ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
43
Юқоридагилар
асосида
суд
-
тергов
амалиётида
хўрлаш
ёки
азоб
бериш
сингари
ҳаракатларга
юридик
баҳо
беришдаги
ноаниқликларга
барҳам
бериш
,
қонунни
тушуниш
ва
тўғри
қўллашга
эришиш
мақсадида
ушбу
тушунчаларни
“
қийнаш
”
деб
ўзгартириш
мақсадга
мувофиқ
.
Н
.
Ў
.
Джураева
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ВОЯГА
ЕТМАГАН
ШАХСНИ
АЛДАШ
,
ИШОНЧНИ
СУИИСТЕЪМОЛ
ҚИЛИШ
ОРҚАЛИ
ҒАЙРИИЖТИМОИЙ
ХАТТИ
-
ҲАРАКАТЛАРГА
ЖАЛБ
ЭТИШ
Жамиятимизнинг
ижтимоий
иқтисодий
,
сиёсий
ва
маданий
соҳасида
амалга
оширилаётган
тадбирлар
,
аввалом
бор
ҳар
бир
фуқаро
учун
нормал
яшаш
шароитларини
яратишга
,
давлат
хавфсизлигини
таъминлаш
ва
муҳофаза
қилиш
,
шахснинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилишга
қаратилганлиги
шубҳасиз
.
Шунингдек
мамлакатимизда
ёшларга
оид
қатор
дастурлар
қабул
қилинган
.
Уларнинг
асосий
мақсади
баркамол
авлодни
тарбиялаш
ва
келажакда
давлатимизни
янгича
фикрлайдиган
,
интилувчан
ёшлар
орқали
ривожлантиришдан
иборат
.
Ёшлар
билан
ишлаш
алоҳида
эътиборни
талаб
қилади
.
Бу
борада
И
.
Каримов
:
“
Биз
мамлакатимизнинг
истиқболини
ёш
авлодимиз
қандай
тарбия
топишга
,
қандай
маънавий
фазилатлар
эгаси
бўлиб
вояга
етишга
,
фарзандларимизнинг
ҳаётга
нечоғлик
фаол
муносабатда
бўлишига
,
қандай
олий
мақсадларга
хизмат
қилишга
боғлиқ
эканлигини
ҳамиша
ёдда
тутишимиз
керак
”
1
–
деб
такидлаб
ўтган
.
Вояга
етмаганлар
жиноятчилиги
эртанги
кун
жиноятчилигининг
кўзгусидир
.
Республикамиз
аҳолисининг
44
фоизини
вояга
етмаганлар
ташкил
қилиши
2
,
улар
томонидан
содир
этиладиган
жиноятларга
қарши
курашнинг
жиноят
ҳуқуқий
чораларини
ўрганиш
долзарб
эканлигини
яна
бир
бор
намоён
қилади
.
Ҳар
қандай
ривожланган
демократик
давлат
ўз
фуқароларининг
фаровон
ҳаёт
кечириши
учун
яхши
ижтимоий
–
иқтисодий
шароит
яратишга
интилади
,
жамиятни
жиноятчилик
каби
салбий
ҳодисадан
муҳофаза
қилишга
ҳаракат
қилади
.
Бу
биринчи
навбатда
вояга
етмаганларнинг
жиноятчилигига
қарши
кураш
,
жумладан
жиноят
ҳуқуқий
воситалар
орқали
курашда
ифодаланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
127-
моддасининг
1-
қисмида
назарда
тутилган
жиноятнинг
объектив
томони
вояга
етмаган
шахсни
тиламчилик
қилишга
,
спиртли
ичимликлар
истеъмол
қилишга
,
гиёҳвандлик
ёки
психотроп
ҳисобланмаган
,
лекин
кишининг
ақл
-
идрокига
таъсир
қиладиган
восита
ва
моддаларни
истеъмол
қилишга
жалб
этишдан
иборат
.
