ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
60
Ш
.
Исматуллаева
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ЕНГИЛРОҚ
ЖАЗО
ТАЙИНЛАШ
ХУСУСИДА
АЙРИМ
МУЛОҲАЗАЛАР
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
сининг
54-
моддаси
талабларига
мувофиқ
,
суд
айбдорга
жазо
тайинлашда
унинг
жинояти
квалификация
қилинган
ЖК
Махсус
қисми
моддаси
санкциясида
белгиланган
доирада
жазо
тайинлайди
.
Қонунда
бу
умумий
қоидадан
четга
чиқиб
,
ҳуқуқий
норманинг
санкциясида
кўрсатилган
жазо
тури
ва
муддатидан
оғирроқ
бўлган
жазо
тайинланишига
йўл
қўйилмайди
.
Аммо
жиноят
қонунининг
инсонпарварлик
принципига
асосланган
ҳолда
,
агар
бунга
асослар
мавжуд
бўлса
,
суд
ҳуқуқий
норма
санкциясида
кўрсатилган
жазодан
ҳам
енгилроқ
жазони
тайинлаши
мумкин
.
Бундай
қоида
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
57-
моддасида
белгилаб
қўйилган
бўлиб
,
унда
шундай
дейилади
: “
Суд
содир
этилган
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
жиддий
камайтирувчи
ҳолатларни
эътиборга
олиб
,
алоҳида
ҳолларда
ушбу
Кодекс
Махсус
қисмининг
моддасида
назарда
тутилган
мазкур
жиноят
учун
белгиланган
жазонинг
энг
кам
қисмидан
ҳам
камроқ
ёки
шу
моддада
назарда
тутилган
бошқа
енгилроқ
турдаги
жазони
тайинлаш
мумкин
”.
Қонун
чиқарувчи
орган
шундай
турдаги
жиноят
учун
жазо
белгилар
экан
,
бу
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
эътиборга
олади
,
аммо
жиноятнинг
қандай
содир
этилганлигини
эътиборга
ололмайди
.
Суд
ҳам
бундай
ҳолатларни
айбдорга
жазо
тайинлаш
вақтида
ҳисобга
олиши
керак
1
.
Суд
амалиётини
ўрганиш
шуни
кўрсатадики
,
ҳаётий
вазият
тури
туман
бўлиб
,
ҳар
хил
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
бўлиши
мумкин
.
Айрим
ҳолларда
бундай
ҳолатлар
қилмишнинг
хавфлилик
даражасини
жиддий
камайтириб
юборади
,
ҳатто
шунчалик
даражада
камайтириши
ҳам
мумкинки
,
суд
санкцияда
кўрсатилган
жазонинг
энг
кам
қисмини
тайинлаганда
ҳам
адолатсизлик
бўлади
,
инсонпарварлик
принципи
амалга
оширилмайди
ва
жазо
54-
моддада
айтилган
мақсадга
мос
келмайди
,
деб
ҳисоблаш
мумкин
бўлади
.
Қонунда
қандай
ҳолатлар
содир
этилган
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
жиддий
камайтирувчи
ҳолатлар
бўлиши
мумкинлиги
кўрсатилмаган
.
Бизнинг
назаримизда
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
бўлиши
мумкинлиги
кўрсатилмаган
.
Бизнинг
назаримизда
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
ўзигина
(55-
модда
)
назарда
тутилмасдан
қонунда
улар
билан
бирга
янада
енгиллаштирувчи
бошқа
ҳолатлар
ҳам
назарда
тутилган
.
Чунки
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
санкцияда
кўрсатилган
жазонинг
энг
кам
қисмига
яқинроқ
бўлган
жазо
тайинлашга
асос
бўлса
,
ЖК
57-
моддасида
ҳуқуқий
нормаларнинг
санкциясидаги
жазодан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинланиш
мумкинлиги
ҳақида
айтилади
.
Юридик
адабиётларда
бундай
ҳолатлар
ҳақида
ҳар
хил
фикрлар
баён
қилинган
.
Жумладан
,
Я
.
М
.
Брайнин
жиноий
қилмиш
кавлификация
қилинган
ҳуқуқий
норма
санкциясида
назарда
тутилган
жазонинг
энг
оз
1
Кастарева
Т
.
А
.
Практика
назначения
более
мягкого
наказа
-
ния
,
чем
предусмотрено
уголовным
законом
.
қисмини
суд
томонидан
тайинлаш
учун
асос
бўладиган
,
Жиноят
Кодексида
назарда
тутилган
ва
назарда
тутилмаган
ўзга
ҳолатлар
ҳам
бўлиши
мумкин
1
,
деб
ёзади
.
