ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
66
иқтисодий
ривожланишнинг
йўл
ва
йўналишларини
танлашда
,
ижро
ҳокимияти
кадрларини
шакллантиришда
сиёсий
партияларнинг
ўрни
ва
роли
салмоқли
ва
самарали
эканлиги
маълум
.
Сиёсий
партияларининг
ўзаро
ҳамда
сиёсий
партиялар
билан
ҳокимият
ўртасидаги
соғлом
рақобат
жамият
ривожланишининг
энг
тўғри
йўналишларини
белгилаб
олишга
ёрдам
берадиган
механизмдир
,
дейилса
муболаға
бўлмайди
”
1
.
Ижро
ҳокимияти
фаолияти
юзасидан
жамоатчилик
назоратини
олиб
борадиган
субъектлар
тизимида
сиёсий
партиялар
,
касаба
уюшмалари
каби
жамоат
ташкилотлари
муҳим
роль
ўйнайди
.
Айниқса
,
сиёсий
партиялар
ва
улар
вакил
қилган
депутатлар
ижро
ҳокимияти
таркиби
ва
тизимига
кирувчи
вазирликлар
ва
бошқа
давлат
органлари
фаолияти
устидан
кенг
жамоатчилик
назоратини
амалга
оширишлари
зарур
.
1
Беков
И
.
Сиёсий
партиялар
–
фуқаролик
жамиятининг
муҳим
институти
//
“
Ўзбекистонда
фуқаролик
жамияти
институтларини
шакллантириш
масалалари
:
назария
ва
амалиёт
”
мавзусидаги
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
. –
Т
., 2007. –
Б
..203.
Н
.
Жамолов
Фалсафа
ва
ҳуқуқ
институти
тадқиқотчиси
ҚОНУН
ЙЎЛ
ҚЎЙМАГАН
ВА
ҚОНУН
ЙЎЛ
ҚЎЙГАН
ҲАРАКАТЛАР
–
ЮРИДИК
ФАКТ
СИФАТИДА
Юридик
фактларни
классификация
қилишнинг
асосий
ва
бош
мезони
эркнинг
ифодаланиши
ҳисобланса
,
бугунги
кундаги
юридик
фактларни
турларга
бўлишнинг
аҳамияти
жиҳатидан
иккинчи
даражадаги
мезон
бу
юридик
ҳаракатларни
эркни
ифодаланишининг
ҳуқуқ
нормалари
мослигидан
келиб
чиқиб
,
ҳуқуқ
йўл
қўйган
ҳаракатлар
ва
ҳуқуқ
йўл
қўймаган
ҳаракатлар
–
ҳуқуқбузарликка
бўлиниши
ҳисобланади
.
Юридик
ҳаракатларни
ҳуқуқ
йўл
қўйган
ва
ҳуқуқ
йўл
қўймаган
ҳаракатларга
бўлиниши
қатъий
ва
баҳс
муноазарларда
холи
эмаслигини
таъкидлаб
ўтиш
лозим
.
Зеро
бу
мезон
айрим
ўринларда
у
ёки
юридик
ҳаракатларга
тавсиф
бериш
имконини
бермаслиги
мумкин
.
Хусусан
,
адабиётларда
узоқ
муддат
мобайнида
ҳақиқий
саналмайдиган
битимни
ҳуқуқ
йўл
қўйган
ҳаракат
(
битим
)
сифатида
эътироф
этиш
масаласи
бўйича
мунозара
кетмоқда
.
Ҳақиқий
бўлмаган
битимлар
ҳуқуқий
табиатини
таҳлил
қилиб
,
бир
гуруҳ
олимлар
уни
битимнинг
бир
тури
деб
ҳисоблашади
ва
бунда
ҳақиқий
эмасликни
битимнинг
ўзига
эмас
унинг
оқибатига
оид
деб
эътироф
этишади
.
Бошқа
гуруҳ
муаллифлар
эса
битим
ҳақиқий
эмас
ва
шу
сабабли
у
ҳуқуқий
эмас
,
бундай
битимни
ҳуқуқ
йўл
қўйган
ҳаракатлар
жумласига
қўшиб
бўлмайди
ва
ўз
навбатида
,
у
битим
ҳисобланмайди
,
деган
хулосага
келишади
.
Учинчи
гуруҳ
олимлари
эса
,
бундан
қатъийроқ
нуқтаи
назарни
билдиришиб
,
ҳақиқий
саналмайдиган
битимларни
ҳуқуқбзарлик
дею
ҳисоблашади
.