Тиламчиликка
жалб
қилиш
деганда
,
вояга
етмаган
шахсни
бегона
шахслардан
пул
,
озиқ
-
овқатлар
,
кийим
-
кечак
ва
бошқа
буюмлар
сўрашга
жалб
қилишни
тушуниш
зарур
2
.
Вояга
етмаган
шахсни
спиртли
ичимликлар
истеъмол
қилишга
,
гиёҳвандлик
ва
психотроп
ҳисобланмаган
,
лекин
кишининг
ақл
-
идрокига
таъсир
этадиган
восита
ва
моддаларни
истеъмол
этишга
жалб
қилиш
деганда
,
вояга
етган
шахснинг
вояга
1
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
XXI
асрга
интилмоқда
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1999. –
Б
. 23.
2
Исмоилов
Н
.
Т
.
Вояга
етмаганлар
жиноятчилигини
индивидуал
олдини
олиш
профилактикаси
.
ю
.
ф
.
н
.
илмий
даражасини
олиш
учун
ёзган
дессертация
авторефарати
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2006. –
Б
. 3.
2
Рустамбоев
М
.
Х
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексига
шарҳлар
.
Махсус
қисм
. –
Т
.: ILM-ZIYO, 2006. –
Б
.
117.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
44
етмаган
шахсда
санаб
ўтилган
ичимликлар
,
моддалар
ёки
воситаларни
истеъмол
қилишга
мойиллик
уйғотиш
ва
уларни
муттасил
истеъмол
қилишга
ўргатиб
қўйишга
қаратилган
ҳаракатларини
тушуниш
керак
(
алдаш
,
ишонтириш
,
ваъда
бериш
ва
бошқа
йўллар
билан
).
Жиноий
ҳаракат
сифатидаги
жалб
қилиш
деб
,
вояга
етган
шахснинг
вояга
етмаган
шахсда
алкогол
ичимликларга
ружу
қўйиш
ёки
ақл
-
идрокка
таъсир
қиладиган
,
лекин
гиёҳвандлик
ёки
психотроп
ҳисобланмаган
бошқа
модда
ва
воситаларга
мойилликни
шакллантиришга
қаратилган
фаол
ва
ташаббускор
ҳаракати
тушунилади
.
Вояга
етмаган
шахсни
жиноятга
жалб
қилиш
деганда
,
ўсмирга
жисмоний
зўрлик
ишлатиш
ёки
уни
қўрқитиш
,
унда
сотиб
олиш
,
кўндириш
,
алдаш
,
ўч
олиш
,
ҳасад
қилиш
,
рашк
қилиш
ҳис
-
туйғусини
уйғотиш
,
унга
ўғирланган
нарсаларни
сотиб
олиш
ёки
сотиб
беришни
ваъда
қилиш
йўли
билан
руҳий
таъсир
ўтказиш
орқали
бир
ва
бир
неча
жиноятларни
содир
этиш
истагини
уйғотиш
ёки
жиноят
содир
этиш
жойи
ва
бажариш
усуллари
ёҳуд
унинг
изларини
йўқотишга
оид
маслаҳат
бериш
,
вояга
етмаган
шахсни
жиноят
қилишга
ундаш
мақсадида
у
билан
спиртли
ичимликлар
истеъмол
қилишга
қаратилган
ва
бошқа
ҳаракатларни
тушуниш
зарур
1
.
Маълумки
,
ЖКнинг
127-
моддасида
белгиланган
жиноятнинг
ижтимоий
ҳавфлилик
даражаси
анча
юқори
.
Зеро
,
ушбу
модда
3-
қисмида
кўзда
тутилган
жиноятни
содир
этиш
натижасида
жамият
кўз
ўнгида
янги
ва
янги
ёш
ва
ҳайратли
,
кучга
тўла
жиноятчилар
сафи
кенгайиб
боради
.
