ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
92
тажриба
эса
бозор
муносабатларига
изчил
ўтиб
бораётган
,
ҳозирги
ўтиш
даврида
яшаётган
бизнинг
Ўзбекистон
каби
мамлакатлар
учун
муҳим
аҳамиятга
эга
деб
ўйлаймиз
.
Аннотация
:
мазкур
илмий
мақола
доирасида
Европа
Иттифоқи
давлатларидаги
хуфиёна
иқтисодиётга
қарши
курашишга
қаратилган
,
амалий
чора
-
тадбирлар
,
қабул
қилинган
сиёсий
ва
меъёрий
-
ҳуқуқий
база
тизимли
таҳлил
асосида
илмий
ўрганиб
чиқилган
.
Шунингдек
,
жаҳоннинг
етакчи
олимларининг
Европа
Иттифоқига
аъзо
давлатлардаги
хуфиёна
иқтисодиёт
,
унинг
таркибий
тузилиши
,
хуфиёна
иқтисодиётнинг
алоҳида
давлатлар
ЯИМга
нисбатан
тутган
ўрни
,
ҳажми
ва
кўлами
кўринишида
берган
маълумотларини
таққослаб
таҳлил
амалга
оширилган
.
Калит
сўз
:
хуфиёна
иқтисодиёт
,
иқтисодий
жиноятчилик
,
қалбаки
пул
ясаш
,
бозор
иқтисодиёти
,
Европа
Иттифоқи
,
ялпи
ички
махсулот
.
Аннотация
:
статья
посвящена
опыту
Евросоюза
по
обеспечению
экономической
безопасности
против
те
-
невой
экономики
и
взаимное
сотрудничество
стран
Евросоюза
;
проанализированы
базы
нормативно
-
правовых
актов
,
стратегии
а
также
институты
,
осу
-
ществляющие
борьбу
против
теневой
экономики
в
ре
-
гионе
.
Ключевые
слова
:
теневая
экономика
,
экономиче
-
ская
преступления
,
фальшивомонетничество
,
рыноч
-
ная
экономика
,
Европейский
Союз
,
валовый
внутрен
-
ний
продукт
.
Annotation
: Article focuses on the experiences of the
European Union to ensure economic security against the
shadow economy and mutual cooperation of the EU coun-
tries. During the scientific study of the candidate with the
system analysis Analyze database of legal acts, policies
and institutions engaged in the fight against the shadow
economy in the region.
Key words:
shadow economy, economical crimes,
counterfeiting of coins, market economy, European Union,
gross domestic product.
Адабиётлар
рўйхати
:
1. www.theguardian.com/
2. www.theguardian.com/
3. www.zerohedge.com/
4. http://expert.ru/
5. ec.europa.eu/
6. www.lsm.lv/
7. eulaw.edu.ru/
М
.
Нурматов
Тошкент
давлат
юридик
университети
катта
илмий
ходим
-
изланувчиси
ТАБИАТДАН
ФОЙДАЛАНИШ
ҲУҚУҚИ
Табиий
ресурслар
мамлакатимизда
иқтисодиётнинг
самарали
амал
қилишига
ва
халқ
фаровонлигининг
ўсишига
имконият
яратувчи
асосий
манбалардан
биридир
.
Инсон
,
унинг
турмуш
тарзи
ҳар
томонлама
уйғун
камол
топиши
ва
фаровонлиги
кўп
жиҳатдан
унинг
табиатга
нисбатан
муносабатида
кўриш
мумкин
.
Чунки
минг
йиллар
давомида
инсоният
табиат
қонуниятлари
асосида
яшаб
,
унга
мослашиб
,
унинг
неъматларидан
баҳраманд
бўлиб
келган
.
Табиатдан
фойдаланиш
жамиятнинг
иқтисодий
ва
ижтимоий
тараққий
этишининг
муҳим
шартидир
,
таъбир
жоиз
бўлса
,
давлат
иқтисодий
қудрати
ва
салоҳиятининг
моддий
асосидир
.
Кишилик
жамияти
табиий
ресурслардан
фойдаланмаган
ҳолда
мавжуд
бўла
олмайди
ва
бундай
шароитда
барқарор
ривожланиш
тўғрисида
сўз
ҳам
бўлиши
мумкин
эмас
.
Шундай
экан
,
табиатдан
фойдаланиш
бу
муқаррар
воқеликдир
.