Шунингдек
,
юридик
адабиётлардан
енгилроқ
жазо
тайинлаш
учун
айбдор
содир
қилган
жиноятда
алоҳида
ҳолатлар
мавжуд
бўлиб
,
бу
ҳолатлар
кенгроқ
маънога
эга
бўлиши
қонунда
кўрсатилганидан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлашга
асос
бўлиши
керак
,
деган
фикрлар
айтилган
.
Жумладан
,
Б
.
С
.
Орлов
шундай
деб
ёзади
:
“
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
камайтирувчи
“
алоҳида
ҳолатлар
”
тушунчаси
билан
“
жиддий
камайтирувчи
”
ҳолатлар
ўртасига
айнан
ўхшашлик
белгисини
қўймаслик
керак
.
Бу
тушунчалар
бир
-
бирига
айнан
мос
тушиши
шарт
эмас
,
ваҳоланки
,
улар
ўртасидаги
назарий
жиҳатдан
ҳам
,
амалий
жиҳатдан
ҳам
муайян
чегара
қўйиш
кийин
”.
Бизнинг
назаримизда
“
алоҳида
”
ҳолатлар
тушунчаси
анча
кенг
тушунча
бўлиб
,
у
ўзида
бутун
бир
белгилар
ва
ҳолатлар
тизимини
мужассамлаштирадики
,
уларни
фақат
енгиллаштирувчи
ҳолатларга
тўла
киритиш
тўғри
бўлмайди
.
Суд
амалиётида
шундай
ҳолатлар
учрайдики
,
узлар
қонунда
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
рўйхатига
киритилмаган
бўлсада
иш
ҳолатларига
қараб
эътиборга
олиниши
зарур
бўлиб
қолади
.
Буларга
масалан
,
касаллик
ҳолати
,
қарамоғида
вояга
етмаган
болалари
,
қари
,
ногирон
ота
-
онасининг
бўлиши
ёки
,
оила
аъзоларининг
оғир
касаллиги
,
ишлаб
чиқаришдаги
яхши
хизматлари
,
Улуғ
Ватан
Уруши
қатнашчиси
эканлиги
,
Давлат
мукофотига
сазовор
бўлганлиги
,
урушда
жарохат
олганлиги
ва
ҳоказолар
2
кириши
мумкин
.
Бизнингча
,
бундай
нуқтаи
назар
етарли
ҳуқуқий
асосларга
эга
эмас
.
Қонунда
кўрсатилганидан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлаш
учун
алоҳида
ҳолатлардаги
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
,
яъни
ЖК
да
кўрсатилган
ёки
кўрсатилмаган
ҳолатлар
ҳам
бўлиши
мумкин
,
деган
муаллифларнинг
фикри
тўғридир
.
Уларнинг
фикрича
,
бундай
жиноятлар
шундай
туркумдаги
жиноятлар
доирасига
муайян
ҳолатлар
мавжудлиги
сабабли
кирмайди
,
балки
,
унинг
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
шундай
жиноятларга
нисбатан
анча
кам
бўлиб
,
содир
этилган
жиноят
учун
тадбиқ
этилиши
шарт
бўлган
ҳуқуқий
норма
санкциясида
назарда
тутилган
жазодан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинланишини
тақозо
этиши
керак
.
3
Ишнинг
ҳақиқий
ҳолатлар
суд
томонидан
аниқланиб
,
худди
шу
ва
шунга
ўҳшаш
ҳолатлар
айрим
ҳолларда
қонуний
асосида
алоҳида
ҳолатлар
,
деб
ҳисоблашни
тақозо
қилади
.
Суд
томонидан
алоҳида
ҳолатлар
,
деб
ҳисоблаш
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
баҳолашга
жиддий
таъсир
кўрсатади
ва
бунда
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
бошқачароқ
сифатга
эга
бўлади
:
уларнинг
жазо
тайинлашда
енгиллаштирувчи
фактор
сифатидаги
1
Брайнин
Я
.
М
.
Принципы
применения
наказания
по
уголов
-
ному
праву
-
научный
записки
Киевского
государственного
унверситета
им
.
Т
.
Г
.
Шевченко
.
Т
. 12
Вып
. 1
Киев
КГУ
, 1953.
С
. 75.
2
Орлов
Б
.
С
.
Назначение
наказания
ниже
нихшего
предела
,
указанной
в
законе
.
Применение
наказания
по
уголовному
праву
.
М
.,
МГУ
.
т
1958.
С
. 277.
3
Шаргородский
Д
.
М
.
Вопросы
общей
части
уголовного
пра
-
ва
.
