ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
57
Д
.
Х
.
Пайзиева
ЖИДУ
ўқитувчиси
ХАЛҚАРО
ҲУҚУҚДА
ИНДИВИДЛАРНИ
ҲУҚУҚ
СУБЪЕКТИ
СИФАТИДА
ЭЪТИРОФ
ЭТИШГА
НИСБАТАН
АСОСИЙ
НАЗАРИЙ
ЁНДАШУВЛАР
Ҳозирги
замон
халқаро
ҳуқуқи
ҳам
предмети
доирасининг
,
ҳам
субъектлар
таркибининг
кенгайиши
билан
тавсифланади
.
Айни
шу
сабабли
ҳозирги
вақтда
индивидлар
(
жисмоний
шахслар
)
нинг
халқаро
-
ҳуқуқий
мақомини
тавсифлаш
масалалари
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
МДҲ
ҳуқуқшуносларининг
аксарияти
ҳозирча
индивидни
халқаро
ҳуқуқ
субъектлари
қаторига
киритмасликни
афзал
кўради
.
Масалан
,
профессор
И
.
И
.
Лукашук
бу
ҳақда
шундай
деб
ёзади
: “
Халқаро
ҳужжатларда
индивид
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
сифатида
эътироф
этилмаган
.
Бу
масала
кўтарилган
айрим
ҳолларда
индивид
халқаро
ҳуқуқ
нормаларига
нисбатан
бенефициарий
(
фойдаланувчи
)
сифатида
қаралади
;
ҳуқуқлар
ва
эркинликларнинг
ўзига
келсак
,
индивид
,
табиийки
,
уларнинг
субъекти
ҳисобланади
,
зеро
улар
индивид
борлиги
учун
ҳам
мавжуддир
.
Гап
шундаки
,
инсон
ҳуқуқлари
тўғрисидаги
умум
эътироф
этилган
нормалар
ҳуқуқнинг
умумий
принциплари
хусусиятини
касб
этади
ва
улар
ҳам
халқаро
ҳуқуққа
,
ҳам
давлат
ички
ҳуқуқига
тенг
даражада
хосдир
.
Улар
жамиятда
демократия
ва
инсонийликнинг
халқаро
ва
давлат
миқёсида
тарихий
ривожланиш
жараёнида
эришилган
даражасини
акс
эттиради
.
Шу
туфайли
ҳам
улар
алоҳида
юридик
хусусиятлар
билан
тавсифланади
.
Инсон
ҳуқуқларини
халқаро
шартнома
ҳам
,
давлатнинг
ички
қонуни
ҳам
чеклай
олмайди
.
Мазкур
мақомни
асослаш
учун
инсоннинг
табиий
ҳуқуқлари
концепцияси
қўлланилади
”
1
.
Кўриб
чиқилаётган
масаланинг
ечимига
нисбатан
бошқача
ёндашув
намояндаларидан
бири
–
профессор
В
.
А
.
Карташкин
2
фикрига
кўра
,
давлатлар
инсон
ҳуқуқларига
доир
халқаро
шартномаларни
ратификация
қилар
эканлар
,
эришилган
аҳдлашувларга
наинки
бошқа
давлатлар
олдида
,
балки
ўз
фуқаролари
ҳамда
ўз
юрисдикцияси
остида
бўлган
барча
шахслар
олдида
ҳам
риоя
қилиш
мажбуриятини
оладилар
.
Зотан
индивид
халқаро
ҳуқуққа
янада
фаолроқ
“
аралашади
”,
ҳатто
айрим
ҳолларда
инсон
ҳуқуқлари
борасидаги
халқаро
стандартларни
таъминлаш
жараёнларида
иштирок
этади
(
буни
,
шу
жумладан
,
Инсон
ҳуқуқлари
бўйича
Европа
Судининг
амалиётида
,
прецедент
ҳуқуқидан
келтирилган
кўп
сонли
мисолларда
кузатиш
мумкин
)
3
.
Шундай
қилиб
,
профессор
В
.
А
.
Карташкин
ўз
фикрига
хулоса
ясар
экан
,
индивид
халқаро
ҳуқуқлар
ва
мажбуриятлар
ташувчиси
сифатида
халқаро
ҳуқуқий
муносабатларда
иштирок
этишини
,
халқаро
ҳуқуқ
нормаларини
бажаришини
ва
уларни
бузганлик
учун
жавобгар
бўлишини
таъкидлайди
.
