МЕҲНАТ
ҲУҚУҚИ
♦
LABOR LAW
♦
ТРУДОВОЕ
ПРАВО
2007
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
44
С
.
С
.
Ҳамроев
Юридик
фанлар
доктори
МЕҲНАТ
МУНОСАБАТЛАРИНИ
МИЛЛИЙ
ҲУҚУҚ
НОРМАЛАРИ
БИЛАН
ТАРТИБГА
СОЛИНИШИ
Чет
эл
элементи
иштирокидаги
меҳнат
муносабат
-
лари
,
халқаро
ҳуқуқ
нормаларидан
ташқари
давлат
-
нинг
ички
қонунчилиги
билан
ҳам
тартибга
солинади
.
Агарда
меҳнаткаш
мигрант
кўчиб
келган
шахс
ёки
чет
эл
фуқароси
бўлса
,
меҳнат
муносабатларини
тартибга
солишнинг
асосий
услуби
сифатида
маълум
бир
ҳуқуқ
тизими
тамойилларига
асосланувчи
коллизион
усул
қўлланилади
.
1.
Меҳнат
жойига
мамлакат
ҳуқуқини
қўллашнинг
коллизион
принципи
(LEX Iosi Iaboris). 1980
йилги
Евро
-
па
Конвенциясида
1
,
шунингдек
,
меҳнат
муносабатлари
соҳасидаги
коллизион
нормаларни
умумий
тартибга
солиш
тўғрисидаги
ЕИҲ
(
Европада
иқтисодий
ҳамкор
-
лик
)
Конвенциясининг
лойиҳасида
ўз
аксини
топган
.
Ушбу
тамойил
Австрия
,
Венгрия
,
Испаниянинг
меҳнат
қонунчилигида
,
Нидерландия
ва
Бразилиянинг
суд
ама
-
лиётида
ҳам
ўз
аксини
топганлигини
қайд
этиш
мумкин
.
2. "
Контракт
билан
яқин
боғлиқлик
" (LEX Ioci Iaboris)
тамойили
.
Меҳнат
жойига
мамлакат
қонунини
қўллаш
тамойили
етарли
даражада
универсал
эмас
,
яъни
меҳнат
муносабатлари
элементларининг
барча
жабҳаларини
ва
халқаро
меҳнатнинг
барча
ҳолатла
-
рини
қамраб
олмайди
.
Масалан
,
Чехиянинг
халқаро
хусусий
ҳуқуқи
LEX Ioci Iaboris
билан
бир
қаторда
Ёл
-
ловчининг
тадбиркорлик
фаолияти
жойи
ҳақидаги
қо
-
нунни
қўллаш
қўшимча
коллизион
боғловчи
(
привязка
)
сифатида
қўлланилади
.
Кўп
ҳолларда
тарафлар
ўз
келишувларини
қандай
ҳуқуқ
асосида
тартибга
соли
-
ниши
ҳақида
келиша
олмайдилар
.
Бу
ҳолларда
кўп
давлатлар
"
Контракт
билан
яқин
боғлиқликда
" ("
Близ
-
кой
связи
с
контрактом
")
тамойилидан
келиб
чиқиб
кўп
низоли
масалаларни
ечишга
ҳаракат
қиладилар
.
3. "
Субъектив
назария
"
тамойили
.
Ушбу
тамойил
ишга
жойлаштириш
муносабатларини
контрактда
бел
-
гиланган
мажбуриятлар
ёрдамида
тартибга
солишдаги
ҳуқуқни
белгилашга
ёрдам
беради
.
Масалан
,
тараф
-
лар
низони
маълум
бир
мамлакат
судига
ҳал
қилиш
учун
топширишга
рози
бўлишлари
ишни
қайси
юрис
-
дикцияга
топширишга
қарор
қилган
мамлакат
ҳуқуқи
-
нинг
қўлланишини
исташларини
кўрсатади
.
2-LEX Ioci Isboris
тамойилини
иш
берувчида
ёки
минтақада
ёҳуд
бир
мамлакатда
ишлаётган
ишчилар
-
ни
камситилишини
олдини
олишга
қаратилган
бўлиб
,
ҳар
йили
ушбу
тамойил
давлатларнинг
қонун
ижодкор
-
лигида
ўз
аксини
топмоқда
.
Алоҳида
ҳолларда
,
агар
иш
бир
неча
мамлакат
-
ларда
бажарилган
тақдирда
,
уларга
нисбатан
қўшимча
коллизион
норманинг
боғловчи
қисми
(
привязка
)
тад
-
биқ
этилади
.