ЛГУ
, 1955.
С
. 170.
Кадыров
А
.
Жазони
оғирлаштирувчи
ҳолатлар
.
Ташкент
Адо
-
лат
. 1997
й
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
61
аҳамияти
анча
ортади
.
Демак
,
мавжуд
бўлган
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолат
бошқача
сифатга
эга
бўлса
,
улар
ўз
аҳамиятига
кўра
алоҳида
фактор
сифатида
жазо
тайинлашга
таъсир
қилади
.
Агарда
ишдаги
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
жиддий
камайтирмаса
,
суд
уларни
“
алоҳида
ҳолатлар
”
деб
ҳисобламайди
.
Санкцияда
кўрсатилганидан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлаш
қонунга
асосланган
бўлсада
,
ЖК
54-
моддасида
кўрсатилган
умумий
қоидадан
чекиниш
ҳисобланади
.
қонунда
кўрсатилгандан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинланишига
асос
бЎладиган
ҳолатларнинг
қонунда
кўрсатилмай
,
бу
масаланинг
ҳал
қилинишини
суднинг
иҳтиёрига
бериш
билан
бирга
бундай
ҳолатлар
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилигини
жиддий
камайтирувчи
ҳолатлар
бўлиши
кераклиги
талаби
қуйилган
.
ЖК
нинг
57-
моддаси
3-
қисмида
“
Содир
этилган
қилмиш
хусусиятларини
ифодаловчи
ҳолатлар
,
яъни
айбдорнинг
шахси
,
айбнинг
шакли
ва
даражаси
,
жиноятнинг
содир
этилиши
шароити
ва
сабаблари
,
шахснинг
жиноятни
содир
қилгунча
ва
ундан
кейинги
хулқ
-
атвори
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
жиддий
камайтирувчи
ҳолатлар
,
деб
топилиши
мумкин
”, –
дейилади
.
Суд
амалиётини
ўрганиш
шуни
кўрсатмоқдаки
,
судлар
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
нинг
57-
моддасида
белгиланган
қоидаларни
қўллаб
,
жазо
тайинлашда
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
жамини
эътиборга
олмоқдалар
.
Танлаб
тадқиқот
олиб
бориш
,
айбдорнинг
қилмиши
квалификация
қилинган
норманинг
санкциясида
кўрсатилгандан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлашда
судлар
айбдорнинг
биринчи
марта
судланганлиги
,
бенуқсон
Ўтмиши
,
ёшининг
Ўтиб
қолганлиги
(
қарилиги
),
соғлиғининг
ёмонлиги
,
қарамоғида
ёш
болалалирининг
борлиги
,
Улуғ
Ватан
Урушида
қатнашганлиги
ёки
интернационал
бурчини
бажарганлиги
,
Давлат
мукофотларига
сазовор
бЎлганликни
эътиборга
олмоқдалар
.
Юридик
адабиётларда
,
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилигини
жиддий
камайтирувчи
ҳолатлардан
биттасининг
мавжудлиги
айбдорнинг
қилмиши
квалификация
қилинган
норма
санкциясида
кўрсатилган
жазодан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлашга
асос
бўлаверади
,
1
деган
фикрлар
ҳам
бор
.
Қонунда
айбдор
томонидан
содир
этилган
жиноятнинг
хусусиятига
қараб
ЖК
нинг
57-
моддасидаги
қоидаларининг
қўлланилишини
чекловчи
бирор
-
бир
норма
назарда
тутилмаган
.
Бундан
шундай
хулоса
қилиш
мумкинки
,
1
оғир
жиноят
содир
этилган
тақдирда
ҳам
агар
бунга
асослар
мавжуд
бўлса
,
судлар
қонунда
кўрсатилганидан
ҳам
енгилроқ
жазони
қўллашлари
мумкин
.
Суд
амалиётини
ўрганиш
шуни
кўрсатмоқдаки
,
судлар
айбдорнинг
қилмиши
квалификация
қилинган
норманинг
санкциясида
анча
оғир
жазо
чораси
кўрсатилган
ҳолларда
ҳам
оғир
жиноят
содир
қилган
шахсларга
нисбатан
ҳам
қонунда
кўрсатилганида
ҳам
енгилроқ
жазони
қўлламоқдалар
.
Албатта
,
бундай
жиноят
содир
қилган
шахсларга
санкцияда
кўрсатилганидан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлашга
асос
бўладиган
ҳолатлар
етарли
даражада
салмоқли
ва
ишончли
бўлиши
керак
.
Шуни
таъкидлаш
жоизки
,
оғир
ва
ўта
оғир
жиноят
содир
1
Курс
уголовного
права
.