Лўнда
қилиб
айтганда
,
иккинчи
нуқтаи
назарнинг
моҳияти
шу
билан
белгиланадики
,
индивид
халқаро
ҳуқуқнинг
ҳуқуқ
субъекти
сифатидаги
мақоми
чекланган
(
махсус
)
субъекти
ҳисобланади
.
1
Лукашук
И
.
И
.
Международное
право
.
Особенная
часть
:
Учебник
.
– 2-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Изд
-
во
БЕК
, 2001. –
Б
. 34.
2
Қаранг
:
Карташкин
В
.
А
.
Общая
теория
прав
человека
. –
М
.:
НОРМА
, 1996. –
Б
.489–493.
3
Қаранг
:
Гомьен
Д
.,
Харрис
Д
.,
Зваак
Л
.
Европейская
конвенция
о
правах
человека
и
Европейская
социальная
хартия
:
право
и
практика
. –
М
.:
МНИМП
, 1998.
Шунга
ўхшаш
нуқтаи
назарни
Европа
Кенгаши
ва
Европа
Судининг
айрим
вакиллари
ҳам
илгари
сурадилар
.
Масалан
,
Инсон
ҳуқуқлари
бўйича
Европа
Судининг
раиси
Р
.
Рисдаль
судьяларнинг
Москва
шаҳрида
чақирилган
навбатдан
ташқари
IV
Бутунроссия
съездидаги
маърузасида
айрим
шахслар
Европа
Судида
иш
қўзғатишлари
мумкин
бўлгани
боис
,
уларга
халқаро
ҳуқуқ
субъектлари
мақоми
берилганини
таъкидлаб
ўтди
4
.
Индивид
,
гарчи
унинг
муайян
халқаро
нормалар
“
бенефициари
”, “
дестинатори
”
бўлиш
имконияти
рад
этилмаса
-
да
,
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
сифатида
эътироф
этилмайди
.
Худди
шунингдек
индивид
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
эмас
,
балки
муайян
ҳуқуқий
муносабатда
маълум
халқаро
ҳуқуқлар
ва
мажбуриятлар
ташувчиси
бўлиши
мумкинлиги
тан
олинади
.
Мазкур
нуқтаи
назар
тарафдорлари
фикрига
кўра
,
халқаро
ҳуқуқ
давлатлар
ўртасидаги
муносабатларни
тартибга
солади
ва
давлатларга
мажбуриятлар
юклайди
,
индивид
эса
халқаро
даражада
фақат
ўз
давлати
орқали
амал
қилиши
мумкин
.
Дуалистик
концепция
асосчиларидан
бири
Д
.
Анцилотти
“
Халқаро
ҳуқуқ
курси
”
да
шундай
деб
ёзган
эди
: “
Айрим
шахсларга
мажбуриятлар
юкловчи
одат
ҳуқуқи
нормалари
ва
битимлар
аслида
давлатга
индивидларнинг
муайян
ҳаракатларини
тақиқлаш
ва
жазолаш
мажбуриятларини
юклайди
ёки
акс
ҳолда
бу
тақиқланиши
мумкин
бўлганда
бунга
ваколат
беради
.
Ўз
-
ўзидан
равшанки
,
индивидларнинг
манфаатлари
халқаро
низо
предмети
бўлиши
мумкин
эмас
.
Аммо
мазкур
манфаатлар
халқаро
ҳуқуқий
тартибот
соҳасида
айнан
давлатларнинг
мажбуриятлари
ва
ўзаро
иддаолари
тарзида
аҳамият
касб
этади
,
ушбу
ҳуқуқий
қоидаларнинг
мазмуни
ҳам
шунда
”
5
.
Австриялик
олим
А
.
Фердросс
фикрига
кўра
, “
айрим
шахслар
умуман
олганда
халқаро
ҳуқуқ
субъектлари
ҳисобланмайди
,
чунки
халқаро
ҳуқуқ
индивидларнинг
манфаатларини
ҳимоя
қилади
,
лекин
у
бевосита
айрим
шахсларга
эмас
,
балки
улар
қайси
давлатнинг
фуқаролари
бўлса
,
шу
давлатга
ҳуқуқлар
беради
ва
уларга
мажбуриятлар
юклайди
”
6
.