Мазкур
мунозараларнинг
узоқ
давом
этаётганлиги
ва
кескинлиги
қисман
“
битим
”
тушунчасини
аниқлашдаги
номувофиқликлар
билан
боғлиқ
бўлса
,
қисман
бошқа
сабаблар
билан
боғлиқ
2
.
Мазкур
тадқиқот
мақсадини
амалга
ошириш
учун
ушбу
мунозараларни
тўлиқ
изоҳлаш
ва
уларга
баҳо
беришга
эҳтиёж
мавжуд
эмас
,
чунки
ушбу
масала
,
юридик
фактларнинг
ҳуқуқ
йўл
қўйган
ёки
ҳуқуқ
йўл
қўймаган
турларга
бўлинишида
асосий
омил
саналмайди
.
Юридик
ҳаракатларни
ушбу
мезон
асосида
классификация
қилиш
доирасида
уларни
тўлиқ
чегаралаш
учун
бир
вақтнинг
ўзида
юридик
ҳаракатларнинг
ҳақиқий
эмаслиги
масаласини
,
яъни
юридик
факт
таркибида
нуқсон
бор
бўлгандаги
вазиятни
ҳам
кўриб
ўтиш
лозим
.
Ҳақиқий
эмаслик
масаласи
фақат
субъектларнинг
эрки
ифодаланадиган
юридик
ҳаракатлар
–
юридик
фактлар
(
ҳаракат
деб
эркнинг
ифодланишига
айтилади
3
)
фикримизча
,
муайян
бир
мунозараларга
сабаб
бўлмайди
.
Инсон
2
Матвеев
И
.
В
.
Правовая
природа
недействительных
сделок
.
–
М
.:
Юрлитинформ
, 2002,
с
. 12-19;
Гутников
О
.
В
.
К
вопросу
о
понятии
недействительных
сделок
/
Недействительность
в
гражданском
праве
:
проблемы
,
тенденции
,
практика
/
Отв
.
ред
.
М
.
А
.
Рожкова
. –
М
.:
Статут
, 2006,
с
. 78-86.
3
Мейер
Д
.
И
.
Русское
гражданское
право
.
В
2-
х
ч
.
По
ис
-
правл
.
и
доп
. 8-
му
изд
. –
М
.:
Статут
(
Классика
российской
цивилистики
), 2003,
с
. 175.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
67
эркидан
ташқарида
содир
бўладиган
юридик
ҳодисаларга
нисбатан
ҳақиқий
эмаслик
масаласи
эса
муайян
муаммоларга
сабаб
бўлиши
мумкин
.
Юридик
ҳаракатларни
ҳуқуқ
йўл
қўйган
ва
ҳуқуқ
йўл
қўймаган
ҳаракатларга
бўлиниши
тўғрилигини
танқид
қилиб
,
юридик
ҳаракатларни
рухсат
этилган
ва
рухсат
этилмаган
турларга
бўлишни
таклиф
қилиш
мумкин
.
Бу
таклиф
нафақат
таснифлашнинг
атамалар
бўйича
фарқини
,
балки
моҳияти
бўйича
ҳам
фарқини
аниқлаш
имконини
беради
.
Юридик
ҳаракатларни
рухсат
берилган
ва
рухсат
берилмаганга
бўлиш
янги
классификация
эмас
ва
бу
классификациядан
илгари
ҳам
фойдаланилган
.
Юридик
ҳаракатларни
рухсат
этилган
ёки
рухсат
этилмаганган
бўлар
экан
ҳуқуқшунослар
ҳаракат
қилаётган
шахснинг
юридик
оқибат
яратишга
қаратилган
эрки
белгисидан
келиб
чиқади
(
бу
классификация
бугунги
кунда
ҳам
ҳуқуқий
ҳаракатларни
юридик
ҳужжатлар
ва
юридик
хатти
-
ҳаракатлар
ажратиш
учун
фойдаланилади
).
Бошқача
айтганда
,
рухсат
берилган
ҳаракатлар
деганда
,
ҳуқуқий
муносабатни
белгилаш
,
ўзгартириш
ёки
бекор
қилишга
йўналтирилган
ҳаракат
тушунилади
;
рухсат
этилмаган
ҳаракат
ҳаракатланувчи
шахснинг
эркидан
ташқарида
содир
бўладиган
,
бироқ
юридик
оқибатни
юзага
келтирмайдиган
ҳаракат
ҳисобланади
1
.