Албатта
,
бу
борада
қилмишнинг
ижтимоий
хавфлилик
тушунчасига
ҳам
назар
ташлаш
даркор
.
Қилмишнинг
ижтимоий
хавфлилиги
жиноятнинг
сифат
кўрсаткичи
бўлиб
,
сифат
кўрсаткичлари
орқали
жиноятларнинг
қайси
бири
оғир
ёки
қайси
бири
енгилроқ
эканлигини
ҳал
қилиб
бўлмайди
.
Бу
муаммо
жиноятнинг
миқдор
кўрсаткичи
орқали
,
яъни
ижтимоий
хавфлилик
даражасига
қараб
таснифлаш
орқали
ҳал
қилинади
.
Корнеева
А
.
В
жиноятнинг
миқдор
кўрсаткичларини
аниқлашда
унинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
белгиловчи
мезонлар
,
яъни
бир
қатор
омиллар
аниқланиши
керак
,
бундай
омилларга
:
етказилган
зарарнинг
оғирлиги
,
тажовузнинг
ўзига
хос
хусусиятлари
(
жиноятнинг
охирига
етказилган
ёки
етказилмаганлиги
,
бир
киши
ёки
бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
содир
этилганлиги
,
ёки
иштирокчиликда
содир
этилганлиги
,
жиноят
содир
қилиш
усули
ва
ҳоказолар
),
айбнинг
хусусияти
,
жиноят
субъектининг
ўзига
хос
хусусиятлари
ва
ҳоказолар
ҳисобга
олинади
,
деб
ёзади
2
.
Демак
,
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилиги
унинг
сифат
кўрсаткичи
.
Ижтимоий
хавфлилиги
ижтимоий
муносабатларга
зарар
етказувчи
ёки
зарар
етказиш
хавфи
остида
қолдирувчи
қилмишдир
.
Ижтимоий
хавфли
қилмиш
қонун
билан
қўриқланадиган
қайси
ижтимоий
муносабатга
тажовуз
қилган
?
Тажовуз
қилинган
объектнинг
жамият
учун
ўрни
ва
аҳамияти
қандай
?
Бинобарин
,
жиноятнинг
сифат
кўрсаткичи
,
унинг
объектида
мужассамлашган
.
Жиноят
қонуни
билан
қўриқланадиган
ижтимоий
муносабатлар
1
Ўша
манба
. –
Б
. 118.
2
Корнеева
А
.
В
.
Понятие
и
признаки
преступления
.
Уголовное
право
Российского
Федерации
.
Общая
часть
. –
М
.:
Юристь
,
2001. –
Б
. 152.
жиноятнинг
объекти
ҳисобланади
.
3
ЎзР
ЖКнинг
2-
моддасида
жиноят
қонуни
билан
қўриқланадиган
ижтимоий
муносабатлар
берилган
бўлиб
,
булар
:
шахс
,
шахснинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
,
жамият
ва
давлат
манфаатлари
,
мулк
,
табиий
муҳит
,
тинчлик
ва
инсониятнинг
хавфсизлиги
ва
ижтимоий
муносабатларнинг
рўйхатини
беради
.
Ушбу
моддада
қонун
чиқарувчи
орган
ижтимоий
муносабатларни
санаб
кўрсатар
экан
,
шу
ижтимоий
муносабатларнинг
жамиятдаги
аҳамиятга
қараб
баён
қилган
.
Ушбу
рўйхатни
кўрар
эканмиз
,
унинг
бошида
шахс
турибди
.
Шак
-
шубхасиз
,
шахс
,
шу
жумладан
,
вояга
етмаган
шахс
ҳуқуқлари
,
эркинликлари
ва
қонуний
манфаатлари
жиноят
қонуни
билан
қўриқланадиган
бирламчи
ва
устувор
объектлар
ҳисобланади
.
Зеро
,
М
.
Х
.
