувофиқдир
.
Ушбу
фикрни
қуйидаги
ҳолатлар
асосида
тасдиқлаш
мумкин
.
ФКнинг
914-
моддаси
1-
қисмига
кўра
,
суғурта
фуқаро
ёки
юридик
шахс
(
суғурта
қилдирувчи
)
суғурта
ташкилоти
(
суғурталовчи
)
билан
тузадиган
мулкий
ёки
шахсий
суғурта
шартномалари
асосида
амалга
оширилади
.
ФКнинг
915-
моддаси
2-
қисмидан
англашилишича
,
мулкий
суғурта
шартномаси
бўйича
фуқаролик
жавобгарлиги
хавфи
—
бошқа
шахсларнинг
ҳаёти
,
соғлиғи
ёки
мол
-
мулкига
зарар
етказилиши
оқибатида
юзага
келадиган
мажбуриятлар
бўйича
жавобгарлик
,
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
эса
,
шунингдек
шартномалар
бўйича
жавобгарлик
хавфи
суғурталаниши
мумкин
.
Кўриниб
турибдики
,
фуқаролик
жавобгарлик
хавфини
суғурталаш
ҳам
мулкий
суғуртанинг
предметига
киради
ва
бундай
суғурта
товони
ҳам
жавобгарлик
ҳажми
ва
миқдоридан
келиб
чиқиб
аниқланади
.
Бироқ
Ўзбекистон
Республикасининг
2002
йил
5
апрелдаги
358-II-
сонли
“
Суғурта
фаолияти
тўғрисида
”
ги
Қонуни
4-
моддаси
“
Суғурта
соҳалари
ва
турлари
” -
деб
номланиб
,
унда
суғурта
соҳалари
:
ҳаётни
суғурта
қилиш
ва
умумий
суғуртага
бўлинган
ҳолда
,
умумий
суғуртанинг
турларидан
бири
сифатида
“
жавобгарликни
суғурта
қилиш
”
белгиланган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасинниг
2002
йил
27
ноябрдаги
413-
сонли
Қарорига
биринчи
илова
сифатида
тасдиқланган
“
Суғурталовчилар
ва
суғурта
брокерларининг
суғурта
фаолиятини
лицензиялаш
тўғрисида
”
ги
Низомнинг
1-
иловаси
“
Суғурта
фаолияти
классификатори
” “
Умумий
суғурта
тармоғи
” –
деб
номланадиган
2-
бўлимининг
10-
класси
“
Автофуқаролик
жавобгарлигини
суғурта
қилиш
” –
деб
номаланади
ва
унга
“
Ер
усти
транспорт
воситалари
ва
бошқа
ўзиюрар
машиналар
ва
механизмлардан
фойдаланиш
оқибатида
,
ташувчиларнинг
жавобгарлиги
ҳам
шу
жумлага
киради
,
учинчи
шахсларга
(
жисмоний
ва
юридик
шахсларга
)
зарар
етказилган
тақдирда
суғурта
қопламаси
тўланишини
таъминловчи
суғурта
турлари
жами
”
кириши
белгиланган
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
назариясида
жавобгарликни
суғурталашни
мол
-
мулк
суғуртаси
ёки
шахсий
суғуртага
мансублиги
борасидаги
мунозара
сақланиб
қолмоқда
.
В
.
И
.
Серебровский
ва
Е
.
И
.
Астраханларнинг
фикрича
,
фуқаролик
жавобгарлигини
суғурталаш
бир
нечта
ўзига
хос
жиҳатларга
эгаки
,
айнан
мазкур
жиҳатлар
уни
мулкий
суғуртага
мансублигини
инкор
этади
.
Шу
боис
жавобгарликни
суғурталаш
ўз
моҳиятига
кўра
шахсий
суғурталаш
билан
яқинлашади
ва
иккала
ҳолатда
ҳам
суғурта
таъминоти
муайян
объектив
мезонларга
эмас
,
балки
фуқаролик
кодексида
назарда
тутилган
асосларга
кўра
аниқланади
.
Жавобгарликни
суғурта
қилишда
суғурта
билан
таъминланган
аниқ
мол
-
мулкни
кўрсатишнинг
имкони
мавжуд
эмас
[7, 69-70-
бетлар
].
Е
.
И
.