Замонавий
адабиётларда
рухсат
этилмаган
ва
рухсат
этилган
ҳаракатларга
оид
кўрсатмалар
учрайди
,
бироқ
улар
бу
ўринда
ҳуқуқ
йўл
қўйган
ва
ҳуқуқ
йўл
қўймаган
ҳаракатларнинг
синоними
сифатида
қўлланилади
.
Таклиф
этилаётган
классификация
замонавий
шароитларда
фойдаланиш
юридик
ҳаракатларни
ҳуқуқнинг
умумий
йўл
қўйилганлигига
эркнинг
ифодаланиши
мувофиқлигидан
келиб
чиқиб
,
рухсат
этилмаган
ҳаракатлар
(
қонунда
бевосита
тақиқланган
ҳаракатлар
)
ва
рухсат
этилган
ҳаракатлар
(
қонунда
умумий
жиҳатдан
рухсат
этилган
ҳаракатлар
)
га
бўлинади
.
Юридик
фактларни
ҳуқуқий
ва
ҳуқуққа
хилоф
турларига
бўлиниши
билан
таклиф
этилаётган
классификация
ўхшаш
бўлса
-
да
,
юридик
ҳаракатларни
иккиёқлама
ёндашув
асосда
бўлишни
истисно
этади
ва
унинг
турларига
нисбатан
аниқ
тавсиф
бериш
имкониятини
яратади
.
Юридик
ҳаракатларни
рухсат
этилган
ва
рухсат
этилмаган
турларга
бўлиш
ҳуқуқий
воқъеликнинг
барча
соҳаларини
қамраб
олади
ва
икки
қарама
-
қарши
ҳолатнинг
мавжудлиги
билан
тавсифланади
.
Бир
томондан
бу
рухсат
этилган
ҳаракатлар
–
фуқаролик
муомаласи
учун
нормал
юридик
оқибатларни
юзага
келтирадиган
ва
тартибга
солувчи
нормаларни
қўллашни
талаб
этадиган
ҳаракатлар
ҳисобланса
,
иккинчи
томондан
,
рухсат
этилмаган
ҳаракатлар
–
фуқаролик
муомаласини
бузадиган
,
уни
тиклаш
эҳтиёжини
вужудга
келтирадиган
ва
натижада
қўриқловчи
нормалар
татбиқ
этилишини
талаб
этадиган
хатти
-
ҳаракатлар
сифатида
эътироф
этилади
.
Рухсат
этилган
ҳаракатлар
деганда
,
қонунда
умумий
рухсат
мавжуд
бўлган
,
яъни
амалдаги
қонунчиликда
бевосита
тақиқ
белгиланмаган
ҳаракатлар
тушунилади
.
Рухсат
этилган
ҳаракатлар
жумласига
қуйидагиларни
киритиш
мумкин
:
-
битим
тузиш
;
-
давлат
органи
ёки
ўзини
-
ўзи
бошқариш
органи
томонидан
ҳужжатлар
қабул
қилиш
;
1
Дормидонтов
Г
.
Ф
.
Указ
.
соч
-
ким
ошди
савдоларини
ўтказиш
;
-
юридик
шахсларни
давлат
рўйхатидан
ўтказиш
;
-
юридик
шахс
органи
томонидан
қарор
қабул
қилиш
;
-
қимматбаҳо
қоғозларни
чиқариш
.
Умуман
олганда
,
қонунда
умумий
рухсатнинг
мавжудлиги
ушбу
ҳаракатларни
суд
томонидан
ҳақиқий
эмас
деб
топилишига
тўсқинлик
қилмайди
,
агар
уларни
амалга
оширишда
қонун
белгиланган
аниқ
қоидалар
бузилган
бўлса
.
Ушбу
ҳаракатларни
ҳақиқий
эмас
деб
топиш
учун
эса
,
умумий
қоидага
кўра
махсу
даъво
қўзғатиш
талаб
этилади
.
ФКнинг
12-
моддаси
умумий
қоидадан
истисно
тариқасида
давлат
органининг
ёки
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органининг
қонунга
зид
ҳужжатини
суднинг
қўлламаслиги
қоидасини
белгилайди
.
Яъни
,
махсус
даъво
қўғатилмаганда
суд
муайян
маъмурий
ҳужжатни
қонунга
мувофиқ
эмаслиги
тўғрисида
хулоса
чиқариши
мумкин
.