Том
. 2-
Л
:
ЛГУ
, 1970.
С
. 361.
қилган
шахсларга
нисбатан
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
нинг
57-
моддаси
қоидаларини
қўллаб
жазо
тайинлаш
ҳоллари
Ўзбекистон
Судлари
фаолиятида
камрок
учрайди
.
Бундай
холат
Узбекистон
Республикаси
ЖКда
оғир
ва
ўта
оғир
жиноятлар
миқдорининг
камроқ
эканлиги
билан
боғлиқ
бўлса
керак
.
Ўзбекистон
Республикасининг
олдинги
жиноят
қонунига
биноан
қонунда
кўрсатилганидан
ҳам
енгилрроқ
жазо
тайинлаш
бўйича
судларнинг
кўп
йиллик
тажрибасини
ўрганиш
,
улар
бундай
ҳуқуқдан
жазонинг
минимал
(
энг
кам
миқдори
)
жуда
юқори
бўлган
жиноятлар
учун
ҳукм
чиқаришда
фойдаланганликларидан
далолат
бермоқда
.
Озодликдан
маҳрум
қилиш
жазоси
энг
оғир
жазо
тури
бўлганлиги
учун
енгилроқ
жазо
тайинлаш
тариқасида
озодликдан
маҳрум
қилишнинг
энг
кам
қисми
билан
ҳам
алмаштирилиши
мумкин
эмас
.
Аммо
ҳуқуқий
норма
санкциясида
назарда
тутилган
озодликдан
маҳрум
қилишнинг
энг
кам
қисмидан
ҳам
камроқ
муддат
тайинланганида
,
жазо
олти
ойдан
кам
бўлмаслиги
керак
.
Ўзбекистон
Республикаси
судларининг
бу
борадаги
фаолияти
ўрганиб
чиқилганида
,
уларнинг
бу
қоидага
қатъий
риоя
қилаётганлиги
аниқланди
.
Суд
вояга
етмаган
жиноят
содир
қилган
шахсларга
қонунда
кўрсатилганидан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлаш
қоидасини
қўллаб
,
жарима
ёки
ахлоқ
тузатиш
ишлари
тайинлаганида
жаримани
ЖК
нинг
82-
моддасида
кўрсатилган
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
икки
баробаридан
кам
,
ахлоқ
тузатиш
ишлари
эса
8-
моддадаги
энг
кам
қисмидан
кам
бўлмаган
муддатга
тайинланмаслиги
керак
.
Енгилроқ
жазо
тайинлашнинг
иккинчи
тури
айбдорнинг
содир
қилган
жинояти
учун
жавобгарлик
белгиловчи
ҳуқуқий
норманинг
санкциясида
назарда
тутилган
бошқа
енгилроқ
турдаги
жазони
тайинлашдир
.
2
C
уд
бундай
турдаги
енгилроқ
жазо
тайинлашни
қўллаганда
айбдорнинг
қилмиши
квалификация
қилинган
ҳуқуқий
норманинг
санкциясида
кўрсатилганидан
бошқа
,
яъни
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
сининг
43-
моддасида
кўрсатилган
бошқа
енгилроқ
турдаги
жазони
тайинлайди
.
Бунда
қайси
жазо
тури
енгилроқ
эканлиги
ЖК
нинг
43-
моддасида
муайян
тизимда
энг
енгилидан
энг
оғирига
қараб
қатъий
тартибда
жазонинг
жойлашиш
навбатига
қараб
аниқланади
.
Масалан
,
ЖК
нинг
43-
моддасининг
1-
қисмида
жойлаштирилган
жазоларнинг
“
Ж
”
бандидаги
(
озодликдан
маҳрум
қилиш
)
га
нисбатан
“
Е
”,
“
Д
”, “
Г
”
ва
ҳоказо
тепага
қараб
жойлаштирилган
жазо
турлари
енгилроқ
ҳисобланади
.
Бунда
суд
томонидан
танланган
енгилроқ
турдаги
жазо
ЖК
умумий
қисмида
кўрсатилган
шу
турдаги
жазо
муддатида
ёки
миқдори
доирасида
тайинланади
.
Қонунда
кўрсатилганидан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлашнинг
қайси
бирини
қўллашни
суд
содир
этилган
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилиги
,
хусусияти
,
айбдорнинг
шахсий
ва
ишдаги
бошқа
ҳолатларни
эътиборга
олган
ҳолда
амалга
оширади
.
Бир
қанча
ҳуқуқий
нормаларнинг
санкцияларида
мажбурий
қўшимча
жазо
сифатида
мол
-
мулкни
мусодара
қилиш
ва
муайян
ҳуқуқдан
маҳрум
қилиш
1
Николаев
Т
.