Рустамбаев
ҳаққоний
равишда
таъкидлаб
ўтганидек
,
ушбу
жиноят
объекти
–
вояга
етмаган
шахснинг
одоб
-
ахлоқи
,
унинг
соғлиғи
,
шунингдек
,
жамоат
тартиботи
ҳамда
хавфсизлиги
ҳисобланади
4
.
Вояга
етмаган
шахсни
ғайриижтимоий
хатти
-
ҳаракатларга
жалб
этиш
турли
йўллар
,
усуллар
орқали
амалга
оширилиши
мумкин
.
Юқорида
улар
ҳақида
умумий
айтиб
ўтилди
.
Уларни
батафсил
равишда
кўриб
чиқишни
учун
уларни
бир
неча
асосий
услубларга
ажратиш
мақсадга
мувофиқ
:
–
алдаш
,
ишончни
суиистеъмол
қилиш
;
–
жисмоний
зўрлик
ишлатиш
;
–
қўрқитиш
,
яъни
рухий
зўрлик
ишлатиш
;
–
ғараз
ниятларни
уйғотиш
,
хусусан
ўч
олиш
,
ҳасад
қилиш
,
рашк
қилиш
ҳис
-
туйғуси
пайдо
бўлишига
туртки
бериш
.
Алдаш
–
бу
бир
шахснинг
иккинчи
бир
киши
онгига
ва
иродасига
ақлий
ва
ахборий
таъсир
ўтказишдир
.
Алдаш
ҳамма
вақт
ҳам
жабрланувчи
томонидан
шу
алдовга
руҳий
жавоб
қайтарилишига
мўлжаллангандир
.
Айбдор
алдаётган
шахсни
янглиштиришга
эмас
,
балки
шахсни
маълум
аҳлоқий
йўналишга
солиш
учун
ҳаракат
қилади
.
Рус
юристи
И
.
Я
.
Фойницкий
ўз
асарида
Спиноза
фикрини
келтириб
,
шундай
ёзади
: “
Табиий
ҳуқуққа
асосан
шахс
ўзидан
ақлий
жиҳатдан
пастроқ
бўлган
кишини
алдайди
:
у
амалда
ақллилигини
қанчалик
кўп
намоён
этса
,
унинг
ҳаракатлари
шунчалик
ҳаққонийдир
”.
5
Жиноят
ҳуқуқида
алдаш
деганда
биринчи
навбатда
ёлғон
фактлар
(
ҳақақтда
мавжуд
бўлмаган
фактларнинг
борлигини
ёки
амалда
бор
фактларнинг
йўқлигини
)
тўғрисидаги
хабарлар
,
маълумотлар
тушунилади
.
“
Алдаш
ҳамма
вақт
ҳам
маълум
фактларни
бузиб
кўрсатишга
қаратилгандир
”,
деб
ёзади
А
.
А
.
Пионтковский
6
.
Алдашнинг
объектив
томони
ҳам
ҳаракатда
,
ҳам
ҳаракатсизликда
намоён
бўлиши
мумкин
.
Алдаш
нати
-
жаси
,
яъни
шахснинг
янглишиши
алдов
белгиси
ҳисобланмайди
.
Алдаш
–
бу
алдаётган
кишининг
ҳулқи
,
хатти
-
ҳаракатидир
.
Янглишиш
эса
алдов
сабаб
-
ли
вужудга
келадиган
алданган
шахснинг
руҳий
ҳолатидир
.
Ҳар
қандай
қилмиш
каби
алдаш
ҳам
3
Расулов
О
.
Х
.
Совет
жиноят
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
.
Тошкент
,
‘‘
Ўқитувчи
’’, 1969. –
Б
. 100.
4
Рустамбоев
М
.
Х
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексига
шарҳлар
.
Махсус
қисм
. –
Тошкент
: ILM-ZIYO, 2006.
–
Б
. 117.
5
Фойницкий
И
.
Я
.
Мошенничество
по
русскому
праву
. –
СПб
.:
Общественная
польза
, 1971.
