ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
10
Шу
ўринда
Фуқаро
–
истеъмолчининг
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларда
муҳим
ўрин
тутишини
айтиб
ўтиш
жоиз
.
Истеъмолчилар
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
қонун
хужжатлари
билан
тартибга
солинадиган
муносабатлар
,
товарни
сотиб
олиш
,
ишни
бажариш
,
хизматни
кўрсатиш
билан
боғлиқ
айрим
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномалардан
,
жумладан
олди
-
сотди
шартномалардан
,
яъни
,
чакана
олди
-
сотди
,
кўчмас
мулкни
сотиш
,
энергия
таъминоти
шартномаларидан
;
уй
жой
ижараси
шартномасидан
,
шу
жумладан
,
ижарага
топширилган
уй
-
жой
жойлашган
бинодан
ижарачини
тегишли
равишда
фойдаланишни
амалги
ошириш
учун
ишларни
бажариш
,
хизматлар
кўрсатиш
,
зарур
коммунал
хизматлар
кўрсатиш
ёки
хизматлар
кўрсатилишини
таъминлаш
,
кўп
квартирали
уй
-
жой
бинодаги
умумий
мол
-
мулкни
ва
уй
-
жойдаги
коммунал
хизматлар
кўрсатиш
қурилмаларини
таъмирлашдан
;
пудрат
шартномасидан
(
маиший
пудрат
,
қурилиш
ишлари
пудрати
,
лойҳалаш
ва
қидирув
ишлари
пудрати
);
прокат
шартномасидан
;
йўловчи
,
багаж
ва
юк
ташиш
шартномасидан
;
воситачилик
шартномасидан
;
омонат
сақлаш
шартномасидан
;
истеъмолчи
–
фуқароларнинг
шахсий
эхтиёжларини
қондиришга
қаратилган
,
молиявий
хизматларни
кўрсатишга
оид
шартномалардан
,
жумладан
фуқароларга
шахсий
эхтиёжлари
учун
кредитлар
бериш
,
банк
омонати
шартномасидан
,
мижоз
-
фуқароларнинг
хисоб
рақамини
очиш
ва
юритиш
,
мижознинг
тегишли
кўрсатмасига
асосан
хисоб
китобларни
амалга
ошириш
,
фуқароларнинг
қимматли
қоғозлари
ва
бошқа
бойликларини
қабул
қилиш
ва
уларни
сақлаш
билан
боғлиқ
хизматларни
кўрсатиш
,
уларга
турли
маслахат
хизматларини
кўрсатишдан
;
хақ
эвазига
хизмат
кўрсатиш
(
алоқа
хизмати
,
тиббиёт
,
ветеринария
,
маслаҳат
,
ахборот
хизматлари
,
таълим
бериш
,
сайёҳлик
хизмати
ва
бошқалар
)
шартномаларидан
;
ва
бошқа
фойда
олиш
билан
боғлиқ
бўлмаган
,
фуқароларнинг
шахсий
иҳтиёжни
қондиришга
қаратилган
бошқа
шартномалардан
келиб
чиқиши
мумкинлигин
айтиб
ўриш
лозим
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
по
-
нятие
потребителя
и
его
место
в
гражданско
-
правовых
отношениях
.
В
основной
части
статьи
рассматривается
по
-
требитель
как
субъект
договора
купли
продажи
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следует
развивать
отечественное
законодательство
в
направлении
защиты
прав
потребителя
.
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes concept of the consumer and its place in
civil relations.
In the basic part of the article the consumer as the
subject of the contract of sale and purchase is considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that
it is necessary to develop national legislation in a direction
of protection of the rights of the consumer.
Н
.
А
.
Қўлдошев
ИИВ
Академияси
ўқитувчиси
ИЧКИ
ИШЛАР
ОРГАНЛАРИ
ФУҚАРОВИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАР
СУБЪЕКТИ
СИФАТИДА
Жамиятдаги
ижтимоий
муносабатларнинг
муайян
қисми
ҳуқуқ
нормалари
воситасида
тартибга
солинади
.
Ижтимоий
муносабатлар
инсонлар
ва
уларнинг
уюшмалари
,
давлат
ва
унинг
органлари
,
шунингдек
жамиятнинг
бошқа
қатламлари
(
субъектлари
)
ўртасида
биргаликдаги
фаолият
жараёнида
ўрнатиладиган
алоқалардир
.
Бу
алоқалар
иқтисодиёт
,
сиёсат
,
маданият
ва
бошқа
турли
соҳалардаги
муносабатлар
бўлиб
,
улар
муайян
қонуниятлар
асосида
вужудга
келади
,
такрорланиб
туради
,
ўзгаради
ва
тараққий
этиб
боради
.
Хар
бир
жамият
эса
муайян
сиёсий
тузумга
асосланган
бўлиб
,
унинг
мазмуни
Конституция
(
асосий
қонун
)
да
ифодаланади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
1
мамлакатни
демократик
йўлдан
ривожлантиришнинг
ҳуқуқий
кафолатидир
.
Асосий
Қонун
, ...
инсонни
энг
катта
бойлик
сифатида
алоҳида
кўрсатгани
ҳолда
фуқаро
,
жамият
ва
давлат
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларни
оқилона
ҳуқуқий
ҳал
этишни
сиёсий
жиҳатдан
расмийлаштиради
.
2
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
давлатнинг
асосий
қонуни
сифатида
ижтимоий
муносабат
субъектлари
ичида
марказий
ўринда
турувчи
инсон
,
жамият
ва
давлат
ўртасида
ўрнатиладиган
муносабатларни
тартибга
солувчи
ҳуқуқ
нормаларини
ўзида
ифода
этган
.
Дунёда
кишилик
жамияти
бор
экан
,
фуқаролар
ва
давлат
ҳамда
унинг
органлари
ўртасидаги
муносабатлар
ҳамиша
инсониятнинг
диққат
эътибори
марказида
туради
.
Айниқса
,
бозор
иқтисодиёти
шароитида
,
фуқаролар
ва
давлат
органлари
ўртасидаги
муносабатлар
алоҳида
аҳамиятга
эга
бўлиб
,
ушбу
муносабатларни
муайян
ҳуқуқ
тармоғи
билан
тартибга
солиш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Шу
нуқтаи
назардан
,
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
фуқаролар
билан
бир
қаторда
юридик
шахслар
ва
давлат
ҳамда
унинг
органлари
иштирок
этиши
қонун
хужжатлари
билан
белгилаб
қўйилган
.