В
.
Понятие
исключительных
обстоятельств
в
назначении
более
мягкого
наказания
,
чем
предусмотрено
.
Законом
за
данное
преступление
. //
Вестник
Уфимского
Юри
-
дического
института
. 1999.
№
3.
С
. 73-74.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
62
кўрсатилган
.
Жумладан
,
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
нинг
266-
моддасини
2-
қисмида
транспорт
воситалари
ҳаракати
ёки
улардан
фойдаланиш
қоидаларини
бузиш
жабрланувчининг
ўлимга
сабаб
бЎлса
,
айбдор
муайян
ҳуқуқдан
маҳрум
қилиниб
,
уч
йилдан
етти
йилгача
муддатга
озодликдан
маҳрум
қилиш
билан
жазоланади
.
Бу
ерда
айбдорни
транспорт
воситаларини
бошқариш
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
назарда
тутилмоқда
.
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
нинг
150-
моддасида
назарда
тутилган
урушни
тарғиб
қилинганлиги
учун
айбдорнинг
мол
-
мулки
мусодара
қилиниб
,
беш
йилдан
ўн
йилгача
озодликдан
маҳрум
қилиш
билан
жазоланади
.
Аммо
суд
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
нинг
57-
моддаси
қоидаларини
қўллаб
бунга
асослар
бўлса
,
бу
қўшимча
жазони
қўлламаслиги
ҳам
мумкин
. 57-
модданинг
2-
қисмида
бу
ҳақда
аниқ
ёзиб
қўйилган
бўлиб
,
унда
шундай
дейилади
: “
Суд
шу
асосларни
эътиборга
олиб
,
ушбу
Кодекс
Махсус
қисмининг
моддасида
қўлланилиши
шарт
деб
кўрсатилган
қўшимча
жазони
тайинламаслиги
ҳам
мумкин
”.
Шундай
қилиб
агар
ЖК
нинг
57-
моддасида
кўрсатилган
қоидаларни
қўллашга
асослар
мавжуд
бўлса
,
суд
айбдорнинг
қилмиши
квалификация
қилинган
модда
санкциясидаги
асосий
жазога
нисбатан
енгилроқ
асосий
жазо
тайинлаб
,
сўнгра
қўшимча
жазони
санкциядоирасида
тайинлаши
мумкин
.
Ёки
асосий
жазони
айбдорнинг
қилмиши
квалификация
қилинган
ҳуқуқий
норманинг
санкцияси
доирасида
тайинлаб
, 57-
модда
қоидаларини
қўллаб
,
мажбурий
бўлган
қўшимча
жазони
тайинламаслиги
мумкин
.
Айрим
судлар
ЖК
нинг
57-
моддаси
қоидаларини
қўллаб
,
енгилроқ
жазо
тайинлашда
аввал
айбдорнинг
қилмиши
квалификация
қилинган
ҳуқуқий
норманинг
санкцияси
доирасида
жазо
тайинлайди
,
сўнг
ҳукмнинг
резолютив
қисмида
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
санаб
кўрсатади
,
шундан
кейин
57-
модда
қоидаларига
асосланиб
тайинланган
жазони
,
“
камайтиради
”,
“
енгиллаштиради
”
ёки
алмаштиради
.
Ҳукмнинг
резолютив
қисмида
кўрсатилганидан
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлаш
тартибининг
бундай
ифодаланиши
тўғри
бўлмайдию
қонунда
,
яъни
57-
моддада
биринчи
инстанция
судига
суднинг
ўзи
тайинлаган
жазони
енгиллаштириш
ҳуқуқи
берилмаган
,
балки
бунга
зарурат
бўлса
,
юқори
инстанция
суди
енгиллаштириши
мумкин
.
қонунда
кўрсатилган
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинланганда
суд
ҳуқуқий
норма
санкциясида
кўрсатилганидан
енгилроқ
жазони
тайинлайди
.
Судлар
томонидан
вояга
етмаганларга
нисбатан
жазо
тайинлаш
масаласига
алоҳида
эътибор
бериш
талаб
қилинади
.
Жиноят
содир
қилган
шахснинг
18
ёшга
тўлмаганлиги
фактининг
ўзи
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолат
ҳисобланади
(
ЖК
нинг
55-
моддаси
“
Ж
”
банди
).
Қонунда
бундай
енгиллаштирувчи
ҳолатнинг
белгиланганлигининг
боиси
шундаки
,
вочга
етмаган
шахснинг
ёшлиги
,
унинг
ўзига
хос
хусусиятлари
,
ўсмирнинг
ахлоқий
-
руҳий
ривожланганлик
даражаси
,
етарли
даражада
ҳуқуқий
билимга
эга
эмаслигидр
.