Ўз
навбатида
инсон
ва
табиат
ўртасидаги
муносабатлар
уйғун
мувозанатда
ривожланиши
лозим
бўлади
.
Шу
муносабат
билан
Ўзбекистон
Респуликаси
Президенти
Ислом
Каримов
таъкидлаганидек
,
собиқ
Иттифоқ
даврида
“
Табиий
ва
минерал
хом
-
ашё
захираларидан
ваҳшийларча
,
экстенсив
усулда
,
жуда
катта
харажатлар
ва
исрофгарчиликлар
билан
фойдаланишга
асосланган
социалистик
хўжалик
юритиш
тизимининг
бутун
моҳиятига
мамлакат
ихтиёридаги
беқиёс
бойликларга
авайлаб
муносабатда
бўлиш
ғояси
бутунлай
ёт
эди
”
1
.
Эътиборли
томони
ҳам
шундаки
,
мустақилликнинг
дастлабки
йиллариданоқ
мамлакатимизда
атроф
табиий
муҳитни
муҳофаза
қилиш
,
табиий
ресурслардан
оқилона
фойдаланиш
ва
экологик
хавфсизликни
таъминлашда
экологик
омилларнинг
устуворлиги
ва
бозор
иқтисодиётининг
тамойиллари
,
маъмурий
ва
иқтисодий
-
ҳуқуқий
механизмларнинг
ўзаро
боғлиқлиги
асосида
босқичма
-
босқич
экологик
сиёсат
олиб
борилмоқда
.
Табиатдан
фойдаланиш
тушунчасига
адабиётларда
турлича
қарашлар
,
фикрлар
ифодаланган
бўлиб
,
табиатдан
фойдаланиш
луғат
-
маълумотномада
қуйидагича
таъриф
берилган
:
Табиатдан
фойдаланиш
– 1)
табиий
ресурслар
захирасидан
фойдаланишнинг
барча
шакллари
ва
уни
сақлаб
қолиш
бўйича
чора
-
тадбирлар
мажмуи
.
Табиатдан
фойдаланиш
ўз
ичига
:
а
)
табиий
ресурсларни
қазиб
олиш
ва
қайта
ишлаш
,
уларни
қайта
тиклаш
ёки
такрор
ишлаб
чиқариш
;
б
)
ҳаёт
муҳитида
табиий
шароитларни
муҳофаза
қилиш
ва
фойдаланиш
ва
в
)
табиий
тизимлар
экологик
баланси
(
квазистационар
ҳолат
мувозанати
)
ни
сақлаш
(
асраш
),
тиклаш
(
қайта
тиклаш
)
ва
оқилона
ўзгартириш
бўлиб
,
бу
жамият
тараққиётининг
табиий
ресурс
имкониятларини
сақлаб
қолиш
асоси
сифатида
хизмат
қилади
; 2)
ишлаб
чиқарувчи
кучлар
,
ишлаб
чиқариш
муносабатлари
ва
инсон
эҳтиёжларини
қондириш
мақсадида
атроф
табиий
муҳит
объектларини
дастлабки
ўзлаштириш
,
фойдаланиш
ва
қайта
ишлаш
1
Каримов
И
.
А
.
Хавфсизлик
ва
барқарор
тараққиёт
йўлида
:
Т
.
6. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1998. –
Б
. 106.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
93
билан
боғлиқ
муассасалар
ҳамда
тегишли
ташкилий
-
иқтисодий
шакллар
йиғиндиси
;
3)
табиий
ресурслардан
ижтимоий
ишлаб
чиқариш
жараёнида
жамиятнинг
моддий
ва
маданий
эҳтиёжларини
қондириш
мақсадида
фойдаланиш
;
4)
Ернинг
географик
қобиғига
инсоният
таъсири
йиғиндиси
; 5)
инсоният
томонидан
табиий
ресурслардан
(
ҳозирги
тарихий
давр
учун
)
оқилона
фойдаланишнинг
умумий
тамойилларини
ўрганувчи
комплекс
илмий
соҳа
; 6)
атама
муаллифи
Ю
.
Н
.
Куражсковский
таърифича
,
табиатдан
фойдаланишнинг
фан
сифатидаги
вазифалари
табиат
ва
унинг
ресурсларидан
фойдаланиш
ёки
таъсир
кўрсатиш
орқали
ўзгартириш
ёхуд
улар
билан
боғлиқ
ҳар
қандай
фаолиятни
амалга
оширишнинг
умумий
принципларини
ишлаб
чиқиш
ҳисобланади
.
