ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
39
Ш.Жураев,
ТДЮУ ўқитувчиси, юридик фанлар номзоди
ИНСОННИНГ ЭКОЛОГИК ХАВФСИЗ ЯШАШ
ҲУҚУҚИНИНГ ТАЪМИНЛАНИШИ
Аннотация:
атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва
экологик хавфсизликни таъминлашда инсоннинг
табиий ҳуқуқлари доирасига кирадиган инсоннинг
экологик хавфсиз яшаш ҳуқуқининг мазмуни таҳлил
қилиниб, унинг экологик ҳуқуқлардан фарқли томони
кўрсатиб берилган ҳамда унга таъриф берилган.
Калит сўзлар:
инсонни экологик хавфсиз яшаш
ҳуқуқи, атроф муҳитни муҳофаза қилиш, экологик
хавфсизлик, хавфсизликка бўлган ҳуқуқ, Миллий
хавфсизлик концепцияси.
Annotation:
the content of the human right to live in
an environmentally safe environment, which is an integral
part of natural human rights in environmental protection
and environmental security, is analyzed, its distinctive side
from environmental rights is shown and described.
Keyword:
human right to live in an environmentally
safe
environment,
environmental
protection,
environmental security, right to security, national security
concept.
Аннотация:
проанализировано содержание права
на экологически безопасное проживание, которое яв-
ляется частью естественных прав человека на охрану
окружающей среды и экологическую безопасность,
показаны и определены его отличия от экологических
прав.
Ключевые слова:
право человека на экологически
безопасную жизнь, охрана окружающей среды, эколо-
гическая безопасность, право на безопасность, Кон-
цепция национальной безопасности.
Экологик хавфсиз яшаш ҳуқуқи Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
24-моддасида
белгиланган яшаш ҳуқуқининг маъноси билан қамраб
олингани учун ҳам табиий ҳуқуққа киради. Табиий
ҳуқуқ (jus naturale) – бу инсоннинг табиати, унинг
жамиятда яшаши билан боғлиқ ҳуқуқ ва эркинликлар
йиғиндисидир. Бундай ҳуқуқларга назариётчи олимлар
инсонинг эркинлиги, бошқалар билан муносабатда
бўлиши, ўз наслини давом эттириши, яшаш ва нормал
шароитларда ҳаёт кечириши, мулкка эга бўлиши,
ҳаёти ва соғлиғини жамият ва давлат томонидан
муҳофаза қилиниши каби ҳуқуқларни ажратиб
кўрсатадилар [1].
Табиий ҳуқуқлар инсон туғилишидан узвийликда
бўлади. Кўпчилик давлатларнинг конституцияларида
ва қонунчилигида табиий ҳуқуқнинг айнан ушбу ҳолати
ўз аксини топган. Масалан, Россия Федерациясининг
Конституциясида
“инсониниг
асосий
ҳуқуқ
ва
эркинликлари дахлсиздир ва унга ҳар ким туғилганда
эга бўлади”, деб белгиланган (17-м. 2-қисм). Бу шуни
билдирадики, улар ҳадя этилмайди ва “тепадан”
бирор-бир давлат ёки унинг органи томонидан
белгиланмайди, балки ҳеч қандай сабабларга боғлиқ
бўлмаган ҳолда табиий ҳолатларга кўра вужудга
келади [2] Япония Конституциясининг 11-моддасида
“халқ бирор бир тўсиқсиз инсоннинг барча асосий
ҳуқуқларидан фойдаланади. Ушбу Конституцияда
белгиланган бу ҳуқуқлар ҳозирги ва келажак
авлодларга абадий ҳуқуқлар сифатида берилади” деб
кўрсатилган [3].