Аммо
у
индивид
бевосита
халқаро
битимларга
асосан
ҳуқуқлар
ва
мажбуриятларга
эга
бўлиши
мумкин
бўлган
муайян
“
фавқулодда
ҳоллар
”
ни
ҳам
қайд
этади
7
.
Бинобарин
,
у
индивидларга
халқаро
ҳуқуқ
субъектлари
сифатида
,
лекин
давлат
сингари
ҳам
ваколатли
,
ҳам
мажбуриятли
субъектлар
сифатида
эмас
,
балки
фақат
ваколатли
ёки
фақат
мажбуриятли
субъектлар
сифатида
қарайди
.
“
Халқаро
шартномага
мувофиқ
халқаро
судда
иш
қўзғатиш
ҳуқуқи
берилган
индивидуумлар
фақат
ваколатли
субъектлар
ҳисобланадилар
.
Айни
вақтда
,
халқаро
ҳуқуқ
соҳасида
ўзлари
содир
этган
ҳуқуқбузарликлар
учун
ўзлари
жавобгар
бўладиган
индивидуумлар
халқаро
ҳуқуқнинг
мажбуриятли
субъектларидирлар
”
8
.
А
.
Фердросснинг
нуқтаи
назари
унча
изчил
эмас
.
Трансмиллий
корпорацияларни
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
деб
эътироф
этиш
ғоясининг
таниқли
4
Қаранг
:
Лаптев
П
.
А
.
О
правосубъектности
индивида
в
свете
международно
-
правовой
защиты
прав
человека
//
Журнал
россий
-
ского
права
. –
М
., 1999. –
№
2. –
Б
.51–58.
5
Анцилотти
Д
.
Курс
международного
права
. –
М
., 1961. –
Б
. 135.
6
Фердросс
А
.
Международное
право
.
Перевод
с
немецкого
/
Под
ред
.:
Тункин
Г
.
И
. (
Предисл
.);
Пер
.:
Кублицкий
Ф
.
А
.,
Нарышкина
Р
.
Л
. –
М
.:
Иностр
.
лит
-
ра
, 1959. –
Б
.146.
7
Ўша
ерда
. –
Б
. 146–152.
8
Ўша
ерда
. –
Б
.114.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
58
тарғиботчилари
В
.
Фридманн
ва
Ф
.
Жессеп
ҳам
индивидга
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
сифатида
ёндашиш
концепциясининг
мухолифлари
ҳисобланадилар
.
Чунончи
,
В
.
Фридманн
фикрига
кўра
,
халқаро
ҳуқуқда
индивиднинг
манфаатларини
ифода
этувчи
суверен
давлат
халқаро
муносабатларнинг
муқаррар
омилидир
.
Халқаро
ҳуқуқнинг
нуфузли
тадқиқотчиси
(
Ж
.
Ссель
)
бир
авлод
муқаддам
илгари
сурган
фақат
индивидларгина
халқаро
ҳуқуқнинг
ҳақиқий
субъектлари
ҳисобланадилар
,
деган
фикр
ҳуқуқий
ва
амалий
маънода
эмас
,
балки
мажозий
ва
маънавий
маънода
тушунилиши
мумкин
1
.
Ф
.
Жессеп
ҳамонки
халқаро
ҳамжамият
давлатлардан
таркиб
топган
экан
,
ҳуқуқ
нормаси
фақат
уларнинг
шартнома
ёки
битимда
ифодаланган
ёхуд
давлатлар
ўз
ваколатларини
берган
халқаро
орган
томонидан
илгари
сурилаётган
ҳукмини
амалга
ошириш
орқали
индивиднинг
манфаатларини
ифода
этади
,
деб
ҳисоблаган
2
.
Шуни
қайд
этиб
ўтиш
лозимки
,
сўнгги
зикр
этилган
назария
собиқ
шўро
тузуми
даврида
амал
қилган
индивиднинг
халқаро
ҳуқуқдаги
роли
тўғрисидаги
таълимот
билан
ҳамоҳангдир
.
Айрим
муаллифлар
индивиднинг
ҳуқуқ
субъекти
мақоми
тўғрисидаги
масаланинг
назарий
ечимини
топишдан
воз
кечишни
таклиф
қиладилар
.