Ушбу
ҳолатга
яққол
мисол
сифатида
низоли
битимни
кўрсатиб
ўтиш
мумкин
.
ФКнинг
113-
моддаси
назарияда
узоқ
муддатдан
бери
мавжуд
бўлган
ҳақиқий
бўлмаган
битимларни
суд
ҳақиқий
эмас
деб
топганлиги
сабабли
(
низоли
битим
)
ёки
бундай
деб
топилишидан
қатъи
назар
ҳақиқий
эмас
деб
ҳисобланадиган
(
ўз
-
ўзидан
ҳақиқий
бўлмаган
битим
)
битимларга
бўлиниши
белгилайди
.
Шу
билан
бирга
ФКнинг
113-
моддаси
1-
қисми
ҳақиқий
бўлмаган
битимлар
жумласига
низоли
битимлардан
фақат
махсус
даъво
қўзғатиш
бўйича
суд
томонидан
ҳақиқий
эмас
деб
топилганларинигина
киритиш
мумкинлигига
рухсат
беради
.
Мазкур
даъво
бўйича
суд
қарори
чиқарилгунча
низоли
битим
одатдаги
(
ҳақиқий
)
битим
ҳисобланади
ва
ўз
табиатига
кўра
тегишли
ҳуқуқий
оқибатни
юзага
келтиради
,
бундай
даъво
мавжуд
бўлмаганда
(
ўз
навбатида
суд
қарорининг
ҳам
мавжуд
бўлмаслиги
)
амал
қилишда
давом
этади
.
Ўз
навбатида
қонун
айрим
“
нуқсонли
”
битимлар
мавжуд
бўлишига
имконият
беради
ва
уларни
юридик
оқибатлари
билан
бирга
суд
томонидан
ҳақиқий
эмас
деб
топиш
йўли
билан
бекор
қилишни
назарда
тутади
.
Айнан
суд
қарори
ҳуқуқни
қўллаш
фаолияти
натижаси
сифатида
орқага
қайтиш
кучи
билан
низоли
битимни
бекор
қилади
:
суд
қарорининг
қабул
қилиниши
билан
мавжду
бўлган
барча
оқибатлар
“
орқага
қайтади
”.
Суд
томонидан
ҳақиқий
эмас
деб
топилмагунича
ҳар
қандай
низоли
битим
ҳақиқий
ҳисобланади
ва
шубҳасиз
,
рухсат
этилган
ҳаракатлар
жумласига
киради
.
Юридик
ҳаракат
сифатидаги
давлат
органи
ёки
ўзини
-
ўзи
бошқариш
органи
томонидан
чиқарилган
ҳужжатни
таҳлил
этишда
ҳам
ушбу
фикрга
монанд
хулосаларга
келиш
мумкин
.
Давлат
органи
ёки
ўзини
-
ўзи
бошқариш
органи
томонидан
ҳар
қандай
ҳужжатни
чиқариш
рухсат
берилган
ҳаракат
ҳисобланади
,
бироқ
ФКда
бундай
ҳужжатларни
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
бўлмаган
ҳамда
фуқаронинг
ёки
юридик
шахснинг
фуқаролик
ҳуқуқларини
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
бузадиган
ҳужжати
суд
томонидан
ҳақиқий
эмас
деб
топилиши
мумкинлиги
белгиланган
(
ФКнинг
12-
моддаси
1-
қисми
).
Мазкур
модда
суд
ҳужжатни
ҳақиқий
эмас
деб
топган
тақдирда
,
бузилган
ҳуқуқ
ушбу
Кодекснинг
11-
моддасида
назарда
тутилган
усулларда
ҳимоя
қилиниши
кераклигини
назарда
тутади
.
Мазкур
фикрларни
хулоса
қилиб
,
айтиш
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
68
мумкинки
,
давлат
органлари
ва
ўзини
-
ўзи
бошқариш
органларининг
ҳужжати
суд
томонидан
ҳақиқий
эмас
деб
топилгунига
қадар
,
шубҳасиз
,
йўл
қўйилган
ҳаракатлар
жумласига
киради
.
И
.
Р
.
Рустамбеков
Аспирант
ТГЮИ
ДОМЕН
НОМЛАРИГА
ДАЪВОГАРЛАР
ВА
УЛАРНИНГ
ҲУҚУҚЛАРИ
Интернет
,
янги
,
хали
тўлиқ
амалга
оширилмаган
коммуникацион
имкониятларни
вужудга
келтириши
билан
бир
вақтда
,
интеллектуал
мулкни
муҳофаза
қилиш
ва
низоларни
хал
этиш
билан
боғлиқ
ўзига
хос
муаммоларни
ҳам
вужудга
келтирди
1
.