Айрим
алоҳида
ҳолатларга
вояга
етмаганнинг
ёши
ҳам
ЖК
нинг
57-
моддаси
қоидаларини
қЎллаш
учун
“
алоҳида
ҳолат
”,
деб
ҳисобланиши
ҳам
мумкин
.
Наманган
вилоят
суди
томонидан
бир
гуруҳ
вояга
етмаган
(
улар
17
ёшда
бўлган
,
бири
эса
15
ёшда
бўлган
)
ўсмирларга
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
нинг
118-
моддаси
3-
қисми
билан
озодликдан
маҳрум
этиш
ва
жазони
умумий
тартибли
тарбия
колониясида
ўтиш
жазосини
тайинланган
.
Аммо
жиноят
иштирокчиларидан
бирининг
жиноят
содир
этиш
пайтида
энди
15
ёшга
тўлганлиги
,
жиноятни
содир
этишда
фаол
иштирок
этмаганлиги
ва
иккинчидаражали
рол
ўйнаганлигини
эътибор
олиб
,
суд
унга
нисбатан
57-
модда
қоидаларини
қўллаб
,
озодликдан
маҳрум
қилишдан
бошқа
турдаги
жазони
тайинлайди
1
.
Ўз
-
ўзидан
маълумки
,
вояга
етмаган
шахс
томонидан
содир
этилган
жиноятда
57-
моддада
белгиланган
алоҳида
ҳолатларнинг
мавжудлигини
аниқлаб
бўлмаса
,
айбдорнинг
шахс
салбий
тавсифга
эга
бўлса
,
содир
этилган
жиноят
ва
вояга
етмаган
жиноятчи
шахсининг
ижтимоий
хавфлилик
даражси
юқори
бЎлсан
,
унга
нисбатан
қонунда
кўрсатилганидан
ҳам
ениглроқ
жазо
тайинлаш
қўлланилмайди
,
балки
вояга
етмаганлиги
учун
қонунда
белгиланган
енгиллаштирувчи
ҳолат
унинг
қилмиши
квалиификация
қилинган
моддада
белгиланган
санкция
доирасидагина
эътиборга
олинади
.
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
57-
моддасидан
ташқари
ЖК
бошқа
моддаларида
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлаш
имкониятлари
кўрсатилган
.
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
нинг
57-
моддасида
қоидалари
агар
бунга
асослар
бўлса
,
жиноят
содир
этган
барча
шахсларга
нисбатан
қўлланиши
мумкин
бўлса
,
бошқа
моддаларда
эса
фақат
ўша
модданинг
ўзида
кўрсатилган
жиноятни
содир
қилган
шахсларга
нисбатан
қўлланади
.
Булар
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
нинг
47-
моддаси
(
хизмат
бўйича
чеклаш
)
ва
49-
моддасида
(
интизомий
қисмига
жўнатиш
)
кўрсатилган
жазоларга
тегишлидир
.
Жумладан
,
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
нинг
47-
моддасида
шундай
дейилади
: - “
Офицерлар
таркибига
кирувчи
харбий
хизматчи
,
прапоршик
,
мичман
ва
ҳарбий
хизматни
контракт
бўйича
ўтаётган
харбий
хизматчи
ижтимоий
хавфи
катта
бўлмаган
жиноят
ёки
оғир
оқибатларни
келтириб
чиқармаган
эҳтиётсизлик
орқасидан
содир
этилган
жиноят
учун
суд
иш
ҳолатлари
ва
маҳкумнинг
шахсини
ҳисобга
олган
ҳолда
уч
йилдан
кўп
бўлмаган
муддатга
озодликдан
маҳрум
қилиш
,
қамоқ
,
ёки
ахлоқ
тузатиш
ишлари
ўрнига
шу
муддатга
хизмат
бўйича
жазосини
қўллаши
мумкин
”.
Ўзбекистон
Республикасининг
1959
йилги
,
шунингдек
,
собиқ
СССР
таркибига
кирувчи
Иттифоқдош
Республикалар
Жиноят
Кодексларида
бундай
жазо
турлари
йўқ
эди
.
Бу
жазолар
мустақил
Республикамиз
Жиноят
Кодексидаги
жазо
тизимига
биринчи
марта
киритилди
.
Хизмат
бўйича
чеклаш
жазоси
ҳарбий
хизматни
ўташ
тартибига
қарши
жиноятлар
бўлимидаги
кўпчилик
моддаларнинг
санкцияларида
бошқа
турдаги
жазолар
билан
бирга
алтернатив
жазо
тариқасида
кўрсатилган
.