Жумладан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
Кодексининг
2 -
модда
2 -
қисмига
асосан
,
фуқаролар
,
юридик
шахслар
ва
давлат
фуқаролик
қонун
хужжатлари
билан
тартибга
солинадиган
муносабатларнинг
иштирокчилари
бўладилар
.
Фуқаролик
ҳуқуқининг
субъекти
сифатида
давлат
органларидан
бири
бўлган
алоҳида
ҳуқуқ
лаёқатига
эга
ички
ишлар
органларининг
ҳуқуқий
мақоми
масаласини
тадқиқ
қилиш
катта
илмий
ва
амалий
аҳамиятга
эгадир
.
Чунки
,
ички
ишлар
органлари
бир
томондан
,
давлатнинг
ҳуқуқни
муҳофаза
қилишга
оид
вазифаларини
ижро
этувчи
ҳокимият
органи
ҳисобланса
,
иккинчи
томондан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
Кодекси
ва
тегишли
қонунларга
асосан
юридик
шахс
мақомига
эга
ва
фуқаролик
муомаласида
қатнашиш
ҳуқуқи
берилган
.
Аммо
шуни
ҳам
таъкидлаш
лозимки
,
Ўзбекистон
1
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
.
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 2008. 40-
б
.
2
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
XXI
аср
бўсағасида
хавфсизликка
таҳдид
,
барқарорлик
шартлари
ва
тараққиёт
кафолатлари
.
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 1997
й
. 172-
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
11
Республикаси
Фуқаролик
Кодексида
ички
ишлар
органларини
юридик
шахс
сифатида
белгиловчи
ёки
фуқаролик
муомаласида
қатнашишини
ифодаловчи
ёхуд
юридик
шахсларнинг
қайси
турига
мансублигини
англатувчи
бирон
бир
модда
мавжуд
эмас
.
Лекин
,
бу
уни
юридик
шахс
эмас
деган
маънони
англатмайди
.
Қолаверса
,
Фуқаролик
Кодексида
ҳар
бир
давлат
органи
ёки
ташкилотни
юридик
шахс
сифатида
алоҳида
модда
асосида
белгилашнинг
ҳам
имкони
йўқ
.
Бироқ
,
ҳуқуқшунос
олимлар
асарларида
ички
ишлар
органларини
юридик
шахснинг
“
муассаса
”
турига
мансублиги
тўғрисида
фикр
билдирганлар
.
Россиялик
ҳуқуқшунос
Ю
.
В
.
Щербакованинг
фикрига
кўра
ҳам
ички
ишлар
органлари
ёки
унинг
алоҳида
тузилмаси
фуқаролик
ҳуқуқида
давлат
муассасаси
сифатида
субъект
ҳисобланади
.
1
Профессор
И
.
Б
.
Зокировнинг
таъкидлашича
,
давлат
муассасалари
юридик
шахс
сифатида
давлат
бюджетида
турадиган
ва
мустақил
сметага
эга
бўладиган
давлат
муассасалари
ишлаб
чиқариш
билан
боғлиқ
бўлмаган
фаолият
,
чунончи
маъмурий
идора
этиш
ёки
ижтимоий
-
маънавий
ишларни
бошқаришни
амалга
оширади
.
Булар
жумласига
мустақил
сметага
,
раҳбарларни
кредит
тақсимлаш
ҳуқуқига
эга
муассасалар
(
шифохоналар
,
олий
ўқув
юртлари
,
театрлар
,
суд
-
прокуратура
ва
бошқалар
)
киради
.
1
Ушбу
фикрлар
албатта
бир
бирига
мутаносибдир
ва
биз
ҳам
ички
ишлар
органларини
“
муассаса
”
2
кўринишидаги
нотижорат
юридик
шахс
деб
эътироф
этамиз
.
Бироқ
,
муассаса
кўп
ҳолларда
ижтимоий
-
маданий
вазифаларни
амалга
оширувчи
(
масалан
,
шифохона
,
ўқув
юрти
ва
ш
.
к
.)
ташкилот
сифатида
гавдаланади
.
Фикримизча
,
шифохонани
ёки
ўқув
юртларини
давлат
органи
деб
бўлмайди
,
шу
ўринда
давлат
органларини
муассаса
деб
аташ
ҳам
ноўриндир
.
Назаримизда
,
Фуқаролик
Кодексининг
«
тижоратчи
бўлмаган
ташкилотлар
»
номли
4-
бобига
давлат
томонидан
ташкил
этилган
ва
давлатнинг
ижтимоий
-
маданий
вазифаларини
бажарувчи
“
муассасалар
”
ни
ҳамда
давлатнинг
маъмурий
бошқарув
соҳасидаги
вазифаларни
бажарувчи
«
давлат
органлари
»
ни
алоҳида
модда
билан
номлаш
мақсадга
мувофиқдир
.
Ушбу
аниқликнинг
киритилиши
фуқаролик
ҳуқуқида
“
муассасалар
”
ва
“
давлат
органлари
”
алоҳида
юридик
шахслар
эканлигини
белгилаб
берган
бўлур
эди
.
Ички
ишлар
органи
давлат
бошқарув
органи
бўлганлиги
учун
Фуқаролик
Кодексининг
79-
модда
2-
қисми
3
га
асосан
,
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
давлат
номидан
ҳам
иштирок
этиши
мумкин
.
Яни
,
Фуқаролик
Кодексининг
ушбу
моддасида
«
Фуқаролик
қонун
хужжатлари
билан
тартибга
солинадиган
муносабатларда
давлат
номидан
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарув
органлари
ҳамда
улар
махсус
вакил
қилган
бошқа
органлар
иштирок
этадилар
»
деб
белгиланган
.
Мазкур
ҳолатни
таҳлил
этган
ҳолда
,
шундай
хулосага
келиш
мумкинки
,
ички
ишлар
органлари
фуқаровий
-
1
Щербакова
Ю
.
В
.
К
вопросу
о
министерстве
как
юридическом
лице
//
Адвокат
. 2003.
№
12.
С
. 66.
1
Зокиров
И
.
Б
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
. 1-
қисм
. 2006
й
. 131-
б
.
2
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
Кодексининг
76-
моддаси
“
Муассасалар
”
деб
номланади
.
Зеро
,
ички
ишлар
органларини
Фкда
назарда
тутилган
юридик
шахсларнинг
бошқа
турларига
мансуб
деб
бўлмайди
.