Астраханнинг
таъкидлашига
кўра
,
суғурта
назариясида
суғурта
қиймати
истисно
тариқасида
аниқланиши
мумкин
бўлган
иккита
ҳолат
ажратилади
ва
бу
ҳолат
жавобгарликни
суғурта
қилиш
ҳолатида
ҳам
учрайди
:
биринчидан
,
агар
фуқаролик
жавобгарлиги
бўйича
талаблари
қопланиши
мумкин
бўлган
алоҳида
моддий
объект
ажратилган
бўлса
;
иккинчидан
,
муайян
бир
ашё
шикастланиши
учун
фуқаролик
жавобгарлик
суғурталанган
бўлса
[8, 47-
бет
].
Шунга
қарамасдан
жавобгарликни
суғурта
қилишнинг
турини
аниқлашда
,
биринчи
навбатда
бу
ҳолатда
мулкий
манфаатдорлик
суғурта
объекти
эканлиги
ҳолатидан
келиб
чиқиш
лозим
.
Зеро
,
бунда
шахсий
суғурта
хос
бўлган
жабрланувчининг
соғлиғига
етказилган
зарарнинг
,
маънавий
зарарнинг
оғирлик
даражаси
каби
омиллар
аҳамиятга
эга
бўлмайди
.
Шу
билан
бирга
,
ФКнинг
921-
моддаси
1-
қисмига
кўра
,
шахсий
суғурта
шартномаси
бўйича
бир
тараф
(
суғурталовчи
)
бошқа
тараф
(
суғурта
қилдирувчи
)
тўлайдиган
,
шартномада
шартлашилган
ҳақ
(
суғурта
мукофоти
)
эвазига
суғурта
қилдирувчининг
ўзининг
ёхуд
шартномада
кўрсатилган
бошқа
фуқаро
(
суғурталанган
шахс
)
нинг
ҳаёти
ёки
соғлиғига
зарар
етказилган
,
у
муайян
ёшга
тўлган
ёки
унинг
ҳаётида
шартномада
назарда
тутилган
бошқа
воқеа
(
суғурта
ҳодисаси
)
юз
берган
ҳолларда
шартномада
шартлашилган
пулни
(
суғурта
пулини
)
бир
йўла
ёки
вақти
-
вақти
билан
тўлаб
туриш
мажбуриятини
олади
.
Ушбу
ҳолатда
қопланиши
лозим
бўлган
етказилган
моддий
зарар
хусусида
сўз
бормайди
.
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
классификация
қилиш
хусусида
тўхталиб
,
шуни
айтиб
ўтиш
лозимки
,
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарлик
мажбуриятларнинг
вужудга
келиш
асосига
кўра
шартномали
ва
шартномадан
ташқари
жавобгарликка
бўлинади
.
Ўз
навбатида
,
шартномадан
ташқари
жавобгарлик
деликт
жавобгарлик
,
деб
ҳам
юритилади
.
Шартномадан
келиб
чиқадиган
мажбуриятларни
бузганлик
учун
фуқаролик
-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
29
ҳуқуқий
жавобгарлик
шартномавий
жавобгарлик
деб
аталади
[9,
140-
бет
].
Шартнома
мажбуриятида
субъектнинг
олдиндан
белгиланган
ҳаракати
содир
этилса
ёки
ҳаракатдан
тийилиб
турмаса
,
у
мажбуриятни
(
тарафлар
томонидан
ўзаро
келишув
асосида
белгиланган
қоидаларни
)
бузган
ҳисобланади
[10, 12-
бет
].
Шартномали
жавобгарликдан
фарқли
равишда
шартномадан
ташқари
жавобгарлик
тарафлар
ўртасида
олдиндан
мавжуд
бўлган
ҳуқуқий
муносабатдаги
бузилиш
натижаси
ҳисобланмайди
.
Мутахассисларнинг
қайд
этишича
,
зарар
етказишдан
вужудга
келадиган
мажбуриятларда
эса
,
жавобгарлик
ҳуқуқбузарлик
факти
асосида
вужудга
келади
.
Яъни
,
зарар
етказишдан
вужудга
келадиган
мажбурият
вужудга
келиши
билан
у
ўз
мазмунида
жавобгарликни
,
ҳуқуқбузарга
санкция
қўллаш
имкониятини
мавжудлигини
ифодалайди
.
Албатта
бу
вазиятда
жавобгарлик
бошқа
бир
мажбуриятни
тўлдирмайди
,
“
кузатмайди
” (
шартномали
мажбуриятлардаги
каби
),
у
зарар
етказишдан
келиб
чиқадиган
мажбуриятлардаги
ҳуқуқбузар
мажбуриятининг
мазмунини
ташкил
этади
[11, 16-
бет
].