Айрим муаллифлар инсоннинг яшаш ҳуқуқини
мутлақ (абсолют) ҳуқуқ деб ҳисобласалар, бошқалари
эса бу фикрни инкор этадилар [4]. “Инсон ҳуқуқлари
турларининг моҳияти шундан иборатки, - деб ёзади
З.М.Исломов, - яшаш, шаъни, турар жойини эркин
танлаш ва бошқа шунга ўхшаш ҳуқуқлар инсон учун
жамиятнинг мажбурий (императив) талабларидан
ҳосил бўладиган ва шунинг учун ҳам мутлақ, дахлсиз
ҳисобланиб инсон учун табиий сифатида тушунилмоғи
керак. Улар давлат-ҳуқуқ воқелигида қонун томонидан
шундайлигича акс эттирилиши лозим” [5].
Бизнингча, табиий ҳуқуқларнинг ҳаммаси ҳам
мутлақ бўла олмайди. Бироқ, инсоннинг экологик
хавфсиз яшаш ҳуқуқи абсолют ҳуқуқдир. Инсонни
яшаш ҳуқуқидан қонун доирасида маҳрум қилиш ёки
шахсий дахлсизлигини чеклаб қўйиш, яъни озодликдан
маҳрум этиш мумкин. Лекин, бундай фикрни экологик
хавфсиз яшаш ҳуқуқига нисбатан айтиб бўлмайди.
Давлат экологик ҳалокат содир бўлиши аниқ бўлган
жойга аҳолини жойлаштирмайди, ёки юз бериши
муқаррар
бўлган
экологик
ҳалокат
манбаидан
ҳимояланаётган
аҳолининг
“йўли
тўсилмайди”.
Бошқача қилиб айтганда, қонун билан инсонни
экологик хавфсиз яшаш ҳуқуқидан маҳрум этиш
мумкин эмас. Ҳаттоки, экологик ҳалокат минтақасида
озодликдан маҳрум этилганлар муассасига талафот
етказилаётган бўлса, ундаги одамлар хавфсиз жойга
кўчирилиши лозим.
Инсоннинг экологик хавфсиз яшаш ҳуқуқини сув,
ҳаво ва ердан фойдаланиш каби табиий ҳуқуқлар
билан қиёслаш мумкин. Ушбу ҳуқуқлар ҳам мутлақ
ҳуқуқлар сирасига кириб, уларни чеклаш ёки маҳрум
қилиш мумкин эмас. “Сув ва сувдан фойдаланиш
тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 35-
моддасида аҳолининг ичимлик сувидан фойдаланиш
ҳуқуқи устуворлиги тамойили белгиланган. Ушбу
тамойилга кўра аҳоли ҳеч қандай ҳолатда ичимлик
сувидан ҳаттоки сув учун ҳақ тўламаган чоғида ҳам
ундан фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум қилиниши
мумкин эмаслиги белгилаб қўйилган.
Инсоннинг экологик хавфсиз яшаш ҳуқуқи туб
маъноси билан фуқаро ҳуқуқларидан фарқ қилади.
Фуқаронинг ҳуқуқлари деганда унинг давлат билан
фуқаролик
мақоми
воситасида
боғлиқлиги
тушунилади. Бу ҳуқуқлар шахснинг сиёсий ташкилот
аъзоси сифатидаги ҳуқуқлари бўлиб, улар давлат
органлари ҳаракатлари ва актлари билан боғлиқдир
[6]. Шунинг учун барча инсонлар фуқаролик
ҳуқуқларига эга бўлмайдилар. Мазкур давлатда яшаб
ёки ҳозир бўлиб турган, фуқаролиги бор ёки
фуқаролиги йўқ барча шахслар инсон ҳуқуқларига эга
бўладилар. Инсоннинг экологик хавфсиз яшаш ҳуқуқи
Ўзбекистонда яшаётган ёки сафарда бўлган ҳар бир
шахсда мавжуд бўлади. Бунда инсоннинг давлат
билан ҳуқуқий муносабатларга киришган бўлиши
(масалан, фуқароликка эга бўлиши) шарт эмас. Бундай
ҳуқуқ давлат билан ҳуқуқий боғлиқликка эга бўлган ҳар
бир инсонга тегишли бўлади. Юридик адабиётларда
ҳуқуқий боғлиқлик ўз мазмунига кўра ҳуқуқий
муносабат
категориясига
қараганда
кенглиги
таъкидланади [7]. В.В.Борисовнинг фикрича, ҳуқуқий
муносабат билан ҳуқуқий боғлиқлик орасида ҳам
ўхшашлик ҳам фарқ бор: “ҳуқуқий боғлиқлик” мазмуни
ва амал қилишлигига кўра бойдир; ҳуқуқий боғлиқлик
ҳуқуқий муносабатларга хос бўлган аниқ расмий
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
40
рамкага бўйсунмайди [8]. Демак, давлат билан ҳуқуқий
боғлиқ бўлган ҳар бир инсон экологик хавфсиз яшаш
ҳуқуқига эга бўлади.