Бундан
якуний
мақсад
эса
умумий
меҳнат
асоси
сифатида
табиатга
нисбатан
ягона
ёндашувни
таъминлашдир
.
Табиий
ресурслар
,
жамият
ҳаёти
табиий
шарт
-
шароитлари
ва
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланиши
ўртасидаги
ўзаро
муносабатлар
фан
сифатидаги
табиатдан
фойдаланишнинг
объекти
бўлади
.
Предмети
эса
бу
муносабатларнинг
оптималлашгани
,
яъни
яшаш
муҳитини
сақлашга
ва
қайта
тиклашга
қаратилган
ҳаракатлар
ҳисобланади
.
Шунингдек
бу
масала
бошқа
адабиётларда
ҳам
ўз
аксини
топган
.
Табиатдан
фойдаланиш
билим
соҳаси
сифатида
табиий
,
ижтимоий
ва
техник
фанлар
элементлари
(
шу
жумладан
,
атмосферани
муҳофаза
қилиш
,
сувни
муҳофаза
қилиш
ва
шу
каби
бўлимлардан
иборат
бўлган
табиатни
муҳофаза
қилиш
,
инсониятни
ўраб
турган
табиий
муҳитни
муҳофаза
қилиш
,
энвайронментология
,
энвайронменталистика
,
ресурсшунослик
,
эконология
,
табиатдан
фойдаланиш
иқтисодиёти
ва
бошқалар
)
ни
ўз
ичига
олади
ва
уни
ташкилий
жиҳатдан
физика
,
биология
география
каби
фанларга
ўхшаб
мустақил
билим
соҳаси
деб
ҳисоблаш
мумкин
гарчи
ҳозиргача
унинг
назарий
асос
бўлиб
келаётган
география
ва
экология
унинг
пайдо
бўлиш
манбаи
бўлса
-
да
1
,
фан
тизимида
ўзининг
якуний
формал
ўрнини
топгунга
қадар
,
Табиатдан
фойдаланишни
Инсониятни
ўраб
турган
табиий
муҳитни
муҳофаза
қилиш
билан
бирга
табиий
фанлар
қаторига
қўшиш
лозим
..
Шу
маънода
фикримизча
,
табиатдан
фойдаланиш
–
инсоннинг
турли
эҳтиёжларини
қондириш
,
республикани
самарали
ва
барқарор
ривожлантириш
йўлида
ҳозирги
ва
келажак
авлодларнинг
манфаатларини
кўзлаб
,
экологик
,
иқтисодий
ва
ижтимоий
муносабатларни
уйғунлаштирган
ҳолда
амалга
ошириладиган
фаолият
деб
ҳисоблаш
мумкин
.
Умумий
маънода
табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқи
эса
юридик
ва
жисмоний
шахсларнинг
табиат
объектлари
,
табиий
ресурслар
ва
табиий
комплекслардан
фойдаланиш
билан
боғлиқ
фаолиятини
тартибга
солувчи
қонун
ҳужжатлари
мажмуи
сифатида
ифодаланади
.
Табиатдан
фойдаланиш
маълум
меъёрларда
бўлиши
,
табиатнинг
ўзини
ўзи
қайта
тиклаш
қобилиятини
таъминлаши
керак
.
Барқарор
ривожланиш
ҳам
айнан
табиий
ресурслардан
ҳозирги
ва
келажак
авлод
манфаатларини
ҳисобга
олган
ҳолда
фойдаланишни
таъминлашни
кўзда
тутади
.
1
Н
.
Ф
.
Реймерс
Природопользование
:
Словарь
-
справочник
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
С
. 404-405.
Айрим
юридик
адабиётларда
2
табиатдан
фойдаланиш
тушунчасидан
ташқари
экологик
фойдаланиш
тушунчаси
ҳам
қўлланилиб
келинмоқда
ва
у
инсоният
пайдо
бўлган
даврдан
бошлаб
мавжудлигини
ва
табиатдан
фойдаланишдан
принципиал
фарқланиши
таъкидланмоқда
.
Жумладан
Б
.
В
.