ФКнинг
919-
моддаси
3-
қисми
қоидаларидан
англашилишича
,
шартномани
бузганлик
учун
жавобгарлик
хавфи
,
бу
шартнома
шартларига
кўра
суғурта
қилдирувчи
қайси
тараф
олдида
тегишли
жавобгарликни
зиммасига
олиши
лозим
бўлса
,
ўша
тараф
—
наф
олувчи
фойдасига
,
ҳатто
суғурта
шартномаси
бошқа
шахс
фойдасига
тузилган
ёхуд
унда
кимнинг
фойдасига
тузилгани
айтилмаган
тақдирда
ҳам
,
суғурталанган
ҳисобланади
.
Дарҳақиқат
,
шартномани
бузганлик
учун
жавобгарлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
фақат
суғурта
қилдирувчининг
ўзининг
жавобгарлик
хавфи
суғурталаниши
мумкин
.
Ушбу
талабга
мувофиқ
бўлмаган
суғурта
шартномаси
ўз
-
ўзидан
ҳақиқий
эмас
.
Шу
жиҳатдан
айтиш
мумкинки
,
ўзининг
ҳуқуқий
табиатига
кўра
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
мулкий
суғурта
турига
мансубдир
.
Бу
ҳолат
жавобгарликни
суғурталаш
мақсадини
аниқлашда
ўз
тасдиғини
топади
.
Бу
ҳолат
хорижлик
ҳуқуқшунос
олимларнинг
жавобгарликни
суғурталаш
хусусида
билдирган
фикрларини
таҳлил
қилиш
муҳимдир
.
А
.
Манес
жавобгарликни
суғурта
қилишнинг
мазмунини
қуйидагича
ифодалайди
:
қонуний
жавобгарликни
суғурталаш
суғурта
қилдирувчига
нисбатан
шахсга
ёки
ўзганинг
мол
-
мулкига
етказилган
зарарни
қоплаш
бўйича
қонуний
талаб
билдирилганда
амалга
оширилиши
лозим
бўлган
тўлов
юзасидан
бериладиган
ва
суғурта
қилидирувчининг
жавобгарлигига
нисбатан
ноқонуний
эътирозларни
рад
этадиган
мукофот
беришни
назарда
тутади
[12, 105-
бет
].
Ушбу
таърифда
муаллиф
суғурта
қилдирувчига
суғурта
мукофоти
берилишига
эътибор
қаратади
,
яъни
суғурта
мазкур
турининг
мақсади
зарар
етказувчининг
мулкий
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
ҳисобланади
.
Америкалик
олимлар
Р
.
Мер
ва
Э
.
Каммакалар
ҳам
жавобгарликни
суғурта
қилишни
мулкий
суғуталашнинг
бир
тури
сифатида
эътироф
этишади
.
Уларнинг
қайд
этишича
,
бахтсиз
ҳодисадан
суғурталаш
ихтисослашган
компаниялар
томонидан
полис
эгалари
томонидан
эҳтиётсизлик
оқибатлари
етказилган
зарарларни
қоплаш
тўғрисидаги
даъво
талабларини
қаноатлантириш
натижаси
юзага
келган
зиёнлардан
ҳимоя
қилиш
мақсадида
кўплаб
шартномалар
тузилади
[13, 294-
бет
].
Ушбу
фикрда
қайд
этилган
шартномалар
учинчи
шахслар
фойдасига
тузиладиган
шартномалар
эмаслигига
,
уларнинг
мақсади
суғурта
қилдирувчининг
йўқотишларини
қоплаш
эканлигига
ва
фақатгина
ушбу
шартномаларнинг
айрим
хусусиятларигина
бундай
йўқотишлар
суғурта
қилдирувчининг
учинчи
шахсларга
етказган
зарарини
қоплаши
оқибатида
юзага
келишига
эътибор
қаратиш
зарур
.
Жавобгарликни
суғурта
қилишнинг
мақсади
суғурта
қилдирувчининг
мулкий
манфаатларини
муҳофаза
қилишга
қаратилганлигини
Колумбиялик
олим
Е
.
Саниналдана
томонидан
яққол
ифодаланган
.
Унинг
ёзишича
, “
жавобгарликни
суғурталаш
зарарлар
ва
зиёнларни
қоплаш
тўғрисидаги
талабга
қарши
ҳимояни
ифодалайди
ва
ўз
навбатида
,
суғурта
қилдирувчи
томонидан
мулкни
йўқотишга
қарши
кафолат
ҳисобланади
” [14, 54-
бет
].