Масалан
,
Австралиянинг
халқаро
ҳусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунида
агар
ишчи
ўз
ишини
бир
неча
мамлакат
ҳудудида
амалга
оширса
ёки
унинг
фаолияти
амалга
ошириладиган
мамлакат
ҳисобидаги
қонуни
қўлланилади
.
Агар
ходим
(
ишчи
)
бошқа
мамла
-
катга
хизмат
сафарига
ёки
меҳнат
топшириқларини
бажариш
учун
юборилганда
,
ходимни
хизмат
сафарига
юборган
ташкилот
мамлакати
қонуни
қўлланилади
(LEX Ioci delegations).
Халқаро
транспорт
(
ҳаво
,
автомобил
,
темир
йўл
,
денгиз
)
ходимларининг
меҳнат
контрактларига
нисба
-
тан
бошқа
коллизион
мезон
қўлланилади
:
–
денгиз
транспортида
–
байроқ
қонуни
(
Италия
,
Франция
,
Венгрия
ва
ҳ
.
к
.);
–
сув
ва
ҳаво
транспортида
кемани
рўйхатга
олиш
жойидаги
қонун
(
Албания
);
–
темир
йўл
ва
автомобил
транспортида
–
ташув
-
1
чининг
қонуни
(
Венгрия
)
ва
ҳ
.
к
.
Меҳнатни
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
муҳим
то
-
монларидан
яна
бири
шуки
,
кейинги
йилларда
"
Меҳнаткаш
мигрантлар
"
фаолиятини
ҳуқуқий
тартибга
солиш
муаммоси
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлмоқда
.
Халқаро
меҳнат
бозорининг
шаклланишида
меҳнаткаш
-
мигрантлар
ҳам
алоҳида
ўрин
тутади
.
Ушбу
тоифадаги
шахсларга
1975
йилги
Халқаро
меҳнат
таш
-
килотининг
"
Меҳнаткаш
-
мигрантлар
тўғрисида
"
ги
Кон
-
венцияси
2
қуйидагиларни
киритади
(1990
йилги
меҳнаткаш
-
мигрантлар
ва
уларнинг
оила
аъзолари
-
нинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
конвенция
-
да
3
"
Меҳнаткаш
-
мигрант
бу
бошқа
давлат
фуқароси
бўлмай
,
ҳақ
тўланадиган
фаолият
билан
шуғулланадиган
,
шуғулланаётган
ёки
шуғулланган
шахсдир
"
дейилади
. 1994
йил
имзоланган
МДҲ
доира
-
сида
меҳнат
миграцияси
ва
меҳнаткаш
-
мигрантлар
,
ижтимоий
таъминот
соҳасидаги
ҳамкорлик
тўғрисидаги
келишувда
,
меҳнаткаш
-
мигрант
(
ишчи
) –
бу
чиқиб
ке
-
тиш
тарафида
чиқиб
келган
мамлакатида
доимий
яшовчи
ва
қонуний
асосларда
кириб
келиш
(
сторона
выезда
)
тарафи
мамлакатида
ҳақ
тўланадиган
фаоли
-
ят
билан
шуғулланувчи
шахслар
дейилади
):
Бир
мам
-
лакатдан
иккинчисига
ҳар
қандай
иш
топиш
мақсадида
эмиграция
қилинган
шахс
чиқиш
билан
боғлиқ
хара
-
жатларни
ўз
ҳисобидан
қоплайди
.
Мамлакатга
қонуний
асосларда
меҳнат
қилиш
мақ
-
садида
кирган
шахсгина
меҳнаткаш
-
мигрант
деб
тан
олиниши
мумкин
.
Бу
ҳолат
қуйидаги
шахсларга
нисбатан
қўлла
-
нилмайди
:
–
чегара
райондаги
меҳнаткашларга
;
–
мамлакатга
маълум
бир
муддатга
кирган
артист
-
лар
ва
озод
касб
эгаларига
;
–
денгизчиларга
;
–
таълим
олиш
ёки
тайёрланиш
мақсадида
келганларга
;
–
маълум
бир
мамлакат
ҳудудида
махсус
бир
ва
-
зифа
ёки
топшириқни
бажариш
учун
киритилган
корхо
-
на
ва
муассаса
ходимларига
ва
ҳ
.
к
.