Ерофеев
бу
борада
қуйидагича
фикр
билдиради
:
а
)
табиатдан
фойдаланишда
иқтисодий
,
хўжалик
манфаатлар
устун
ўринни
эгаллайди
,
экологик
фойдаланишда
эса
атроф
-
муҳитнинг
юқори
даражада
сақлаш
,
экотизимда
экологик
алоқаларни
сақлаб
қолиш
,
унинг
бутунлигини
таъминлаш
манфаати
устун
бўлади
;
б
)
табиатдан
фойдаланишда
объектив
экологик
қонунлар
тез
-
тез
эътиборга
олинмайди
,
экологик
фойдаланишда
эса
ишлаб
чиқариш
муносабатлари
ушбу
қонунлар
билан
биргаликда
ривожланиб
боради
.
Бундан
келиб
чиқиб
,
шуни
айтиш
мумкинки
,
табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқи
–
қонун
билан
белгиланган
халқ
хўжалигининг
ва
фуқароларнинг
иқтисодий
эҳтиёжларини
қондириш
учун
табиий
ресурслардан
фойдаланиш
тартиби
ҳисобланса
,
экологик
фойдаланиш
ҳуқуқи
эса
,
экологик
фойдаланувчиларнинг
ҳуқуқларини
табиат
объектларининг
тури
ва
ҳолатининг
экологик
тизим
ва
дунё
экологик
тизими
билан
боғликлигидан
келиб
чиқувчи
мулкий
муносабатлар
орқали
тартибга
солувчи
экология
ҳуқуқининг
асосий
институтларидан
бири
деб
ҳисоблаш
мумкин
.
Юқорида
таъкидланганидек
,
экологик
фойдаланиш
табиатдан
фойдаланишдан
фарқланиб
,
асосан
табиатдан
фойдаланиш
иқтисодий
,
халқ
хўжалиги
эҳтиёжларини
қондириш
учун
,
экологик
фойдаланиш
эса
–
асосан
атроф
-
муҳитни
максимал
сақлаш
,
экотизимдаги
экологик
алоқаларни
сақлаш
ва
унинг
бутунлигини
таъминлаш
мақсадида
фойдаланилади
.
Экологик
фойдаланиш
,
иқтисодий
,
халқ
хўжалиги
мақсадлари
учун
фойдаланиладиган
табиатдан
фойдаланишга
қараганда
муҳим
аҳамият
касб
этиб
,
биринчи
кўринишда
ўзаро
алоқадор
кишилик
жамияти
ва
атрофдаги
ишлаб
чиқариш
муносабатлари
объектив
экологик
қонун
ҳужжатлари
билан
тўлиқ
уйғунлашади
,
иккинчи
кўринишда
эса
ушбу
объектив
қонунлар
тез
-
тез
эътиборга
олинмайди
.
Эътиборли
томони
шундаки
,
“
Экологик
фойдаланиш
ҳуқуқи
”
тушунчаси
кўп
маънолидир
.
1.
Экологик
фойдаланиш
ҳуқуқи
объектив
маънода
,
экологик
нормаларнинг
мажмуи
бўлиб
,
турли
хил
даражадаги
норматив
ҳужжатларда
акс
этиши
мумкин
:
Конституцияси
ва
қонунларда
,
ҳукумат
қарорларида
,
маҳаллий
ҳокимият
органлари
қарорларида
.
Бу
нормалар
давлат
иродасини
ва
мажбуриятини
акс
эттириб
,
белгиланган
тартибда
бекор
бўлмагунича
ёки
ўзгартирилмагунича
давлат
субъектлари
ва
экологик
фойдаланувчилар
учун
мажбурийдир
.
2.
Экологик
фойдаланиш
ҳуқуқи
субъектив
маънода
,
экологик
фойдаланувчиларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларининг
мажмуи
ҳисобланади
ва
бу
фойдаланувчиларнинг
бевосита
ўзига
тегишли
.
Демак
,
ердан
фойдаланувчилар
унга
тақдим
этилган
ер
участкаларининг
фойдали
хусусиятларидан
фойдаланиши
мумкин
,
лекин
мажбурий
эмас
.
Табиат
фойдаланиш
билан
боғлиқ
ижтимоий
-
экологик
муносабатларга
киришиш
,
ушбу
2
Ерофеев
Б
.
В
.
Экологическое
право
России
:
учебник
.
Изд
.
20-
е
,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Эксмо
, 2007. –
С
. 117-118.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
94
муносабатларда
маълум
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
эга
бўлиш
ҳамда
уларни
амалга
ошириш
унинг
субъектларига
тааллуқли
бўлиб
,
улар
эса
ўз
навбатида
табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқининг
субъектини
ташкил
этади
.
Табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқининг
субъектлари
–
юридик
ва
жисмоний
шахслар
бўлиши
мумкин
.
Табиатдан
фойдаланувчи
–
ҳар
қандай
юридик
ва
жисмоний
шахс
,
чунки
ҳар
қандай
корхона
ёки
инсон
ҳаёт
шарт
-
шароитлари
ва
табиат
ресурсларидан
фойдаланади
,
табиатсиз
мавжуд
бўла
олмайди
.
Ҳаттоки
космик
парвоз
шароитида
ҳам
космонавтлар
табиатдан
фойдаланувчи
бўлиб
қоладилар
,
чунки
улар
орбитага
чиққандан
кейин
сарфлайдиган
ресурслар
ҳам
Ердан
олинган
.
Иқтисодда
асосан
табиатдан
фойдаланувчи
–
корхоналар
,
табиатдан
фойдаланувчи
–
муассасалар
,
табиатдан
фойдаланувчи
–
идораларга
бўлинади
,
чунки
уларнинг
фаолияти
бевосита
табиий
ресурсларга
асосланган
ва
табиий
ресурсларни
олиш
билан
боғлиқ
1
.
Ушбу
субъектларнинг
x
атти
-
ҳаракатлари
эса
маълум
бир
объектга
қаратилган
бўлиб
,
бу
эса
ўз
навбатида
табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқининг
объектини
ташкил
этади
.
Табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқиниг
объектлари
–
табиат
объектлари
(
ер
,
ер
ости
бойликлари
,
сув
,
ўсимлик
ва
ҳайвонот
дунёси
,
атмосфера
ҳавоси
ва
бошқа
за
x
иралар
),
табиий
ресурслар
(
ижтимоий
-
иқтисодий
жиҳатдан
ўзлаштирилган
табиат
обеъектлари
),
табиий
комплекслар
(
давлат
қўриқ
x
оналари
,
табиат
боғлари
,
давлат
табиат
ёдгорликлари
ва
бошқалар
)
ёки
уларнинг
қисмлари
ҳисобланади
.
Табиатга
таъсир
этилишига
,
ундан
фойдаланиш
шакл
ва
усулларига
қараб
,
табиатдан
фойдаланиш
асосан
икки
йирик
турда
,
яъни
умумий
ва
махсус
тарзда
амалга
оширилади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Табиатни
муҳофаза
қилиш
тўғрисида
”
2
ги
Қонуни
6-
моддасида
“
Табиатдан
умумий
тарзда
ва
махсус
йўсинда
фойдаланиш
”
тушунчалари
берилган
бўлиб
,
унга
кўра
:
Табиатдан
умумий
тарзда
фойдаланиш
–
фуқаролар
томонидан
ҳаётий
зарур
эҳтиёжларни
қондириш
учун
текинга
табиий
ресурсларни
айрим
фойдаланувчиларга
бириктирмай
ва
ҳеч
қандай
рухсатномалар
бермай
туриб
амалга
оширилади
.
Умумий
фойдаланиш
жисмоний
шахслар
томонидан
амалга
оширилиб
,
фуқароларнинг
шахсий
,
кундалик
ва
ўзга
эҳтиёжларини
қондиришни
ҳамда
махсус
рухсат
ва
ҳақ
тўлашни
талаб
қилмайдиган
тарзда
фойдаланишни
назарда
тутади
.
Масалан
,
умумий
фойдаланишдаги
ерлардан
(
майдонлар
,
кўчалар
,
тор
кўчалар
,
йўллар
,
суғориш
тармоғи
,
соҳил
бўйи
ерлари
,
аҳолининг
маданий
-
маиший
эҳтиёжларини
қондириш
ва
дам
олиши
учун
фойдаланиладиган
ерлар
,
яъни
дарахтзорлар
,
боғлар
,
сайилгоҳлар
,
хиёбонлар
,
шунингдек
ариқ
тармоқлари
эгаллаган
ерлар
)
фойдаланиш
,
ёввойи
ўсимликларни
озиқ
-
овқат
мақсадлари
учун
ғамлаш
,
йиғиш
,
жисмоний
1
Н
.
Ф
.
Реймерс
Природопользование
:
Словарь
-
справочник
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
С
. 406.
2
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Табиатни
муҳофаза
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонуни
.
Ўзбекистон
Республикаси
09.12.1992
й
.