3
Фуқаролик
қонун
ҳужжатлари
билан
тартибга
солинадиган
муносабатларда
давлат
номидан
давлат
ҳокимияти
ва
бошқаруви
органлари
ҳамда
улар
махсус
вакил
қилган
бошқа
органлар
иштирок
этадилар
.
ҳуқуқий
муносабатларда
икки
хил
кўринишда
иштирок
этади
:
Биринчидан
,
давлат
номидан
1
ва
иккинчидан
,
ўз
номидан
ёки
юридик
шахс
сифатида
.
Ички
ишлар
органларининг
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатлардаги
иштироки
масаласи
ҳам
айнан
шу
икки
ҳолат
асосида
кўриб
чиқилиши
мақсадга
мувофиқдир
.
Бизга
маълумки
,
давлатнинг
сиёсий
ташкилот
сифатидаги
асосий
ижтимоий
вазифаси
жамиятдаги
мавжуд
субъектларнинг
,
яъни
турли
гуруҳлар
,
миллатлар
ва
элатлар
,
кишилар
ўртасидаги
жипсликни
таъминлашдан
иборат
.
Шу
маънода
барча
ҳуқуқий
демократик
давлатларда
бўлгани
сингари
Ўзбекистон
Республикасида
ҳам
Ўзбекистон
,
унинг
ҳалқи
номидан
фақат
у
сайлаган
Олий
Мажлис
ва
Президентгина
иш
олиб
бориши
мумкин
(
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
10-
модда
).
Конституция
нормалари
жорий
қонун
ҳужжатлари
асосида
тўлдириб
борилади
.
Шу
мақсадда
,
юқоридаги
конституциявий
норма
Фуқаролик
Кодексининг
214-
моддасида
янада
аниқроқ
мустаҳкамланган
бўлиб
,
шундай
дейилади
:
«
Республика
мулки
бўлган
мол
-
мулкни
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
,
Ўзбекистон
Республикаси
ҳукумати
ёки
улар
махсус
вакил
қилган
органлар
(
қонунда
бошқача
ҳол
белгиланмаган
бўлса
)
тасарруф
қиладилар
».
Амалда
давлат
номидан
юқоридаги
нормадан
келиб
чиқиб
,
турли
вазирлик
,
давлат
қўмиталари
,
давлат
ташкилотлари
қатнашиши
мумкин
.
2
Ички
Иш
-
лар
Вазирлиги
ички
ишлар
органлари
тизимининг
олий
органи
,
бош
бўғини
ҳисобланади
.
Жумладан
, «…
ўз
ваколатлари
доирасида
инсон
ва
фуқароларнинг
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилиш
,
ҳуқуқ
тар
-
тиботни
муҳофаза
қилиш
ва
жамоат
хавфсизлигини
таъминлаш
соҳасида
давлат
бошқарувини
амалга
оширувчи
ҳамда
Ўзбекистон
Республикаси
ички
ишлар
органлари
фаолиятининг
асосий
йўналишларини
бе
-
восита
амалга
оширувчи
»
1
ташкилот
сифатида
Ўзбекистон
Республикаси
Ички
Ишлар
Вазирлиги
таш
-
кил
этилган
.
Маъмурий
ҳуқуқ
нуқтаи
назаридан
,
давлат
бошқарув
органи
,
хусусан
,
ички
ишлар
органи
давлат
аппаратининг
бир
қисми
бўлиб
,
муайян
ваколатга
,
ту
-
зилишга
,
ҳудуд
ёки
тармоқ
миқёсидаги
фаолиятга
эга
бўлган
,
қонунда
белгиланган
тартибда
ташкил
этила
-
диган
,
муайян
иш
усулларидан
фойдаланадиган
,
дав
-
лат
топшириғи
бўйича
иш
кўриш
ваколати
берилган
,
ҳамда
ижро
этиш
ва
фармойиш
бериш
фаолияти
тар
-
тибида
ижтимоий
ҳаётнинг
муайян
соҳасида
маълум
бир
вазифаларни
бажаришга
хизмат
қиладиган
ташки
-
лотдир
2
.
Демак
,
мазкур
фикрларни
умумлаштирган
ҳолда
,
ички
ишлар
органларини
давлат
аппаратининг
бир
қисми
ёки
давлатнинг
муайян
соҳадаги
функция
-
1
Бу
ерда
ИИВ
назарда
тутилади
.
Чунки
,
Фкнинг
214-
моддасида
давлатга
тегишли
бўлган
мол
-
мулкни
махсус
вакил
қилган
органлар
тасарруф
қилишлари
мумкинлиги
белгиланган
,
шу
маънода
ИИВ
ҳам
давлат
органи
ҳисобланади
ва
мазкур
модда
мазмуни
ушбу
органга
ҳам
таълуқлидир
деб
айтиш
мумкин
.
2
Зокиров
И
.
Б
.
Фуқарлик
ҳуқуқи
. 136-
б
.
1
Ўзбекистон
Республикаси
Ички
Ишлар
Вазирлиги
тўғрисидаги
Низом
.
ЎзР
Вазирлар
Маҳкамасининг
1991
йил
25
октябрдаги
270-
сон
қарорига
1-
илова
.
2
Пўлатов
Ю
.
С
.,
Исмоилов
И
.
У
.,
Қурбонов
А
., «
Ички
Ишлар
Органларида
бошқарув
асослари
».
Тошкент
:
ИИВ
Академияси
, 2005
й
. (400-
б
), 66–67-
бетлар
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
12
ларини
амалга
оширувчи
ташкилот
сифатида
давлат
номидан
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатга
киришади
деб
айтиш
мумкин
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
ички
иш
-
лар
органлари
муайян
функцияларни
амалга
ошириш
-
да
фуқаровий
-
ҳуқуқий
шартномаларни
тузади
ва
унда
қонунда
белгиланган
тартибда
давлат
номидан
ишти
-
рок
этади
.