Англиялик
олим
Е
.
Р
.
Х
.
Айвами
ўз
асарида
Англия
суғурта
қонунчилигида
мавжуд
бўлган
жавобгарликни
суғурта
қилишнинг
легал
таърифига
асосланади
:
“
жавобгарликни
суғурта
қилиш
ишларини
юритиш
суғурта
қилдирувчининг
учинчи
шахслар
олдидаги
жавобгарлик
хавфига
қарши
суғурта
шартномасини
тузишини
англатади
” [15, 558-
бет
].
Умуман
олганда
,
хорижлик
олимлар
жавобгарликни
суғурта
қилишни
суғурта
қилувчининг
моддий
манфаатини
ҳимоя
қилиш
воситаси
сифатида
талқин
этишади
.
А
.
А
.
Мохов
,
С
.
Ю
.
Капранова
ва
Г
.
Р
.
Акишоваларнинг
фикрича
,
касбий
жавобгарликни
суғурта
қилиш
иккита
ўзаро
боғлиқ
вазифани
назарда
тутади
.
Биринчиси
–
хизматлар
истеъмолчиси
,
буюртмачисининг
манфаатларини
ҳимоя
қилади
.
Иккинчидан
–
ижрочилар
,
адвокатларнинг
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
[16, 25-
бет
].
Жавобгарликни
суғурталаш
вазифаларини
белгилашга
нисбатан
мазкур
ёндашувга
қўшилган
ҳолда
суғуртанинг
мақсадини
ҳуқуқий
тартибга
солишни
такомиллаштириш
йўлларини
таклиф
этиш
мақсадга
мувофиқдир
.
Шу
боис
мазкур
вазифани
бажаришда
аввало
,
касбий
жавобгарликни
ихтиёрий
ва
мажбурий
суғурта
қилишнинг
мақсадини
фарқлаш
лозим
.
Таъкидлаш
лозимки
,
касбий
жавобгарликни
мажбурий
суғурта
қилиш
етказилган
зарарни
бевосита
қоплаш
мажбуриятидан
озод
этишга
йўналтирилади
.
Шахс
касбий
жавобгарликни
суғурталаш
шартномасини
ихтиёрий
тузар
экан
,
биринчи
навбатда
,
суғурта
ҳодисаси
рўй
берганда
юзага
келадиган
,
учинчи
шахсларга
етказилган
зарарни
қоплаш
тўғрисидаги
мажбуриятни
бажариш
бўйича
ўзининг
мулкий
манфаатларини
кўзлайди
.
Касбий
жавобгарликни
мажбурий
суғурта
қилишнинг
мақсади
аввало
,
манфаатларни
ва
контрагентнинг
ҳаракатларидан
жабрланувчини
ҳимоя
қилиш
ҳисобланади
ҳамда
бу
ҳол
касбий
мулкий
жавобгарликни
мажбурий
суғурта
қилишнинг
мақсадини
янада
аниқ
тавсифлайди
.
Касбий
жавобгарликни
мажбурий
суғурта
қилишнинг
мақсадини
тавсифлар
экан
И
.
А
.
Волкова
қуйидагиларни
билдиради
:
касбий
жавобгарликни
суғурта
қилишнинг
моҳияти
суғурта
қилувчининг
зарарни
қоплашда
эмас
,
балки
у
томонидан
учинчи
шахсларнинг
мулкий
манфаатлари
–
уларнинг
ҳаёти
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
30
ва
мол
-
мулкига
етказилган
зарарни
қоплаш
ҳисобланади
[17, 129-
бет
].
Мажбурий
суғурта
одатда
суғуртага
нисбатан
ижтимоий
эҳтиёждан
келиб
чиқади
.
Шу
мақсадда
давлат
қонунчилик
тартибида
мажбурий
суғуртани
белгилайди
.
ФКнинг
922-924-
моддалари
, “
Транспорт
воситалари
эгаларининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
,
“
Иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
ва
“
Ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
қонунларининг
моҳиятидан
келиб
чиқиб
айтиш
мумкинки
,
мажбурий
суғурта
учинчи
шахс
фойдасига
тузиладиган
шартнома
конструкцияси
асосида
тузилади
.
Жумладан
,
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
шартномаси
ҳам
айнан
йўловчининг
фойдасига
тузилади
ва
унга
зарар
етказилиши
суғурта
ҳодисаси
ҳисобланади
.