754-XII-
сонли
Қонуни
билан
қабул
қилинган
. //
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгаш
Ахборотномаси
1993
й
. 1-
сон
, 38-
модда
шахслар
томонидан
сувларнинг
ва
сув
объектларининг
ҳолатига
таъсир
этувчи
махсус
иншоотлар
ва
қурилмаларни
қўлламаган
ҳолда
ўз
эҳтиёжларини
ҳамда
бошқа
эҳтиёжларни
қондириш
мақсадида
сувдан
фойдаланишларини
(
жумладан
,
чўмилиш
)
кўришимиз
мумкин
.
Табиатдан
умумий
фойдаланиш
маълум
бир
чегара
,
меъёр
ва
миқдорларда
бўлади
.
Бундай
қоида
ва
талаблар
эса
,
ўз
навбатида
қонун
ҳужжатлари
билан
белгиланади
.
Бу
табиатдан
чегарасиз
,
беаёв
фойдаланилишини
,
унинг
айрим
объектлари
ишдан
чиқиши
,
камайиб
кетишининг
олдини
олади
.
Шунингдек
,
табиатдан
умумий
фойдаланишни
амалга
оширувчи
субъектларнинг
тенг
ҳуқуқлилигини
таъминлайди
.
Масалан
,
ҳайвонот
дунёсидан
умумий
фойдаланиш
жисмоний
шахслар
томонидан
ҳайвонларни
яшаш
муҳитидан
ажратиб
олмасдан
ва
ҳайвонларга
зарар
етказмасдан
амалга
оширилиб
,
барча
табиий
сув
ҳавзаларида
5
килограммгача
ва
овчилик
-
балиқ
овлаш
хўжаликларига
рўйхатдан
ўтказилган
табиий
сув
ҳавзаларида
10
килограммгача
миқдорда
балиқларни
спорт
ва
ҳаваскорлик
тарзида
овлаш
мумкин
.
Табиатдан
махсус
йўсинда
фойдаланиш
тариқасида
корхоналар
,
муассасалар
,
ташкилотлар
ва
фуқароларга
ишлаб
чиқариш
ва
ўзга
хил
фаолиятни
амалга
ошириш
учун
табиий
ресурслар
ҳақ
олиб
махсус
рухсатномалар
асосида
эгалик
қилишга
,
фойдаланиш
ёки
ижарага
берилади
.
Масалан
,
ер
ости
бойликлари
асосан
махсус
фойдаланиш
учун
берилади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
янги
таҳрирдаги
“
Ер
ости
бойликлари
тўғрисида
”
3
ги
Қонуни
19-
моддасига
асосан
,
ер
қаъри
геологик
жиҳатдан
ўрганиш
,
фойдали
қазилмаларни
кавлаб
олиш
,
техноген
минерал
ҳосилалардан
фойдаланиш
,
фойдали
қазилмаларни
кавлаб
олиш
билан
боғлиқ
бўлмаган
ер
ости
иншоотларини
,
шу
жумладан
нефть
,
газ
,
газ
конденсати
(
углеводородларни
),
бошқа
моддалар
ва
материалларни
ер
остида
сақлаш
иншоотларини
қуриш
ҳамда
улардан
фойдаланиш
,
чиқиндиларни
сақлаш
ва
кўмиб
ташлаш
,
алоҳида
муҳофаза
этиладиган
геологик
объектларни
барпо
қилиш
,
нодир
тош
хом
-
ашёси
намуналарини
,
палеонтологик
қолдиқларни
ва
бошқа
геологик
коллекциябоп
материалларни
тўплаш
мақсадлари
учун
пуллик
тарзда
фойдаланишга
берилади
.
Табиатдан
умумий
ва
махсус
фойдаланиш
турларидан
келиб
чиқиб
,
табиатдан
фойдаланишнинг
объекти
,
субъекти
,
усули
,
шакли
,
уларга
бўлган
ҳуқуқлар
каби
турли
мезонлардан
келиб
чиқиб
қуйидагича
таснифлашимиз
мумкин
:
Табиат
объектларига
кўра
ер
,
ер
ости
бойликлари
,
сув
,
ўсимлик
ва
ҳайвонот
дунёси
ҳамда
бошқа
табиий
объектлардан
фойдаланиш
.
Табиат
объектларининг
ўзига
хос
хусусиятларига
кўра
фойдаланиш
.