Хизмат
бўйича
чеклаш
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
нинг
47-
моддаси
1-
қисмида
кўрсатилган
ҳарбий
хизматчиларга
фақат
ҳарбий
хизматни
ўташ
билан
боғлиқ
бўлган
жиноятлари
учунгина
эмас
,
балки
бошқа
жиноятлар
учун
ҳам
,
яъни
ижтимоий
хавфи
катта
бўлмаган
жиноят
содир
этилган
тақдирда
ёхуд
эҳтиётсизликдан
жиноят
содир
этилганида
,
агар
улар
оғир
оқибатлар
келиб
чиқишига
сабаб
бўлмаган
бўлса
,
тайинланиши
мумкин
.
1
Наманган
вилоят
суди
кўрилган
148-96-
рақамли
Жиноят
иши
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
63
Ҳақиқатдан
ҳам
ЖК
нинг
47-
моддаси
2-
қисмида
белгиланган
тартибда
жазо
тайинлаш
,
суд
томонидан
қўлланилаётган
ҳуқуқий
норманинг
санкциясида
кўрсатилмаган
бошқа
енгилроқ
турдаги
жазони
тайинлашдан
иборатдир
.
Аммо
47-
моддада
назарда
тутилган
енгилроқ
жазо
тайинлашнинг
шартлари
ЖК
нинг
57-
моддасида
кўрсатилган
енгилроқ
жазо
тайинлашнинг
шартларидан
фарқ
қилади
.
Бу
фарқлар
қуйидагилардан
иборат
:
1.
ЖК
нинг
57-
моддаси
қоидалари
асосида
енгилроқ
жазо
тайинлаш
жиноят
содир
этишда
айбли
деб
топилган
ҳар
қандай
шахсларга
нисбатан
қўлланилиши
мумкин
.
ЖК
47-
моддаси
қоидалари
асосида
енгилроқ
жазо
тайинлаш
фақат
офецерлар
таркибига
кирувчи
ҳарбий
хизматчи
,
прапоршик
,
мичман
ва
ҳарбий
хизматни
контракт
бўйича
ўтаётган
ҳарбий
хизматчиларгагина
қўлланилади
;
2.
ЖК
нинг
57-
моддасида
енгилроқ
жазо
тайинлашнинг
усуллари
назарда
тутилган
бўлиб
,
булар
:
мазкур
жиноят
учун
белгиланган
жазонинг
энг
кам
қисмидан
ҳам
камроқ
жазо
тайинлаш
ва
шу
ҳуқуқий
норманинг
санкциясида
назарда
тутилмаган
бошқа
енгилроқ
турдаги
жиноий
жазони
тайинлашдир
.
ЖК
нинг
47-
моддасида
эса
енгилроқ
жазо
тайинлашнинг
битта
усули
,
яъни
озодликдан
маҳрум
қилиш
,
қамоқ
ёки
аҳлоқ
тузатиш
ишлари
ўрнига
шу
муддатга
хизмат
бўйича
чеклаш
назарда
тутилади
;
3.
ЖК
нинг
57-
модда
қоидалари
асосида
енгилроқ
жазо
тайинлашда
содир
этилган
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражсини
жиддий
камайтирувчи
ҳолатлар
ва
жазони
енгиллаштирувчи
алоҳида
ҳолатлар
эътиборга
олинса
,
айбдорнинг
қилмиши
ва
квалификация
қилинган
ҳуқуқий
норманинг
санкциясида
кўрсатилган
жазо
ўрнига
хизмат
бўйича
чеклашни
тайинлаш
фақатгина
жазони
енгиллаштирувчи
алоҳида
ҳолатларни
эътиборга
олиб
эмас
,
балки
оддий
енгиллаштирувчи
ҳолатларда
ҳам
қўлланиши
мумкин
.
ЖК
нинг
43-
моддасидаги
жазо
тизимига
хизмат
бўйича
чеклашни
жиноий
жазо
сифатида
киритилишини
ўз
вақтида
қилинган
ва
мақсадга
мувофиқ
бўлган
,
деб
ҳисоблаймиз
.
Аммо
Ўзбекистон
судлари
амалиётида
бу
жазо
тури
кам
қўлланилмоқда
.
Республика
Адлия
Вазирлигининг
маълумотларига
кўра
1999
йил
Ўзбекистон
судларида
47-
модда
диспозициясида
кўрсатилган
шахсларга
нисбатан
хизмат
бўйича
чеклашнинг
қўлланилиши
тайинланган
барча
жазоларнинг
1, 4
фоизини
ташкил
қилмоқда
.