Хулоса
ўрнида
таъкидлаш
лозимки
,
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
йўловчиларнинг
ҳаёти
ва
соғлиғи
,
мол
-
мулкига
етказилган
турли
тасодифий
зарарларни
қоплашда
муҳим
ҳуқуқий
восита
ҳисобланиб
,
аҳолини
ижтимоий
ҳимоялаш
ҳамда
суғурта
бозорини
ривожлантиришда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Мажбурий
мулкий
суғуртанинг
бир
тури
сифатида
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
суғурталаш
доимий
равишда
етказилган
зарарларни
ўз
вақтида
ва
тўлиқ
қолашга
ҳамда
ташувчиларнинг
мулкий
манфаатларни
ҳимоя
қилишга
хизмат
қилади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Сплетухов
Ю
.
А
.
Страхование
.
Учеб
.
пособие
/
Ю
.
А
.
Сплетухов
,
Е
.
Ф
.
Дюжиков
. –
М
.:
ИНФРА
-
М
, 2006.
–
С
.149.
2.
Эргашев
А
.
У
.
Транспорт
воситалари
эгалари
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
шартномасини
қўллаш
муаммолари
:
юрид
.
фан
.
номз
.
дис
....
автореф
. –
Т
.: 2012. –
Б
.3.
3.
Клоченко
Л
.
Н
.
Основы
страхового
права
.
Учеб
.
пособие
/
Л
.
Н
.
Клоченко
,
К
.
И
.
Пылов
. –
Яро
-
славль
:
Изд
-
во
Ярославл
.
гос
.
ун
-
та
, 2002. –
с
.6.
4.
Райхер
,
В
.
К
.
Общественно
-
историческиетипы
страхования
/
В
.
К
.
Райхер
. –
М
.:
Изд
-
во
АН
СССР
, 1947.
–
с
.56.
5.
Серебровский
В
.
И
.
Избранные
труды
по
наследственному
и
страховому
праву
/
В
.
И
.
Серебровский
. –
М
.:
Статут
, 1997. –
с
.318.
6.
Воблый
К
.
Г
.
Основы
экономии
страхования
/
К
.
Г
.
Воблый
//
Страховое
право
. 2000. –
№
4. –
С
. 44–46.
7.
Серебровский
В
.
И
.
Страхование
/
В
.
И
.
Сереб
-
ровский
. –
М
. :
Финиздат
, 1927. –
С
. 69-70.
8.
Астрахан
Е
.
И
.
Страхование
гражданской
ответ
-
ственности
/
Е
.
И
.
Астрахан
//
Право
и
жизнь
.1926. –
№
2–3. –
С
. 47.
9.
Раҳмонқулов
Ҳ
.
Р
.
Мажбурият
ҳуқуқи
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2005. –
Б
.140.
10.
Эгамберидева
Н
.
Ҳ
.
Фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
асослари
ва
шакллари
. –
Т
.:
ТДЮИ
,
2006. –
Б
.12.
11.
Имомов
Н
,
Эгамбердиева
Н
,
Ашурова
Н
.
Зарар
етказишдан
келиб
чиқадиган
(
деликт
)
мажбуриятлар
.
Ўқув
қўлланма
. –
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
, 2012. –
Б
.16.
12.
Манес
,
А
.
Основы
страхового
дела
/
А
.
Манес
. –
М
.:
Анкил
, 1992. –
с
.105.
13. Mehr, R. Principles of Insurance / R. Mehr,E.
Cammack. – L.: Homewood, 1976. –
Р
.294.
14. Saninaldana, E. W. El Seguro de la Resposabi-
lidadCivil Extracontractual / E. W. Saninaldana.– Par-
is,1972. –
Р
.54.
15. Ivami, E. R. H. General Principles of InsuranceLaw
/ E. R. H. Ivami. – L.: Butterworth, 1975. –
Р
.558.
16.
Мохов
,
А
.
А
.
Страхование
профессиональной
ответственности
и
компенсация
морального
вреда
/
А
.
А
.
Мохов
,
С
.
Ю
.
Капранова
,
Г
.
Р
.
Акишева
//
Юрист
.
2006. –
№
6. –
С
. 25.
17.
Волкова
И
.
А
.
Страхование
профессиональной
имущественной
ответственности
:
проблемы
опреде
-
ления
понятийного
аппарата
//
Вестн
.
Волгогр
.
гос
.
ун
-
та
.
Сер
. 5.
Юриспруд
. 2011.
№
1 (14). –
С
. 129.