Масалан
,
ўзганинг
ер
участкасидан
чекланган
тарзда
фойдаланиш
ҳуқуқи
(
сервитут
),
яъни
қўшни
бўлган
бир
ёки
бир
неча
ер
участкаларидан
чекланган
тарзда
фойдаланиш
.
3
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Ер
ости
бойликлари
тўғрисида
”
ги
Қонуни
(
Янги
таҳрири
)
Ўзбекистон
Республикаси
13.12.2002
й
. 444-II-
сон
Қонуни
билан
қабул
қилинган
. //
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлис
Ахборотномаси
2003
й
. 1-
сон
, 5-
модда
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
95
Табиатдан
фойдаланиш
субъектларига
кўра
,
фақат
жисмоний
шахслар
ёки
фақат
юридик
шахслар
фойдаланишига
бериладиган
объектлар
ёки
фойдаланиш
ҳуқуқи
.
Масалан
,
ер
учаткаларидан
доимий
эгалик
қилиш
ҳуқуқи
асосида
фойдаланиш
,
ер
қаъри
геологик
жиҳатдан
ўрганиш
фақат
юридик
шахслар
томонидан
амалга
оширилади
.
Табиатдан
фойдаланувчилар
сонига
кўра
,
танҳо
ва
биргаликда
фойдаланиш
.
Масалан
,
сув
объектлари
танҳо
ёки
биргаликда
фойдаланишда
бўлиши
мумкин
.
Юридик
ёки
жисмоний
шахсларга
бутунлай
ёки
қисман
фойдаланишга
берилган
сув
объекти
танҳо
фойдаланиладиган
сув
объекти
бўлса
,
танҳо
фойдаланишга
берилмаган
сув
объекти
биргаликда
фойдаланиладиган
сув
объекти
ҳисобланади
.
Табиатдан
фойдаланиш
муддатига
кўра
,
муддатли
ва
муддатсиз
.
Масалан
,
ер
участкаларидан
муддатли
фойдаланиш
қисқа
муддатли
уч
йилгача
ва
узоқ
муддатли
,
уч
йилдан
ўн
йилгача
бўлиши
мумкин
ёки
сувдан
вақтинча
фойдаланиш
муддати
қисқа
муддатли
уч
йилгача
ва
узоқ
йигирма
йилгача
бўлиши
мумкин
.
Агар
табиат
объектидан
фойдаланиш
муддати
кўрсатилмаган
ва
аввалдан
белгиланмаган
ҳолда
фойдаланиш
берилса
,
муддатсиз
ёки
бўлмаса
доимий
фойдаланиш
деб
эътироф
этилади
.
Табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқларига
кўра
,
ашёвий
ёки
мулк
ҳуқуқи
асосларида
табиат
объектларидан
фойдаланиш
.
Табиат
фойдаланганлик
учун
ҳақ
тўлаш
шаклига
кўра
,
маълум
миқдор
ва
чегарада
текинга
ҳамда
пуллик
тарзда
амалга
оширилади
.
Табиатдан
фойдаланиш
мақсадига
кўра
,
масалан
сув
истеъмоли
ичимлик
,
коммунал
-
маиший
,
даволаш
,
курорт
,
рекреация
,
балиқчилик
хўжалиги
,
саноат
,
энергетика
,
қишлоқ
хўжалиги
сув
истеъмолига
ва
бошқа
турларга
бўлинади
.
Табиат
объектини
табиий
муҳитдан
ажратиб
олиниши
ёки
олинмаслигига
кўра
фойдаланиш
мумкин
.
Масалан
,
юридик
ва
жисмоний
шахслар
томонидан
ўз
эҳтиёжларини
қондириш
учун
сув
ресурсларидан
уларни
сув
объектидан
белгиланган
тартибда
олган
ҳолда
фойдаланишлари
,
шунингдек
,
ўсимлик
ёки
ҳайвонот
дунёси
объектларини
табиий
муҳитдан
ажратиб
олган
ҳолда
фойдаланишни
кўришимиз
мумкин
.
Табиатга
таъсир
этиш
ҳолатига
кўра
,
табиатга
зарар
етказган
ёки
зарар
етказмаган
ҳолда
фойдаланиш
.
Табиат
объектларининг
турли
кўрсаткичларига
таъсир
этиб
фойдаланилишига
кўра
,
табиатдан
фойдаланиш
оқилона
ва
нооқилона
бўлиши
мумкин
.