Фикримизча
,
бу
янги
жазо
турини
қўллашнинг
аҳамиятига
судлар
етарли
эътибор
бермаяптилар
.
ЖК
даги
жазо
тизимига
хизмат
бўйича
чеклаш
жазосини
киритилиши
,
шубҳасиз
,
ижобий
ҳолдир
.
Аммо
бизнинг
фикримизча
, 47-
модданинг
таҳрири
камчиликларидан
холи
эмас
.
Жумладан
,
ЖК
нинг
47-
моддаси
3-
қисмида
“
Хизмат
бўйича
чеклаш
тариқасидаги
жазони
ўташ
муддати
давомида
маҳкумнинг
мансабини
,
ҳарбий
ёки
махсус
унвонини
ошириш
мумкин
эмас
(?),
жазо
ўтилган
вақт
эса
,
унинг
кўп
йил
ишлаганлик
,
навбатдаги
ҳарбий
ёки
махсус
унвон
ҳамда
пенсия
олиш
учун
асос
бўладиган
хизмат
муддатига
қўшилмайди
(?)”,
дейилган
.
Лекин
бу
модданинг
биринчи
қисмида
хизмат
бўйича
чеклашнинг
-
офицерлар
таркибига
кирувчи
ҳарбий
хизматчи
,
прапоршик
,
мичман
ва
ҳарбий
хизматни
контракт
бўйича
ўтаётган
шахсларга
нисбатан
қўлланилиши
кўрсатилиб
,
махсус
унвонга
эга
бўлганлар
гуруҳ
кимларнинг
кириши
айтилмаган
.
Бизнинг
фикримизча
ЖК
нинг
47-
моддасининг
1
ва
2-
қисмларидаги
бундай
номутаносиблик
бартараф
қилиниши
лозим
.
ЖКнинг
47-
моддасининг
2-
қисмида
ишнинг
ҳолатлари
(
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
эътиборга
олинаётган
бўлса
керак
-
муаллиф
)
ва
айбдорнинг
шахсини
эътиборга
олиб
,
суд
уч
йилдан
ортиқ
бЎлмаган
озодликдан
маҳрум
қилиш
,
қамоқ
ёки
аҳлоқ
тузатиш
ишлари
жазоси
ўрнига
шу
муддатга
хизмат
бўйича
чеклаш
жазосини
қўллаши
мумкин
,
дейилган
.
Лекин
шуни
айтиш
керакки
,
хизмат
бўйича
чеклаш
жазоси
аҳлоқ
тузатиш
ишларига
нисбатан
оғирроқ
жазо
ҳисобланади
,
фикримизча
,
бундай
ноаниқлик
ҳам
тузатилиши
керак
.
Агар
содир
этилган
жиноятда
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
билан
бирга
оғирлаштирувчиҳолатлар
ҳам
мавжуд
бўлса
,
ЖК
нинг
57-
моддасини
қўллаш
мумкинми
?
деган
ҳақли
савол
туғилади
.
Суд
амалиётида
бу
масала
ижобий
ҳал
қилинмоқда
.
Енгиллаштирувчи
ва
оғирлаштирувчи
ҳолатлар
ишда
рақобатлашган
тақдирда
суд
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
алоҳида
ҳолатлар
,
деб
ҳисобласа
,
ЖК
нинг
57-
моддасини
қўллаш
ёки
қўлламаслик
масаласи
,
содир
этилган
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
ва
айбдорнинг
шахсига
боғлиқ
бўлади
.
Айрим
судлар
асоссиз
равишда
ишдаги
алоҳида
ҳолатларни
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
билан
бир
хил
деб
ҳисоблайдилар
.
Бундай
ҳолда
айбдорнинг
қилмишига
фақат
жиноят
квалификация
қилинган
модданинг
санкцияси
доирасидагина
жазо
тайинлаш
мумкин
.
Мустақил
Республикамизнинг
биринчи
Жиноят
Кодексидаги
юқорида
айтилган
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
,
албатта
жиноят
ҳуқуқида
олдинга
қўйилган
қадамдир
.
Мамлакатимиз
судлари
томонидан
қилмишни
содир
этган
шахсларга
нисбатан
ишдаги
оғирлаштирувчи
ва
енгиллаштирувч
ҳолатларни
эътиборга
олиниши
адолатли
жазо
тайинланиши
учун
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Шундай
экан
,
Республикамиз
судлари
қонун
доирасида
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
эътиборга
олган
ҳолда
қонунда
белгиланган
ҳам
енгилроқ
жазо
тайинлашлари
мумкин
.