Масалан
,
ички
ишлар
органларини
моддий
-
техник
воситалар
билан
таъминлаш
бўйича
давлат
контракти
,
бунга
асосан
,
тарафлардан
бири
-
маҳсулот
етказиб
берувчи
(
ижрочи
)
иккинчи
тараф
(
давлат
бу
-
юртмачиси
-
Ўзбекистон
Республикаси
Ички
Ишлар
Вазирлиги
)
га
ёки
унинг
кўрсатмасига
биноан
маҳсулот
етказиб
бериш
шартномаси
асосида
бошқа
шахсга
шартлашилган
муддатда
товарлар
етказиб
бериш
,
иккинчи
тараф
(
давлат
буюртмачиси
–
Ўзбекистон
Республикаси
Ички
Ишлар
Вазирлиги
)
эса
етказиб
берилган
товарларнинг
ҳақи
белгиланган
муддатда
тўланилишини
таъминлаш
мажбурятини
ўз
зиммасига
оладиган
битим
1
ни
айтишимиз
мумкин
.
Ушбу
шартно
-
мада
давлат
номидан
буюртмачи
бўлиб
Ички
Ишлар
Вазирлиги
иштирок
этади
.
Ундан
ташқари
,
бажарилган
иш
ёки
шартнома
ҳақи
(
давлат
буюртмачиси
бўлганлиги
учун
)
давлат
бюджетидан
амалга
ошири
-
лади
ва
мажбуриятлар
юзасидан
ҳам
давлат
жавобгар
ҳисобланади
.
Шу
ўринда
такидлаш
лозимки
,
ҳозирги
кунда
амалиётда
ички
ишлар
органлари
(
ИИВ
)
томонидан
тузилаётган
шартнома
ва
битимларни
ўз
номидан
ту
-
зилганми
ёки
давлат
вакили
сифатида
унинг
номидан
тизилганми
буни
аниқлаш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Чунки
,
шартнома
юзасидан
келиб
чиқадиган
жавобгар
-
лик
,
яни
шартнома
мажбуриятларини
бажармаганлик
,
лозим
даражада
бажармаганлик
оқибатида
келиб
чиқадиган
зарар
мажбурияти
ички
ишлар
органлари
зиммасига
юкланадими
ёки
давлат
бюджетидан
амал
-
га
ошириладими
буни
аниқлаш
лозимдир
.
Бу
масалада
,
ҳуқуқшунос
М
.
Х
.
Баратовнинг
фикрини
инобатга
олиш
мақсадга
муофиқдир
,
яни
шартномавий
муносабатларда
давлатнинг
жавобгарлигини
белгилашда
тузилаётган
шартноманинг
қайси
мақсадларни
амалга
ошириш
учун
тузилганлигини
аниқлаш
ҳамда
давлат
органининг
шартнома
тузишдан
кўзлаган
мақсадини
аниқлаш
керак
бўлади
.
2
Ҳақиқатдан
ҳам
ички
ишлар
органи
(
ИИВ
)
томонидан
тузилан
шартнома
мазмуни
давлатнинг
бевосита
функциясини
амалга
оширишга
қаратилган
мақсадда
тузилган
бўлса
бундай
шартнома
давлат
номидан
тузилган
,
агар
шартнома
мазмуни
бевосита
ички
ишлар
органлари
функциясини
амалга
оширишни
мақсад
қилган
бўлса
бундай
шартнома
тегишли
органнинг
ўз
номидан
тузилганлигини
англатади
ва
бу
ҳолатда
асосий
жавобгарлик
ҳам
айнан
шартномани
тузган
тегишли
ички
ишлар
органига
қаратилади
.
Ички
ишлар
органлари
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатлардаги
иштирокининг
иккинчи
тур
кўриниши
бу
-
ўз
номидан
ёки
юридик
шахс
сифатидаги
иштирокидир
.
Юридик
адабиётларда
ички
ишлар
органларига
нотижорат
юридик
шахс
сифатида
қаралса
,
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
ўзига
хос
алоҳида
субъект
сифатида
иштирок
этиши
,
1
Камолов
О
.
А
. «
Ички
ишлар
органларини
моддий
-
техник
воситалар
билан
таъминлаш
бўйича
давлат
контракти
».
Юридик
фанлар
номзоди
дис
...
автореф
.
Тошкент
, 2005
й
. 7-
б
.
2
Баратов
М
.
Бозор
муносабатлари
шароитида
давлатнинг
фуқаролик
ҳуқуқий
мақоми
.
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2005. 106-
б
.
фуқаровий
-
ҳуқуқий
жавобгарлиги
чекланганлиги
эътироф
этилади
.
1
Бироқ
,
ички
ишлар
органларининг
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатлардаги
иштирокини
ҳар
доим
ҳам
маъмурий
идора
ёки
давлат
органи
сифатида
деб
бўлмайди
.
Юқорида
таъкидлаганимиздек
,
ички
ишлар
органлари
давлат
номидан
ёки
маъмурий
идора
(
орган
)
сифатида
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
фақат
қонунда
белгиланган
ҳолларда
ва
тартибда
тор
доирада
қатнашади
ва
бу
ҳолларда
унинг
фуқаровий
-
ҳуқуқий
жавобгарлиги
учун
давлат
ҳам
субсидиар
жавобгар
бўлади
.
Аммо
,
ҳозирги
бозор
иқтисодиёти
шароити
ички
ишлар
органларини
ҳам
,
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
бошқа
субъектлар
каби
тенг
ҳуқуқли
ва
мажбурятлари
учун
ҳам
бир
хилда
жавобгар
бўлишини
тақазо
этмоқда
.
Чунки
,
том
маънода
бозор
муносабатлари
тизимини
тартибга
солиб
турувчи
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
Кодексида
шартнома
тузиш
эркинлиги
,
шартнома
тузишга
мажбур
қилишга
йўл
қўйилмаслиги
,
шартнома
тузишда
томонларнинг
тенглиги
каби
тамойиллар
белгиланган
.
Булар
фуқаролик
ҳуқуқи
субъектларининг
эркин
ва
дадил
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларга
киришишнинг
ҳуқуқий
кафолати
ҳисобланади
.
Зеро
,
фуқаролик
жамиятида
барча
ҳуқуқ
субъектлари
ўз
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
Конституция
ва
қонунларда
белгиланган
тартибда
эркин
ва
иҳтиёрий
амалга
оширмоғи
лозим
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
ички
ишлар
органлари
ҳам
фуқаролик
ҳуқуқининг
тенг
ҳуқуқли
махсус
субъекти
ҳисобланар
экан
,
у
ўз
функцияларини
амалга
ошириш
юзасидан
фуқаролик
ҳуқуқининг
бошқа
субъектлари
билан
турли
хилдаги
фуқаровий
-
ҳуқуқий
шартномаларни
тузади
.