6
Пионтковский
А
.
А
.,
Меньшагин
В
.
Д
.
Курс
Советского
уголов
-
ного
права
.
Особенная
часть
. –
М
., 1955.
Т
.1. –
Б
.751.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
45
мазмун
ва
шаклга
эгадир
.
Алдашнинг
мазмуни
–
бу
бирор
нарса
,
воқеа
,
ҳодиса
ҳақида
ҳақиқатга
тўғри
келмайдиган
маълумотлардир
.
Мазмунига
кўра
алдашнинг
кўринишлари
турли
-
тумандир
ва
уларни
турларга
бўлиш
мумкин
.
Юридик
адабиётларда
алдашни
ташқи
,
яъни
объектив
ва
ички
(
сабаб
,
мақсад
ва
ҳ
.
к
.)
факторларга
бўладилар
1
.
Проф
.
О
.
Ғ
.
Зокированинг
фикрича
,
алдаш
, –
биринчи
навбатда
қасддан
ҳақиқатни
бузиб
кўрсатиш
бўлиб
,
маълум
фактларни
,
шароитларни
,
воқеаларни
бузиб
кўрсатиш
,
ҳақиқатни
яшириш
ёки
ёлғон
маълумотларни
хабар
қилишга
айтилади
.
Агар
олдиндан
ўйлаб
,
ҳақиқатни
бузиб
айтиш
фактни
содир
этилгани
исботланмаса
,
ёки
шахс
хабар
қилган
маълумотлар
ёлғон
эмас
деб
топилса
,
алдаш
бўлмайди
2
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
вояга
етмаган
шахсларни
ғайриижтимоий
хатти
-
ҳаракатларга
жалб
этиш
деганда
вояга
етмаган
шахсга
нисбатан
алдаш
,
ишончни
суиистеъмол
қилиш
,
жисмоний
ёхуд
рухий
зўрлик
ишлатиш
ёки
унинг
онгида
ғараз
ниятларни
уйғотиш
,
хусусан
ўч
олиш
,
ҳасад
қилиш
,
рашк
қилиш
ҳис
-
туйғуси
пайдо
бўлишига
туртки
бериш
орқали
юқоридаги
хатти
-
ҳаракатларга
ёҳуд
жиноятга
жалб
этиш
тушунилади
.
1
Ўша
жойда
. –
Б
. 117.
2
Зокирова
О
.
Ғ
.
Фирибгарлик
учун
жиноий
жавобгарлик
.
ТДЮИ
, –
Т
., 2007. –
Б
. 22.
Ш
.
Д
.
Ҳайдаров
ТДЮИ
тадқиқотчиси
КАСБ
ЮЗАСИДАН
ЎЗ
ВАЗИФАЛАРИНИ
ЛОЗИМ
ДАРАЖАДА
БАЖАРМАСЛИК
ЖИНОЯТИНИНГ
СУБЪЕКТИВ
ТОМОНИ
Жиноят
субъектив
белгилари
тизимида
субъектив
томон
алоҳида
аҳамиятга
эга
.
Жиноятнинг
субъектив
томони
деганда
,
шахснинг
жиноят
содир
этиш
билан
бевосита
боғлиқ
бўлган
руҳий
фаолияти
тушунилади
.
Жиноятнинг
объектив
томони
унинг
фактик
мазмунини
белгиласа
,
субъектив
томон
жиноий
қилмишнинг
руҳий
мазмунини
белгилайди
,
яъни
айбдорнинг
руҳиятида
кечувчи
жараёнларни
тавсифлайди
.
Субъектив
томоннинг
мазмунини
бевосита
ҳиссий
идрок
этиш
мумкин
эмас
,
уни
фақат
содир
этилган
жиноятнинг
барча
объектив
ҳолатларини
атрофлича
таҳлил
қилиш
ва
уларга
баҳо
бериш
йўли
билан
аниқлаш
мумкин
.