“
Самарадорлик
”
принципига
асосланган
мазкур
нуқтаи
назар
тарафдорлари
орасида
инглиз
юристи
Ян
Броунли
ҳам
бор
.
Унинг
фикрича
,
жисмоний
шахс
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
бўлиши
мумкин
эмаслиги
тўғридан
-
тўғри
ифодаланган
халқаро
норма
мавжуд
эмас
ва
муайян
контекстларда
индивид
халқаро
даражада
ҳуқуқ
субъекти
сифатида
амал
қилади
.
Шу
билан
бирга
,
индивидни
халқаро
ҳуқуқ
субъектлари
қаторига
киритиш
самара
бермас
эди
,
зеро
бу
индивидда
амалда
мавжуд
бўлмаган
ҳуқуқларнинг
мавжудлигини
назарда
тутган
ва
жисмоний
шахс
билан
ҳуқуқнинг
бошқа
турдаги
субъектларини
бир
-
биридан
ажратиш
заруратидан
халос
этмаган
бўлурди
3
.
Мазкур
заруратни
амалда
ҳеч
ким
инкор
этмайди
.
Бир
томондан
,
олим
“
халқаро
шартномалар
,
одатда
,
айрим
шахслар
учун
тўғридан
-
тўғри
ҳуқуқлар
ва
мажбуриятларни
яратмайди
,
бироқ
,
ҳамонки
тарафлар
нияти
шундай
экан
,
бу
ният
рўёбга
чиқарилиши
лозим
”
4
,
шунингдек
, “
халқаро
ҳуқуқ
индивидларга
муайян
турдаги
мажбуриятларни
юклайди
ва
шундай
қилиб
,
миллий
ва
халқаро
судлар
халқаро
ҳуқуққа
қарши
жиноятларда
,
шу
жумладан
ҳарбий
жиноятлар
ва
геноцидда
айбланаётган
шахсларни
суд
қилишлари
мумкин
”
5
,
деб
ҳисоблайди
.
Бошқа
томондан
,
Я
.
Броунли
фикрига
кўра
,
“
индивид
per se (
ўз
-
ўзича
)
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
ҳисобланишини
аниқ
таҳлилий
атамаларда
қайд
этиш
ҳозирча
мумкин
эмас
.
Индивид
ва
халқаро
ҳуқуқ
тизими
ўртасидаги
принципиал
алоқа
замирида
ҳали
-
ҳануз
фуқаролик
институти
ётади
.
Ажабланарлиси
шундаки
,
индивид
тўлиқ
процессуал
ҳуқуқ
лаёқатига
эга
бўлган
бирдан
-
бир
ҳолат
ҳарбий
жиноятлар
ва
инсонийликка
қарши
жиноятлар
учун
халқаро
жиноий
жавобгарлик
1
Қаранг
: Friedmann W. The Changing Structure of International Law. –
N.Y., 1964. –
Б
. 233.
2
Қаранг
: Jessup F. Modem International Law. – N.Y., 1948. –
Б
. 17.
3
Қаранг
:
Броунли
Я
.
Международное
право
.
Кн
. 1. –
М
., 1977. –
Б
.117.
4
Броунли
Я
.
Международное
право
.
Кн
. 2. –
М
., 1977. –
Б
. 242.
5
Броунли
Я
.
Международное
право
.
Кн
. 1. –
М
., 1977. –
Б
. 72.
соҳасига
тегишли
.
Тўғри
,
индивид
Инсон
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
Европа
конвенциясига
мувофиқ
,
шунингдек
БМТнинг
инсон
ҳуқуқлари
бўйича
қўмитаси
каби
органларга
шикоят
бериш
ҳуқуқига
эга
.
Аммо
ёрдам
сўраб
мурожаат
қилиш
борасидаги
ҳуқуқларнинг
барчаси
манфаатдор
давлатнинг
бундан
олдин
берилган
розилигига
боғлиқ
ва
мазкур
розилик
кўпинча
жуда
қисқа
муддатларга
берилади
”
6
.
Ўзининг
анча
зиддиятли
нуқтаи
назарини
Я
.