Бунда
ички
ишлар
органлари
фуқаровий
-
ҳуқуқий
характердаги
ҳар
қандай
битим
ва
шартноманинг
тарафи
сифатида
иштирок
этиши
мумкин
.
Бироқ
,
ички
ишлар
органлари
нотижорат
юридик
шахс
бўлганлиги
учун
тадбиркорлик
фаолиятида
,
фойда
олишни
мақсад
қилишга
қаратилган
ва
шу
каби
шартномаларда
иштирок
этмайди
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
қонун
ва
ўз
низомларида
белгиланган
функция
ва
вазифаларни
амалга
оширишни
таъминлашга
қаратилган
шартнома
ва
битимларнигина
тузиши
мумкин
.
Аммо
,
ҳуқуқшунос
Н
.
С
.
Норматовнинг
ички
ишлар
органлари
тизимидаги
Қўриқлаш
бирлашмаси
бўйича
фикри
бошқача
,
яни
унинг
таъкидлашича
“
Қўриқлаш
бирлашмаси
,
бир
томондан
,
ваколатли
расмий
давлат
органи
,
яъни
муассасадир
;
иккинчи
томондан
, –
хўжалик
юритувчи
субъект
,
яъни
юридик
шахс
.
Шу
маънода
, “
Қўриқлаш
”
бирлашмаси
фаолиятининг
қуйидаги
бир
қатор
хусусиятларига
эътибор
бериш
лозим
:
–“
Қўриқлаш
”
бирлашмасининг
фаолияти
ҳам
давлат
органи
сифатидаги
,
ҳам
тижоратчи
юридик
шахс
,
яъни
унитар
корхона
сифатидаги
ташкилотнинг
фаолияти
бўлиб
ҳисобланади
;
–
Бирлашма
фаолияти
расмий
фаолият
бўлиб
ҳисобланиши
билан
бир
қаторда
,
махсус
,
яъни
зарур
бўлганда
эҳтиёт
чораси
кўриш
,
қурол
қўллаш
билан
боғлиқ
фаолиятдир
”
1
деган
фикрни
айтади
ва
1
Ўша
жойда
.
1
Бу
ҳақда
батафсил
маълумот
учун
қаранг
:
Нарматов
Н
.
С
.
Ички
ишлар
вазирлиги
ҳузуридаги
“
Қўриқлаш
”
бирлашмасининг
юридик
шахс
сифатидаги
фаолиятини
ҳуқуқий
тартибга
солиш
:
Юрид
.
фан
.
номз
. ...
дис
.
Тошкент
,
2002.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
13
муаллиф
, “
ҳозирги
бозор
муносабатлари
шароитида
“
Қўриқлаш
”
бирлашмасининг
ҳуқуқий
ҳолати
ўзгарди
:
у
давлат
тузилмасидан
давлат
-
тижорат
корхонасига
айланди
”
2
деган
қатъий
фикрга
келади
.
Ҳақиқатдан
ҳам
ички
ишлар
органлари
тизимига
кирувчи
“
Қўриқлаш
”
хизмати
ҳозирги
даврда
тўлиқ
бозор
иқтисодиёти
қонуниятлари
асосида
фаолият
кўрсатмоқда
,
бироқ
унинг
шакли
нотижорат
юридик
шахс
турига
мансуб
эканлигидан
чекинмаслик
керак
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
тижоратчи
юридик
шахсларнинг
асосий
фаолияти
фойда
олишга
қаратилгандир
,
“
Қўриқлаш
”
хизматининг
асосий
фаолиятини
эса
бундай
деб
бўлмайди
.
Ички
ишлар
органлари
фуқаролик
ҳуқуқининг
бошқа
субъектлари
билан
шартнома
муносабатларига
киришганда
улар
билан
тенг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
эга
бўлади
.
Бу
ерда
ҳуқуқшунос
Ю
.
А
.
Тихамировнинг
фикрлари
ўринлидир
,
яни
давлат
органлари
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
ўзларининг
маъмурий
ваколатларидан
фойдаланмайдилар
,
улар
бу
муносабатларда
ўз
контрагентлари
билан
тенг
асосларда
қуйидаги
ҳолатлар
билан
иштирок
этадилар
:
биринчидан
,
давлат
органлари
томонидан
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
бошқа
субъектларига
маъмурий
таъсир
ўтказилмайди
;
иккинчидан
,
ўз
фаолиятларини
юритиш
ва
бошқа
контрагентлар
фаолиятини
тартибга
солувчи
нормалар
асосида
амалга
ошириши
;
учинчидан
,
шартнома
муносабатларда
контрагентлар
билан
тенг
ҳуқуқлилиги
1
.
Ички
ишлар
органлари
мураккаб
тузилишига
эга
бўлган
давлат
органи
ҳисобланади
.
Ички
ишлар
ор
-
ганлари
тизимининг
муайян
бир
бўғини
ҳам
юридик
шахс
сифатида
белгиларга
эга
бўлиш
мумкинлигини
ҳисобга
олиб
,
уни
қуйидаги
икки
тизимга
(
фуқаролик
муносабатларига
киришиш
нуқтаи
назаридан
)
ажратиш
мумкин
:
биринчидан
,
маъмурий
ҳудудий
тузилиш
бўйича
(
вилоят
,
туман
,
шаҳар
ИИБ
ва
шу
тартибда
);
иккинчидан
,
тармоқ
тузилиши
бўйича
(
махсус
бошқармалар
,
яни
юридик
шахс
мақомига
эга
бўлган
бошқармалар
,
масалан
:
Қўриқлаш
Бирлашмаси
,
ДАН
Бошқармаси
,
таълим
муассасалари
(
ИИВ
Академияси
,
ИИВ
Ёнғин
хавфсизлиги
мактаби
)
ва
б
.).
Мазкур
ҳар
бир
бўғин
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
мустақил
субъект
,
юридик
шахс
сифатида
қатнашиши
мумкин
.
Гарчи
,
маъмурий
ҳуқуқ
нуқтаи
назаридан
булар
иерархик
тартибда
юқори
турувчи
органга
бўйсунувчи
ташкилот
ҳисоблансада
,
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
улар
мустақил
субъект
сифатида
иштирок
этаётганлиги
кузатилади
.
Масалан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Ички
Ишлар
Вазирлиги
«
Қўриқлаш
»
бирлашмаси
ва
унинг
жойлардаги
бўлинмалари
юридик
шахслар
ва
фуқаролар
билан
уларга
қарашли
объектларни
ҳамда
фуқароларнинг
хонадонларини
қўриқлаш
бўйича
«
Қўриқлаш
»
шартномасини
тузади
.