Шундай
қилиб
, "
меҳнаткаш
-
мигрант
"
термини
:
а
)
бошқа
мамлакат
ҳудудида
яшаётган
шахслар
;
б
)
қонуний
асосларда
яшаётган
шахслар
;
в
)
шу
мамлакат
ҳудудида
меҳнат
фаолияти
билан
шуғулланаётган
шахслар
;
г
)
ушбу
давлатнинг
фуқароси
бўлмаган
шахсларга
нисбатан
қўлланилади
.
Кейинги
йилларда
саноати
ривожланган
,
ўз
ҳуду
-
дида
меҳнаткаш
-
мигрантларни
кўп
кўламда
қабул
қи
-
ладиган
мамлакатларнинг
қонунчилик
амалиётида
чет
эл
фуқароларининг
ишлашларига
рухсат
берадиган
қоидалар
тизими
кучайтирилди
.
Масалан
,
Германияда
:
–
давлат
ҳудудида
5
йил
истиқомат
қилгандан
сўнг
-
гина
истаган
турдаги
меҳнат
фаолияти
билан
шуғул
-
ланиш
мумкин
бўлади
;
–
маълум
бир
районларга
чет
эл
меҳнаткашларини
кириши
ва
шу
билан
бирга
уларнинг
у
ерда
ишлашла
-
ри
ман
этилади
;
–
чет
эллар
тўғрисидаги
қонунга
асосан
Европа
иқ
-
тисодий
ҳамкорлик
доирасига
кирмайдиган
мамлакат
-
ларнинг
меҳнаткаш
-
мигрантлари
,
ишларни
шартнома
-
да
кўрсатилган
муддат
давомида
ҳамда
тадбиркорлар
ва
ҳокимият
органларининг
рухсатисиз
алмаштириш
-
лари
мумкин
эмас
;
–
хотинига
(
эрига
)
Германияда
4
йил
яшагандан
сўнг
ишлашга
рухсатнома
берилади
,
болаларига
эса
2
йилдан
кейин
.
АҚШнинг
муҳожирлар
,
кўчиб
келган
ва
фуқаролик
берилган
шахслар
билан
ишлаш
хизмати
ҳам
бошқа
мамлакатлар
фуқароларига
америкалик
иш
берувчи
-
ларда
ишлашга
рухсатнома
беради
.
Ишлашга
рухсат
-
2
http://www.businesspravo.ru/Docum/DocumShow_DocumID_
33371.html
3
МЕҲНАТ
ҲУҚУҚИ
♦
LABOR LAW
♦
ТРУДОВОЕ
ПРАВО
2007
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
45
нома
,
лекин
маълум
бир
чеклашлар
билан
1-94
турда
-
ги
виза
шаклида
ишга
ёллаш
бўйича
шартномаларга
асосан
2
йилдан
6
йилгача
,
соатига
8
дан
12
доллар
миқдорида
иш
ҳақи
тўлаш
талаби
билан
берилган
.
Жанубий
Африка
Республикасида
эса
ишга
қабул
қилиш
,
шунингдек
,
иммиграция
қилишда
маълум
ёшга
-
ча
бўлган
шахслар
(45
ёшгача
),
яхши
соғлиқ
,
мамлакат
учун
керакли
мутахассис
бўлиши
,
юқори
малака
,
тар
-
тибли
келтирилган
оила
шароити
(
никоҳда
бўлиш
,
аж
-
ралган
бўлиш
)
каби
мезонлар
белгиланган
.
Швейцарияда
чет
элга
бериладиган
рухсатномада
шахс
бажара
оладиган
иш
тури
ҳам
кўрсатилиши
ке
-
рак
.
Агар
чет
эллик
иш
фаолиятини
ўзгартирса
ёки
ўриндошлик
асосида
ишга
кирса
,
мамлакатда
яшаши
учун
янги
рухсатнома
олиши
шарт
.
Швейцарияда
бир
неча
йиллар
мобайнида
чет
эл
-
ликларга
иш
фаолиятини
ва
иш
жойини
ўзгартириш
ман
этилади
.
Шуни
эътироф
этиш
лозимки
,
ишга
қабул
қилишда
тенглик
асосида
бўлиши
,
иш
жойини
эркин
танлаш
ва
ўзгартириш
имконияти
берилса
-
да
,
чет
элликлар
бу
имкониятлардан
маҳрумлар
.
Баъзи
мамлакатлар
амалиётида
чет
элликлар
меҳ
-
натига
бевосита
ва
билвосита
чеклашлар
қўйиш
сиё
-
сати
олиб
борилади
.