Табиатдан
оқилона
фойдаланиш
деганда
,
табиий
ресурслардан
илмий
асосланган
,
ҳар
бир
табиат
объектининг
ўзига
хос
хусусиятлари
ҳисобга
олинган
,
экологик
ва
иқтисодий
манфаатлар
уйғунлашган
ҳолда
,
тежамли
,
уларни
қайта
тиклаш
,
ҳолатини
яхшилаш
ва
кескин
ўзгартирмасликни
кўзда
тутадиган
фойдаланиш
тушунилади
.
Табиатдан
нооқилона
фойдаланишда
эса
табиий
ресурс
имкониятларнинг
сақланишини
таъминламайди
.
Хулоса
ўрнида
шуни
айтиш
мумкинки
,
табиатдан
фойдаланиш
қандай
турларда
,
шаклларда
ва
усулларда
амалга
оширилмасин
,
авваломбор
,
атроф
табиий
муҳит
барқарорлигига
путур
етказмаган
ҳолда
,
экологик
омилларнинг
устуворлиги
ва
бозор
иқтисодиётининг
тамойиллари
,
маъмурий
ва
иқтисодий
-
ҳуқуқий
механизмларнинг
ўзаро
боғлиқлиги
асосида
,
табиатдан
фойдаланишнинг
иқтисодий
усулларини
қўллашда
ресурсларни
тежайдиган
,
камчиқит
ва
чиқитсиз
технологияларни
жалб
қилган
ҳолда
,
иқтисодий
рағбатлантириш
йўли
билан
,
табиатни
муҳофаза
қилиш
ва
табиий
ресурслардан
фойдаланиш
соҳасидаги
фан
-
техника
тараққиёти
ютуқларини
кенг
жорий
этиш
асосида
амалга
оширилиши
мақсадга
мувофиқ
.
Аннотация
:
м
азкур
мақолада
табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқи
тушунчаси
ва
экологик
фойдаланиш
ҳуқуқи
билан
ўзаро
нисбати
очиб
берилади
.
Шунингдек
,
табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқи
субъектлари
,
объектлари
ва
турлари
амалдаги
экологик
қонунчиликдан
келиб
чиқиб
таҳлил
қилинган
,
таснифланган
,
мазмун
-
моҳияти
очиб
берилган
.
Калит
сўзлар
:
табиатдан
фойдаланиш
,
табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқи
,
табиатдан
фойдаланувчи
,
табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқи
объектлари
,
табиатдан
фойдаланиш
ҳуқуқи
турлари
.
Аннотация
:
в
статье
раскрывается
соотношение
понятия
права
природопользования
и
экологопользо
-
вания
.
Также
,
исходя
из
действующего
экологического
законодательства
проанализирован
субъект
,
объект
и
виды
природопользования
,
раскрыта
их
сущность
и
классификация
.
Ключевые
слова
:
Природопользование
,
право
природопользования
,
природопользователь
,
объекты
права
природопользования
,
виды
природопользова
-
ния
.
Annotation:
In this article the arthor describes concept
of law nature management and its correlation with law of
ecological management. Subjects of law of nature man-
agement, objects and forms were analyzed, described and
exposed within acting ecological legislation.
Key words:
Nature management, law of nature
management, user of nature, objects of law of nature
management, forms of nature management.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Каримов
И
.
А
.
Хавфсизлик
ва
барқарор
тараққиёт
йўлида
:
Т
. 6. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1998. –
Б
. 106.
2.
Н
.
Ф
.
Реймерс
Природопользование
:
Словарь
-
справочник
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
С
. 404-405.
3.
Ерофеев
Б
.
В
.
Экологическое
право
России
:
учебник
.
Изд
. 20-
е
,
перераб
.
Идоп
. –
М
.:
Эксмо
, 2007. –
С
. 117-118.
4.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Табиатни
муҳофаза
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонуни
.
Ўзбекистон
Республикаси
09.12.1992
й
. 754-XII-
сонли
Қонуни
билан
қабул
қилинган
. //
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгаш
Ахборотномаси
1993
й
. 1-
сон
, 38-
модда
.
5.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Ер
ости
бойликлари
тўғрисида
”
ги
Қонуни
(
Янги
таҳрири
)
Ўзбекистон
Республикаси
13.12.2002
й
. 444-II-
сон
Қонуни
билан
қабул
қилинган
.
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлис
Ахборотномаси
2003
й
. 1-
сон
, 5-
модда
.