1
Шунингдек
,
Ички
2
Ўша
жойда
.
1
Комментарий
к
Гражданскому
кодексу
Российской
Федерации
/
Под
ред
.
О
.
Н
.
Садикова
.
М
.:
Юринформцентр
.
2001.
С
.168.
1
Бу
ҳақда
батафсил
маълумот
учун
қаранг
:
Нарматов
Н
.
С
.
Ички
ишлар
вазирлиги
ҳузуридаги
“
Қўриқлаш
”
бирлашмасининг
юридик
шахс
сифатидаги
фаолиятини
ҳуқуқий
тартибга
солиш
:
Юрид
.
фан
.
номз
. ...
дис
.
Тошкент
,
2002.
ишлар
вазирлигининг
маъмурий
ҳудудий
(
масалан
,
вилоят
ИИББ
,
туман
ИИБ
каби
)
тузилмалари
ўз
эҳтиёжлари
учун
идора
жиҳозлари
сотиб
олишлари
,
турли
тадбиркорлик
субъектлари
билан
олди
-
сотди
,
айирбошлаш
,
хизмат
кўрсатиш
каби
шартномаларни
мустақил
тузишлари
мумкин
.
Бундан
ташқари
,
«
Қўриқлаш
»
бирлашмаси
ўз
уставига
асосан
фуқаролар
хонодонларини
ва
юридик
шахсларнинг
объектларини
шартнома
асосида
қўриқлаш
натижасида
йиғилган
пул
маблағларини
мустақил
равишда
тасарруф
қилади
,
ЖИЭББ
тизимидаги
манзил
-
колониялар
эса
ахлоқ
тузатиш
ишларига
маҳкум
қилинган
шахслар
меҳнатидан
фойдаланиш
орқали
тушган
маблағлардан
ўз
хоҳишига
кўра
фойдаланадилар
ва
фаолиятларини
жадаллаштириш
учун
сарфлайдилар
.
Шунингдек
,
шартнома
мажбуриятларини
бажармаганлик
ёки
лозим
даражада
бажармаганлик
оқибатида
етказилган
зарар
учун
юқоридаги
фаолиятлари
натижасида
олинган
мол
-
мулклари
билан
фуқаровий
жавобгар
бўладилар
.
Юқорида
таъкидлаганимиздек
,
ИИВ
ички
ишлар
органлари
тизимининг
бош
бўғини
ҳисобланади
.
Аммо
,
Вазирлик
ўз
тармоғидаги
юридик
шахс
мақомига
эга
бўлган
органларининг
фуқаровий
-
ҳуқуқий
мажбурият
-
лари
бўйича
жавобгар
бўлмайди
,
шунга
кўра
унга
бўйсунувчи
идоралар
ҳам
вазирликнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
бўйича
жавобгар
эмас
.
Мазкур
ҳолатларни
таҳлил
қилиш
ички
ишлар
органларининг
юридик
шахс
сифатида
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабат
-
ларда
иштироки
икки
хил
шаклда
эканлигини
аниқлаш
имконини
берди
.
Булар
:
Биринчидан
,
шартномавий
муносабатлар
асосида
,
кўп
ҳолларда
бундай
шартнома
ва
битимларни
фуқаролар
билан
эмас
,
балки
юридик
шахслар
билан
тузади
.
Амалиётда
ички
ишлар
органларининг
жисмоний
шахслар
билан
яни
фуқаролар
билан
шартнома
ва
битимлар
тузиши
жуда
ҳам
кам
учрайдиган
ҳолатдир
(
Масалан
,
ички
ишлар
органлари
тизимидаги
“
Қўриқлаш
”
бўлимлари
фуқаролар
билан
хонодонларни
қўриқлаш
шартномасини
тузади
.).
Иккинчидан
,
деликт
муносабатлар
асосида
яни
шартномадан
ташқари
вужудга
келадиган
мажбурият
муносабатларида
қарздор
ёки
кредитор
сифатидаги
иштирокидир
.
Ички
ишлар
органларининг
фуқароларнинг
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилиш
,
ҳуқуқ
тартиботни
муҳофаза
қилиш
ва
жамоат
хавфсизлигини
таъминлаш
,
шунингдек
давлат
,
жисмоний
шахс
ва
юридик
шахсларнинг
мулки
ва
мулкий
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиши
каби
вазифа
ва
функцияларини
амалга
ошириш
жараёни
бевосита
фуқаролик
ҳуқуқининг
бошқа
субъектлари
фаолияти
билан
боғлиқдир
.
Бунда
кутилмаган
ҳодиса
ва
шароитларда
турли
кўринишдаги
зарарлар
келиб
чиқиши
мумкин
.
Бундан
ташқари
,
ички
ишлар
органлари
томонидан
фуқарога
нисбатан
Фуқаролик
Кодексининг
991-
моддасида
кўрсатилган
қонунга
хилоф
тарзда
етказилган
зарар
ҳам
қопланиши
керак
.
Бундай
ҳолатларда
эса
ички
ишлар
органлари
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
қарздор
(
деликвент
)
сифатида
иштирок
этади
.
Бундан
ташқари
,
ички
ишлар
органларининг
кўп
қиррали
фаолиятини
таҳлил
қилиш
шуни
кўрсатадики
,
ички
ишлар
органлари
1
хўжалик
фаолияти
билан
1
Бу
ерда
ички
ишлар
органларининг
юридик
шахс
мақомига
эга
бўлган
(
масалан
,
вилоят
ИИББ
,
туман
ИИБ
ва
ш
.
к
.)
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
14
шуғулланади
.
Хўжалик
фаолиятини
ҳуқуқий
тартибга
солишни
ўрганиш
орқали
,
бу
муносабат
кўп
ҳолларда
маъмурий
ҳуқуқ
билан
тартибга
солинади
,
аммо
,
айрим
ҳолларда
эса
ушбу
муносабатни
тартибга
солувчи
маъмурий
норма
фуқаролик
ҳуқуқи
нормаси
билан
ўзгариб
туради
.
Масалан
,
хўжалик
фаолияти
натижасида
ички
ишлар
органлари
маълум
миқдорда
даромад
(
фойда
)
олишлари
мумкин
.
Зеро
,
ички
ишлар
органларинининг
хўжалик
юритиш
жараёнига
бундай
ёндошув
бир
қанча
аниқликларга
олиб
келади
.