Броунли
қуйидагича
тушунтиради
: “
Халқаро
ҳуқуқда
индивиднинг
мақоми
муаммосини
тадқиқ
этувчи
муаллифлар
одатда
уни
кенг
назарий
категориялар
доирасида
таҳлил
қиладилар
,
бунда
,
масалан
,
индивид
халқаро
ҳуқуқ
“
субъекти
”
ҳисобланадими
,
деган
саволни
ўртага
ташлайдилар
.
Биринчидан
,
муаллиф
инсон
ҳуқуқлари
ҳимоясини
кучайтириш
зарурлиги
тўғрисидаги
фикрга
қўшилган
ҳолда
,
бунга
имконият
яратишнинг
энг
самарали
йўли
индивидларга
халқаро
судларга
мурожаат
этиш
имкониятини
бериш
ва
халқаро
ҳуқуқни
бузганлик
учун
уларни
жавобгарликка
тортиш
билан
боғлиқ
амалий
муаммоларни
муҳокама
қилишдан
иборат
,
деб
ҳисоблайди
.
Иккинчидан
,
индивид
халқаро
ҳуқуқ
“
субъекти
”
ҳисобланади
ёки
,
аксинча
,
ҳисобланмайди
,
деб
айтиш
иккала
ҳолда
ҳам
ўзига
ҳаддан
ташқари
катта
жавобгарлик
олиш
ва
ҳаддан
ортиқ
кўп
саволларни
асосли
жавобсиз
қолдириш
билан
баробардир
.
Индивид
халқаро
одат
ҳуқуқи
бўйича
мажбуриятларни
бузганлик
учун
одатдагидек
жавобгар
бўлмайди
,
бундан
ташқари
,
индивид
судда
халқаро
-
ҳуқуқий
дъволар
қўзғатиши
мумкин
эмас
.
Аммо
индивид
маълум
даражада
ҳуқуқ
субъекти
бўлиши
имкониятини
истисно
қиладиган
ҳуқуқ
нормаси
йўқ
ва
муайян
мақсадларда
у
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
мақомига
амалда
эга
бўлади
.
Масалан
,
индивид
тинчлик
ва
инсонийликка
қарши
жиноятлар
,
шунингдек
ҳарбий
жиноятлар
учун
жавобгар
бўлади
.
Шу
туфайли
ҳам
масалани
ё
индивид
барча
муносабатларда
ҳуқуқ
субъекти
мақомига
эга
бўлади
,
ё
мазкур
мақомга
умуман
эга
бўлмайди
қабилида
қўйиш
мақсадга
мувофиқ
эмас
.
Бизнингча
,
мазкур
муаммони
ечишга
эмпирик
ёндашиш
ўринли
бўлади
”
7
.
Бу
ерда
муаллиф
ҳуқуқ
субъекти
сифати
ва
ҳуқуқ
субъекти
тушунчасини
аралаштириб
юборганини
,
ҳуқуқ
субъекти
деганда
у
тўлақонли
,
кенг
қамровли
мақомни
,
барча
ҳуқуқларга
эга
бўлиш
имкониятини
тушунишини
инобатга
олмасак
,
Я
.
Броунлининг
мулоҳазаларида
диққатга
сазовор
жиҳатлар
кўп
(
масалан
, “
муайян
мақсадлар
учун
ҳуқуқ
субъекти
бўлиш
”
тўғрисидаги
фикр
).
Умуман
олганда
,
ҳозирги
замон
чет
эл
халқаро
ҳуқуқ
фани
оғир
жиноятлар
учун
индивидларнинг
халқаро
жиноий
жавобгарлиги
ва
халқаро
судларга
мурожаат
этиш
ҳуқуқи
каби
институтларга
асосланган
ҳолда
,
индивидни
маълум
даражада
ва
унинг
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
сифатидаги
мақоми
ҳосила
,
махсув
ва
чекланган
хусусиятга
эга
эканлигига
ишора
қилган
ҳолда
,
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
деб
эътироф
этиш
мумкин
,
деган
нуқтаи
назарни
афзал
кўради
.
6
Brownlie J. Internarional Law at the Fiftieth Anniversary of the United
Nations // Academie de droit international. Recueil des cours. – P., 1995.
– Vol. 225 (1996). –
Б
.62–63.
7
Броунли
Я
.
Международное
право
.
Кн
. 2. –
М
., 1977. –
Б
. 274–275.