Инсоннинг экологик хавфсиз яшаш ҳуқуқи табиий
мутлақ ҳуқуқ бўлгани билан бошқа бир қанча табиий
ҳуқуқларга ўхшаб позитив ҳуқуққа айланмаган. У
позитив ҳуқуқларга ўхшаб давлат томонидан “инъом”
этилмаган, яъни Конституцияда ёки қонунларда ўз
аксини топмаган бўлиши мумкин. Бироқ унинг
таъминланишида давлат ва унинг органлари фаолият
кўрсатиши лозим. Агар инсон ҳаводан нафас олиш,
ерда яшаш ва кўп ҳолларда сувдан фойдаланиш
ҳуқуқларидан
давлат
ваколатисиз
фойдаланса,
экологик хавфсиз яшаш ҳуқуқини амалга ошириши
асосан давлат фаолиятига боғлиқдир. Бу ерда гап
инсон шахси, соғлиғи ва ҳаёти ҳимояси тўғрисида
кетмоқда. Адабиётларда тўғри таъкидланганидек,
ушбу жараёнда “шахс суд ҳимояси ва давлатнинг
бошқа ҳуқуқий муҳофазасининг объекти ҳисобланади.
Барча давлат ва ҳуқуқ институтларининг пировард
мақсади шахсни ҳимоя қилишга қаратилгандир” [9].
Давлат томонидан экологик хавфсиз яшаш
ҳуқуқининг таъминланиши унинг ижтимоий моҳияти
билан боғлиқ бўлади. Ушбу ҳуқуқни таъминлаш
ижтимоий ҳимоялашга ўхшаб кетади. Агар ижтимоий
моҳият жамиятдаги айрим қатламлар ва гуруҳлар учун
алоҳида алоҳида бўлса [10], экологик хавфсиз яшаш
ҳуқуқи эса жамият аъзоларининг ҳаммасига тенг ва
бир хил ҳажмда тааллуқли бўлади ҳамда экологик
хавфсизлик масаласида жамият аъзолари синфлар,
ижтимоиий гуруҳлар ёки қатламларга бўлинмайди.
Маълумки, давлат ва ҳуқуқ назарияси фанида “ҳуқуқ
ҳар доим ҳам ижтимоий синфлар, қатламлар,
гуруҳларнинг манфаатлари ва эркини ифодалаган ва
мустаҳкамлаган”[11] деган ҳолат бор. Бироқ, экологик
хавфсиз яшаш ҳуқуқи ҳуқуқнинг мазкур таърифи
“талабига” бўйсунмайди.
Қолаверса, инсоннинг экологик хавфсиз яшаш
ҳуқуқининг ҳамма учун тенглик тамойили фуқаролик
жамияти қоидаларига ҳам қандайдир маънода зид
ҳисобланади.
Маълумки,
адабиётларда
таъкидланганидек, “фуқаролик жамияти фаолиятининг
муҳим шарти турли ижтимоий гуруҳ ва қатламлар
бойлиги
ҳамда
тули
хил
манфаатларининг
мавжудлигидир” [12].
Адабиётларда “тенгликнинг барча учун ягона,
ҳамма учун мос бўлган таърифи йўқ”, деб
ҳисобланиши билан бирга [13], “худо олдида тенглик,
имкониятлар тенглиги, натижа-самаралар тенглиги
аспектлари бор”лиги ҳақида таъкидланади. Шунга
амал
қилиб
бизнингча,
тенгликнинг
экологик
хавфсизлик олдида тенглигини ҳам алоҳида тамойил
сифатида қабул қилиш лозим.