Хозирда
дунё
миқёсида
товар
белгилари
эгала
-
ри
кўплаб
олдиндан
ўзига
тегишли
бўлмаган
товар
белгиси
кўринишидаги
домен
номларини
рўйхатдан
ўтказган
шахслардан
ушбу
домен
номларини
қиммат
нархда
сотиб
олиши
керак
бўлмоқда
2
.
Домен
номларига
даъвогарлар
илгари
биров
рўйхатдан
ўтказган
доменга
нисбатан
ўз
ҳуқуқлари
борлигини
турли
хил
далиллар
билан
асослашга
ҳаракат
қиладилар
.
Амалиётда
ва
халқаро
тажрибада
киберсквоттерлар
томонидан
эгаллаб
олинган
доменларга
даъво
билан
арз
қилиш
ҳолларигина
эмас
,
балки
виждонли
фойдаланувчилардан
доменларни
тортиб
олишга
уринишлар
қайд
этилган
.
Буни
кўп
сонли
хорижий
суд
амалиёти
тасдиқлайди
.
Ўзига
хос
индивидуаллаштириш
воситаси
саналган
домен
номи
билан
боғлиқ
бўлган
низони
кўриб
чиқишнинг
техник
ва
ҳуқуқий
хусусиятларини
,
шунингдек
бундай
ишнинг
иштирок
этувчилари
баъзан
турли
давлатларнинг
резидентлари
бўлишини
эътиборга
олиб
,
Бутунжаҳон
Интеллектуал
мулк
ташкилоти
домен
номлари
билан
боғлиқ
низоларни
ҳал
қилишнинг
бутунлай
янгича
тизимини
яратди
.
Ушбу
тизим
“Uniform Domain Name Dispute
Resolution Policy” (“
Домен
номларига
доир
низоларни
кўриб
чиқиш
ягона
сиёсати
”, UDRP)
ҳужжатига
ва
унга
мувофиқ
қабул
қилинган
Низоларни
кўриб
чиқиш
қоидаларига
асосланади
.
Махсус
Арбитраж
марказлари
доирасида
ташкил
этилган
комиссиялар
айни
шу
тизимдан
фойдаланиб
товар
белгиси
эгаси
ва
ўхшаш
домен
номининг
эгаси
ўртасидаги
низо
бўйича
қарорлар
чиқарадилар
.
Қарорларнинг
қонунийлиги
домен
номини
рўйхатдан
ўтказиш
шартномасидаги
далилий
изоҳ
билан
таъминланади
.
Мазкур
далилий
изоҳга
мувофиқ
домен
номининг
эгаси
бундай
низони
кўришга
розилик
беради
.
Ушбу
ҳужжатларга
мувофиқ
домен
номига
бўлган
ҳуқуққа
доир
низолар
40
дан
ортиқ
миллий
домен
зоналарида
ва
бир
нечта
халқаро
домен
зоналарида
кўрилади
,
шу
тариқа
бутун
жаҳондаги
домен
номлари
эгаларининг
80%
дан
ортиғи
қамраб
олинади
3
.
Домен
номларига
доир
низоларни
кўриб
чиқиш
ягона
сиёсатининг
қабул
қилинишига
янги
таомил
–
низоларни
кўриб
чиқиш
доирасида
эътироф
этилиши
ва
муҳофаза
қилиниши
лозим
бўлган
ҳуқуқлар
ҳажми
хусусида
мутахассисларнинг
кўп
сонли
баҳс
-
мунозаралари
туртки
берди
.
Фирма
номлари
,
1
Hornic J.F., Gelachins Y.J. Evolving Internet intellectual property
issues // TW. – 1998/99. –
№
113. – P. 26–33.
2
Wood N. Domain names around the world. Strategies for Inter-
net protection and peace in mind // TW. – 1998. –
№
103. – P.
35–38.
3
Минков
А
.
М
.
Единообразная
методика
рассмотрения
споров
о
доменных
именах
– UDRP //
Тез
.
докл
.
Четвертая
всерос
-
сийская
конференция
«
Право
и
Интернет
:
теория
и
практика
»
–
М
., 2002. –
С
.29–31.