Бироқ
,
хўжалик
фаолияти
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабат
эмас
.
Лекин
,
молиявий
хўжалик
фаолияти
ҳам
,
тадбиркорлик
фаолияти
ҳам
иқтисодий
фаолият
ҳисобланади
.
1
Аммо
,
ички
ишлар
органларининг
ҳар
бир
тизими
юқори
турувчи
органга
буйсунмасдан
мустақил
хўжалик
фаолияти
билан
шуғулланиши
ҳақида
гапирганимизда
,
унда
биз
айтамизки
,
бундай
хўжалик
фаолияти
маълум
даражада
тадбиркорлик
фаолиятининг
бир
қисми
ҳисобланади
.
Айтиш
мумкинки
,
хўжалик
фаолияти
билан
ички
ишлар
органларининг
барча
(
юридик
шахс
мақомига
эга
бўлган
ва
бундай
мақомга
эга
бўлмаган
)
тузилмалари
иштирок
этишлари
мумкин
.
Лекин
,
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
эса
фақат
юридик
шахс
мақомига
эга
бўлган
ташкилотгина
қатнашади
.
Демак
,
юридик
шахс
сифатида
фақат
ИИВ
эмас
,
балки
унинг
алоҳида
тузулмалари
ҳам
эътироф
этилади
.
Ички
ишлар
органлари
фаолиятини
таҳлил
қилиш
яна
бир
муҳим
натижани
аниқлаш
имконини
берди
,
яни
улар
киришадиган
айрим
муносабатлар
бир
вақтнинг
ўзида
бир
неча
ҳуқуқ
соҳалари
билан
тартибга
солиниши
ёки
бу
муносабат
бошқа
ҳуқуқ
соҳалари
билан
фуқаролик
ҳуқуқи
нормалари
мувозий
(
паралел
)
қўлланилиши
ёхуд
бу
муносабатлар
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларга
жуда
ўхшаш
муносабат
эканлигини
кўрсатади
.
Масалан
,
ички
ишлар
органлари
транспорт
воситаларини
техник
кўрикдан
ўтказишни
ҳақ
эвазига
амалга
оширади
.
Бир
қараганда
ушбу
муносабат
ҳақ
эвазига
хизмат
кўрсатиш
шартномасига
ўхшаб
кетади
.
Бироқ
,
ички
ишлар
органлари
билан
фуқаролар
ўртасидаги
транспорт
воситаларини
техник
кўрикдан
ўтказиш
тўғрисидаги
ушбу
келишув
муносабати
фуқаровий
-
ҳуқуқий
характерга
эга
эмас
.
Чунки
,
бу
ерда
муносабат
субъектларининг
эквивалентлиги
(
тенглиги
)
мавжуд
эмас
.
Чунки
,
автотранспорт
воситаларини
техник
ҳолатини
текширувдан
ўтказиш
ички
ишлар
органларининг
функционал
вазифаси
қилиб
белгиланган
ва
бу
маъмурий
-
ҳуқуқий
муносабат
ҳисобланади
.
Бундан
ташқари
,
ички
ишлар
органларининг
транспорт
воситаларини
бошқариш
ҳуқуқини
берувчи
ҳайдовчилик
гувоҳномаларини
бериш
ва
номзодлардан
имтиҳонлар
қабул
қилиш
,
фуқаролик
паспортларини
бериш
каби
муносабатлар
ҳам
ҳақ
эвазига
амалга
ошириладиган
муносабатлардир
,
лекин
булар
шартномавий
муносабатлар
эмас
.
Чунки
,
бу
муносабатлар
вертикал
муносабат
яни
бир
томон
иккинчи
томонга
буйсунишига
асослангандир
ва
натижада
йиғилган
маблағлар
давлат
бюджетига
тушади
.
Агар
ички
ишлар
органлари
ва
унинг
контрагентлари
шартнома
муносабатларига
мустақил
кириша
олса
,
бу
муносабат
горизонтал
,
тенг
ҳуқуқлилик
муносабат
ҳисобланади
ва
бу
фуқаролик
ҳуқуқига
оиддир
.
Масалан
,
фуқароларнинг
тизимлари
ва
юридик
шахс
мақомига
эга
бўлмаган
(
масалан
,
МТП
,
тергов
бўлим
ва
ш
.
к
.)
тизимлари
ҳам
назарда
тутилади
.
1
Попондопуло
В
.
Ф
.,
Яковлевой
В
.
Ф
.
Коммерческое
право
:
Учебник
.
СПб
., 1997.
С
. 9.
хонодонларини
қўриқлаш
,
корхона
ва
ташкилотларнинг
объектларини
қўриқлаш
ва
ш
.
к
.
муносабатларда
субъектлар
тенг
ҳуқуқли
бўлиб
иштирок
этадилар
.
Бу
ерда
томонлар
тенг
ҳуқуқли
,
белгиланган
тартибда
мустақил
мулдор
ва
эркин
бўлиб
қатнашадилар
.
Хулоса
ўрнида
айтиш
мумкинки
,
ички
ишлар
органлари
фаолиятида
юзага
келадиган
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларни
тавсифловчи
умумий
хусусиятларни
,
шунингдек
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
айрим
асосий
турларини
кўриб
чиқиш
орқали
қуйидаги
муҳим
ҳолатларни
таъкидлаш
имконини
берди
:
–
ички
ишлар
органларининг
функционал
вазифалари
,
унинг
ваколатларининг
ўзига
хослиги
улар
киришадиган
ҳуқуқий
муносабатларнинг
ранг
-
баранглигини
белгилаб
беради
;
–
нафақат
ички
ишлар
органлари
фуқаролик
ҳуқуқининг
бошқа
субъектлари
билан
киришадиган
ҳуқуқий
муносабатлар
,
балки
уларнинг
ўзаро
вертикал
алоқалари
ҳам
комплекс
ўрганилгандагина
ички
ишлар
органлари
фаолияти
ҳуқуқий
нормаларини
тавсифлаш
,
уларга
қўйиладиган
қонун
талабларини
аниқлаштириш
мумкин
;
–
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларга
қўйиладиган
асосий
қонуний
талаблар
бўлиб
,
унинг
мазмуни
Конституция
,
бошқа
қонунларнинг
қоидалари
,
фуқаролик
ҳуқуқи
принциплари
ва
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларни
назарда
тутувчи
муайян
ҳуқуқ
соҳасининг
нормаларига
мувофиқлиги
ҳисобланади
;
–
ички
ишлар
органларининг
мулк
ҳуқуқининг
субъекти
сифатида
ўзларига
ажратилган
пул
маблағларини
асосий
функция
ва
вазифаларини
амалга
ошириш
мақсадида
ўз
хоҳишига
кўра
тасарруф
қилади
ва
унинг
молиявий
сметаси
шу
хусусияти
билан
давлат
бюджетида
турувчи
бошқа
ташкилотларнинг
сметаларидан
фарқ
қилади
;
–
ички
ишлар
органлари
хўжалик
фаолияти
натижаларига
кўра
иқтисодий
мустақилликга
эга
,
яъни
ташкилотлар
,
муассасалар
,
корхоналар
ва
фуқаролар
билан
тузилган
шартномалари
юзасидан
келиб
чиқадиган
мажбуриятларга
ўз
мол
-
мулки
билан
жавоб
беради
ва
унинг
мустақил
мулкий
жавобгарлиги
хусусиятлари
ўзининг
бюджет
воситаларига
бириктирилган
молиявий
-
сметали
принципга
асосланади
.