Таъкидлаш керакки, инсоннинг экологик хавфсиз
яшаш
ҳуқуқи
синфий
моҳиятга
эга
эмас.
Конституцияда кўрсатилган яшаш ҳуқуқи, эркинлик ва
шахсий дахлсизлик ҳуқуқи, шаъни ва обрўсига
қилинган
тажовузлардан,
шахсий
ҳаётига
аралашишдан ва турар жойи дахлсизлиги ҳуқуқлари
ҳам
синфий
моҳиятга
тааллуқли
бўлмаган
ҳуқуқлардир.
Аниқ ҳуқуқ нормалари ҳамда уларнинг тизими
айрим шахсларнинг ҳоҳиши ёки кўрсатмаларига
биноан стихияли ҳолда, бошбошдоқлик асосида
яратилмайди. Улар жамият ва давлатнинг объектив
талабларини ифодалайди ва мавжуд иқтисодий,
сиёсий ва бошқа муносабатлар асосида шаклланади
[14].
Шу ўринда айтиш лозимки, давлатнинг экологик
хавфсизлик
моҳиятининг
марказида
Конституциямизнинг 13-моддасида кўзда тутилган
Ўзбекистон Республикасида инсон, унинг ҳаёти,
эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз
ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланиши тўғрисидаги
қоидани рўёбга чиқариш ётади.
Инсоннинг экологик хавфсиз яшаш ҳуқуқини ҳамма
учун тенглиги тўғрисида гапирганда айтиш лозимки,
“тенглик” тамойили аслида Конституцияда белгиланган
тамойилдир.
Конституциянинг
18-моддасида
“Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил
ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи,
миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши,
эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатьий назар,
қонун олдида тенгдирлар” дейилган. Бундан ташқари,
Ўзбекистон Республикаси фуқаролиги ҳам ҳамма учун
тенгдир (21-м.). Демак, Конституциядаги ушбу
тамойиллардан келиб чиқиб, инсонларнинг экологик
хавфсиз яшаш ҳуқуқининг ҳамма учун тенглиги ҳақида
фикр юритиш мумкин.
Адабиётлар рўйхати:
1.
Исламов З. Общество. Государтсво. Право. –Т.:
Адолат, 2001. –С. 345.
2.
Марченко М.Н. Проблемы теории государства и
права.
–
М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006. –С. 322.
3.
Конституции мира (Сборник конституций госу-
дарств мира). Т.6. –Т.: Академия МВД РУз, –1998. –
С.359.
4.
Чиркин В.Е. Современное государство. –М.:
«Междунароные отношения». 2001. –С.262.
5.
Исламов З. Общество, государство, право. –Т.:
Адолат, 2001. –С. 346.
6.
Чиркин В.Е. Современное государство. –М.:
«Междунароные отношения», 2001. –С.256.
7.
Комаров С.А. Общая теория государства и пра-
ва. Учебник. 7-е издание. – СПб.: Питер. 2005. –С.157.
8.
Борисов В.В. Правовой порядок развитого со-
циализма: вопросы теории. –Саратов, 1977. –С. 299.
9.
Саидов А, Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ наза-
рияси. –Т.: Адолат, 2001. –Б.228.
10.
Исламов З.М. Общество. Государство. Право. –
Т. Адолат, 2001, –С.224.
11.
Марченко М.Н. Проблемы теории государства и
права.
–
М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006. –С. 325.
12.
Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик
жамиятининг шаклланиши. –Т.: «Шарқ», –Б.41.
13.
Фридман М., Фридман Р. Свобода, равенство и
эгалитаризм. – В кн.: Фридман и Хайек о свободе.
Под.ред. Т.С.Лисичкина. – Минск. 1990. –С. 56.
14.
Марченко М.Н. Проблемы теории государства и
права.
–
М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006. –С.334.