Тўғри
чеклашлар
орасида
чет
эллик
корхонада
ёки
маълум
бир
ёлловчида
маълум
бир
лавозимда
ишлаш
учун
берилган
рухсатнома
(work
permit)
талаб
этилади
(
Филлипин
,
Бельгия
,
Финляндия
,
ГФР
,
Люксембург
ва
бошқалар
).
Чет
элликларга
иш
-
лашга
рухсат
бериш
,
яъни
ёлловчиларга
корхоналарда
чет
эллик
ёки
белгиланган
пропорцияда
миллий
ишчи
-
ларни
ёллашга
рухсатнома
бериш
(employment
authorzation)
орқали
ҳам
чекланиши
мумкин
(
Австрия
,
Нидерландия
,
Панама
).
Баъзи
давлатлар
қонунчилиги
(
Бельгия
)
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
ишчидан
(work
permit),
ҳам
ёлловчидан
(employment authorization)
махсус
рухсатномаларга
эга
бўлишни
талаб
қилади
.
Халқаро
меҳнат
ташкилотига
аъзо
давлатларга
алоҳида
турдаги
ишларга
чеклашлар
белгилаб
қўйилган
.
Бу
давлат
манфаатларини
кўзлаб
ёки
бошқа
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларига
тегишли
бўлган
ҳоллардагина
амалга
оширилиши
мумкин
.
Халқаро
меҳнаткашлар
миграцияси
соҳасидаги
сиёсат
,
ишчи
кучи
билан
таъминловчи
мамлакатларнинг
иқти
-
содий
ва
ижтимоий
эҳтиёжларига
тўғри
келиши
керак
.
Меҳнаткаш
-
мигрантларнинг
асосий
ҳуқуқ
ва
ижтимо
-
ий
кафолатлари
тартибга
солинган
бўлиб
,
халқаро
нор
-
маларда
меҳнаткаш
мигрантларнинг
мазкур
мамлакат
-
даги
иш
жойи
ва
иш
шароити
,
шунингдек
,
ишга
жойла
-
шиш
имкониятлари
ҳақида
маълумот
олиш
ҳуқуқлари
берилган
.
Бу
маълумот
уларга
жўнаб
кетишдан
олдин
берилиши
керак
.
Халқаро
меҳнат
ташкилотининг
86-
Тақдимномасида
кўрсатилишича
,
мигрантларнинг
маълумот
олишлари
бепул
амалга
оширилади
.
Халқаро
меҳнат
ташкилотининг
тақдимномалари
барча
маълумотлар
сингари
,
меҳнаткаш
-
мигрантлар
-
нинг
соғлиғини
ҳимоя
қилиш
билан
боғлиқ
аниқ
маълумотларни
ҳам
ўз
ичига
олади
.
Ишчи
ва
унинг
оила
аъзоларини
чет
элга
юборишдан
олдин
,
чет
элда
яшаш
вақтида
ҳамда
ватанига
қайтганида
тиббий
кўрикдан
ўтиши
зарурлиги
кўзда
тутилади
.
Якка
тар
-
тибда
ишловчи
меҳнаткаш
-
мигрантларга
,
биринчидан
,
ватанида
давлатнинг
валютали
тиббий
суғуртасини
олиш
имконияти
,
иккинчидан
,
давлат
ёки
нодавлат
суғурта
институтларининг
бирини
танлаш
ҳуқуқлари
кафолатланган
бўлиши
керак
.
Алоҳида
гуруҳни
,
мигрантларнинг
меҳнат
шароити
,
унга
ҳақ
тўлаш
билан
боғлиқ
бўлган
халқаро
нормалар
ташкил
қилади
.
Меҳнатга
ҳақ
тўлаш
соҳасида
халқаро
қонунчиликка
кўра
мигрант
мамлакат
туб
фуқаролари
ҳам
тенг
ҳуқуқлидирлар
,
шунингдек
,
бу
қоида
белги
-
ланган
энг
кам
иш
ҳақи
миқдорига
ҳам
тааллуқлидир
.
Халқаро
нормаларга
асосан
меҳнатга
ҳақ
тўлаш
ўз
вақтида
ва
нақд
пул
бирлигида
тўланиши
керак
.