Жиноят
субъектив
томонининг
мазмуни
айб
,
мотив
ва
мақсад
каби
юридик
белгилар
ёрдамида
ёритилади
.
Мазкур
белгилар
бир
-
бири
билан
узвий
боғлиқ
ва
бир
-
бирини
тақозо
этиб
,
ҳар
бири
алоҳида
мустақил
мазмунга
эга
ҳисобланади
.
Айрим
олимлар
айб
ва
уни
тавсифловчи
юридик
белгиларни
асоссиз
равишда
бир
-
бирига
қарама
-
қарши
қўяр
эканлар
,
жиноятнинг
субъектив
томонини
айб
билан
айнийлаштирадилар
.
Уларнинг
фикрича
,
айб
мотив
ва
мақсадни
ҳам
ўз
ичига
олади
3
.
Баъзи
бир
муаллифлар
жиноятнинг
субъектив
томонига
жиноий
жавобгарликнинг
умумий
асоси
саналган
айбнинг
таркибий
қисми
сифатидагина
қарайдилар
.
Уларнинг
фикрича
,
айб
ҳар
қандай
жиноятнинг
яхлит
тавсифи
ҳисобланади
4
.
Жиноят
субъектив
томонининг
санаб
ўтилган
белгиларидан
ҳар
бирининг
юридик
аҳамияти
турлича
бўлади
.
Айб
,
шахснинг
ўзи
содир
этаётган
ижтимоий
хавфли
қилмишга
бўлган
руҳий
муносабати
сифатида
,
жиноят
субъектив
томонининг
ўзаги
ҳисобланади
.
П
.
Б
.
Бакунов
ёзганидек
, “
айб
–
бу
шахснинг
ўзи
содир
этаётган
ижтимоий
хавфли
қилмиш
ва
унинг
ижтимоий
хавфли
оқибатларига
руҳий
муносабатини
кўрсатувчи
,
қасд
ёки
эҳтиётсизлик
шаклида
ифодаланувчи
жиноятнинг
ажралмас
белгисидир
”
5
.
Ҳ
.
Р
.
Очилов
“
айб
–
жиноят
қонуни
билан
таъқиқланган
ижтимоий
хавфли
қилмишни
содир
этган
шахснинг
ўзи
содир
этган
ижтимоий
хавфли
қилмишга
ва
унинг
оқибатлариаг
бўлган
ички
руҳий
муносабати
тушунилади
”
6
,
деб
эътироф
этади
.
Айб
–
ҳар
қандай
жиноятнинг
муқаррар
белгиси
,
лекин
у
айбдор
нима
учун
жиноят
содир
этди
,
деган
саволга
жавоб
бермайди
.
Бу
саволларга
жиноят
3
Дагель
П
.
С
.,
Котов
Д
.
П
.
Субъективная
сторона
преступления
и
ее
установление
. –
Воронеж
, 1974.;
Российское
уголовное
право
:
Курс
лекций
.
Т
.
1.
Преступление
. –
М
., 2001. – 385–386-
б
.
4
Злобин
Г
.
А
.
Виновное
вменение
в
историческом
аспекте
.
Уголовное
право
в
борьбе
с
преступностью
. –
М
., 1981. – 23-
б
.;
Демидов
Ю
.
А
.
Социальная
ценность
и
оценка
в
уголовном
праве
. – 114-
б
.
5
Бакунов
П
.
Айб
–
жиноят
субъектив
томонининг
зарурий
белгиси
сифатида
. –
Тошкент
:
Адолат
, 2006. -
Б
. 58-60.
6
Очилов
Ҳ
.
Р
.
Саволлар
ва
жавоблар
.
Жиноят
ҳуқуқи
(
Умумий
қисм
).
Ўқув
-
услубий
қўлланма
. –
Тошкент
:
Янги
аср
авлоди
,
2009. –
Б
. 33.