Мазкур
асосий
жиҳатлар
ички
ишлар
органларинининг
фуқаролик
ҳуқуқининг
субъекти
сифатида
фуқаровий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
иштирок
этишини
таъминлайди
ва
фуқаролик
ҳуқуқининг
бошқа
субъектлари
билан
тенг
ҳуқуқларда
фаолият
кўрсатиши
учун
ҳуқуқий
манба
бўлиб
хизмат
қилади
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
по
-
нятие
гражданско
-
правовых
отношений
.
В
основной
части
рассматриваются
Органы
внутренних
дел
как
субъект
гражданско
-
правовых
от
-
ношений
.
В
заключении
автор
преподносит
свои
выводы
и
предложения
.
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes concept of civil relations.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
15
In the basic part Law-enforcement bodies as the
subject of civil relations are considered.
In the conclusion the author presents the conclu-
sions and offers.
Ж
.
Дадабоева
ТДЮИ
аспиранти
ФАРЗАНДЛИККА
ОЛУВЧИ
ШАХСЛАРГА
ҚЎЙИЛАДИГАН
ТАЛАБЛАР
Барчамизга
маълумки
,
одатда
ҳар
бир
инсон
гўдак
сифатида
дунёга
келади
,
оила
муҳитида
тарбияланади
ва
вояга
етади
.
Оила
–
бу
яшаш
муҳити
,
мураккаб
ўзаро
муносабатлар
мажмуи
,
инсон
шаклла
-
нувчи
макон
.
Бола
оилада
ўзини
муҳофазаланган
ва
бахтиёр
сезади
.
Бироқ
,
баъзида
турли
хил
сабабларга
кўра
болалар
ота
-
она
қарамоғидан
махрум
бўладилар
ва
уларни
яна
қайтадан
табиий
оила
муҳитига
қайтаришнинг
ҳуқуқий
шакли
бу
фарзандликка
олишдир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Оила
ҳуқуқида
вояга
етмаганлар
манфаатини
ҳимоя
қилишни
кўзловчи
бир
қатор
ҳуқуқий
институтлар
мавжуд
.
Ушбу
институтлар
орасида
ота
-
она
қарамоғидан
маҳрум
бўлган
болаларни
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларини
таъминлашга
қаратилган
фарзандликка
олиш
ўзига
хос
ўрин
эгаллайди
.
Фарзандликка
олишни
вужудга
келиши
учун
қонунда
белгиланган
асослар
мавжуд
бўлиши
талаб
этилади
.
Фарзандликка
олиш
учун
єонун
билан
белгиланган
талабларни
қуйидаги
гуруҳга
бўлиб
ўрганиш
мумкин
:
1)
фарзандликка
олувчиларга
қўйиладиган
талаблар
;
2)
фарзандликка
олинувчиларга
қўйиладиган
талаблар
;
3)
учинчи
шахсларга
қўйиладиган
талаблар
.
Оила
кодексининг
152-
моддасида
фарзандликка
олиши
мумкин
бўлган
шахслар
кўрсатилган
бўлиб
,
унга
мувофиқ
,
вояга
етган
эркак
ёки
аёл
фуқаролар
фарзандликка
олувчилар
бўлиши
мумкин
.
Фарзандликка
олиш
ихтиёрий
характер
касб
этади
,
яъни
фарзандликка
олишни
истовчи
шахснинг
ўз
эрк
-
иродасини
эркин
ифодалаши
орқали
амалга
оширилади
.
Фарзандликка
олувчи
ва
фарзандликка
олинувчилар
ёшидаги
фарқ
ўн
беш
ёшдан
кам
бўлмаслиги
шарт
,
ўгай
ота
ва
ўгай
она
томонидан
фарзандликка
олиш
ҳоллари
бундан
мустаснодир
.
Таниқли
ҳуқуқшунос
олим
Ф
.
М
.
Отахўжаев
фарзандликка
олиш
учун
розилиги
талаб
қилинадиган
шахслар
жумласига
єуйидагиларни
киритади
:
а
)
боланинг
ота
-
онаси
ёки
уларнинг
ўрнини
босувчи
шахсларнинг
розилиги
;
б
)
ўн
ёшга
тўлган
боланинг
ўзининг
розилиги
;
в
)
агар
эр
-
хотиндан
биттаси
томонидан
фарзандликка
олинаётган
бўлса
,
фарзандликка
олаётганнинг
эри
ёки
хотини
1
.
Назаримизда
,
фарзандликка
олиш
фарзандликка
олувчининг
эрки
-
иродаси
билан
бевосита
чамбарчас
боғлиқлигини
инобатга
олсак
,
унинг
хоҳиши
ва
ташаббус
кўрсатиши
бирламчи
шартлардан
бири
эканлигини
кўришимиз
мумкин
бўлади
.
Фарзандликка
олувчи
томонидан
нафақат
фарзандликка
олиш
юзасидан
ташаббус
кўрсатиш
балки
,
барча
юридик
ҳаракатлар
содир
этилишида
фаол
иштироки
зарур
бўлади
.
1
Отахўжаев
Ф
.
М
.
Оила
ҳуқуқи
:
Дарслик
//
Проф
.
М
.
Ҳ
.
Рустамбоевнинг
умумий
таҳрири
остида
.
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2005. 480-
б
.