Мигрантлар
ва
у
келган
мамлакат
туб
фуқаролари
-
нинг
тенглик
тамойили
,
меҳнат
шароитига
оид
бошқа
муносабатларда
ҳам
,
иш
куни
давомийлиги
,
дам
олиш
вақти
,
нафақа
олиш
,
меҳнатни
муҳофаза
қилиш
,
шу
-
нингдек
,
мансаб
бўйича
кўтарилиш
каби
муносабат
-
ларда
ҳам
тўла
амал
қилади
..
Мигрантларнинг
ижтимоий
таъминотини
тартибга
солувчи
халқаро
нормалар
тўлиқ
ва
батафсил
ишлаб
чиқилиб
,
уларда
хусусан
,
мигрант
билан
маҳаллий
ишчиларнинг
меҳнат
фаолияти
давомида
жароҳатлан
-
ганда
,
ҳомиладорлик
,
бола
туғилиши
,
касаллик
,
қари
-
лик
,
шунингдек
,
ишсизликда
ва
бошқа
ҳолларда
на
-
фақа
олиш
ҳуқуқларининг
тенглиги
ҳам
кўзда
тутилган
.
Миграцияга
оид
халқаро
конвенция
ва
тақдимно
-
маларда
меҳнаткаш
-
мигрантларнинг
фуқаролик
ва
ижтимоий
ҳуқуқларини
регламентловчи
нормалар
гу
-
руҳи
алоҳида
ўрин
тутади
,
булар
:
–
келган
мамлакат
ичида
эркин
ҳаракатда
бўлиш
;
–
ўша
мамлакат
маданий
ҳаётида
иштирок
этиши
ҳамда
ўз
маданияти
,
дини
ва
миллий
одатларини
сақ
-
лаш
ҳуқуқи
;
–
мамлакат
фуқаролари
билан
тенг
асосларда
таълим
олишга
йўл
қўйиш
.
Мигрантларнинг
ижтимоий
кафолатлари
доирасига
давлат
-
резидент
фуқаролари
билан
тенглик
асосида
ижтимоий
меҳнатга
оид
низоларни
ҳал
қилиш
учун
судларга
ёки
маъмурий
органларга
мурожаат
қилиш
ҳуқуқларини
киритиш
мумкин
.
Халқаро
конвенцияларга
кўра
,
ўз
келиб
чиқиш
мамлакатининг
фуқаролигини
сақлаб
қолган
мигрант
-
лар
ватанига
қайтганларидан
сўнг
давлатдан
турли
хил
моддий
ва
маънавий
ёрдам
олиш
ҳуқуқига
эгадир
-
лар
(
ишсизлик
нафақасини
олиш
,
иш
қидиришда
кўмаклашиш
)
ва
ҳ
.
к
.
Меҳнаткаш
-
мигрантларнинг
манфаатларини
ҳуқуқий
ҳимоя
қилишнинг
асосини
шакллантириш
учун
уларнинг
ҳуқуқларини
амалиётда
тадбиқ
этилишини
таъминлаш
зарурдир
.
Бу
фуқароларнинг
ҳақиқатдан
ҳам
,
ҳимояла
-
ниши
,
ушбу
масалани
ечишга
жавобгар
бўлган
давлат
органлари
ишининг
қандай
ташкил
этилишига
ҳам
боғ
-
лиқдир
.
Меҳнаткаш
-
мигрантларни
ижтимоий
ҳимоя
қи
-
лишда
,
уларни
максимал
даражада
ҳуқуқи
ва
имконият
-
ларини
чет
эллик
иш
берувчилар
томонидан
бузилиши
билан
боғлиқ
масалалар
юзасидан
мавжуд
маълумот
-
лар
билан
таништириш
ва
уларга
зарур
маълумот
бе
-
риш
,
қонунчилик
ҳужжатларини
тайёрлаш
босқичида
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
указывает
на
то
,
что
в
разных
странах
трудовые
отношения
урегулированы
их
национальным
законодательством
по
-
разному
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
вопросы
урегулирования
трудовых
отношений
по
националь
-
ному
законодательству
некоторых
стран
мира
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следует
развивать
национальное
законодательства
нашей
стра
-
ны
в
рассматриваемой
сфере
,
изучая
зарубежный
опыт
.
Abstract
In the introductory part of the article the author speci-
fies that in different countries labour relations are settled
by national legislation differently.
In the basic part of the article the questions of settle-
ment of labour relations under national legislation of cer-
tain countries are considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that it is
necessary to develop national legislation of Uzbekistan in
considered sphere, implementing foreign experience.
