ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
68
У
.
Назиров
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ХАЛҚАРО
ХУСУСИЙ
ХУҚУҚНИНГ
ҲОЗИРГИ
ЗАМОН
ҲУҚУҚ
ТИЗИМИДА
ТУТГАН
ЎРНИ
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
”
термини
алоҳида
ҳуқуқий
нормалар
йиғиндиси
(
мажмуаси
)
сифатида
ҳуқуқ
соҳасига
ва
бевосита
ҳуқуқшунослик
фанининг
махсус
соҳаларига
нисбатан
ҳам
қўлланилгани
боис
у
ҳуқуқшунослик
соҳаси
сифатида
ҳам
,
хуқуқ
соҳаси
сифатида
ҳам
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Ҳеч
бир
ҳуқуқ
соҳаси
йўқки
халқаро
хусусий
хуқуқ
нормаларининг
табиати
ва
характерини
белгилаш
,
уларнинг
халқаро
ҳуқуқ
ёки
ички
хуқуқ
тизимига
дахилдорлигини
аниқлаш
,
тегишли
нормаларни
ҳуқуқ
соҳаси
сифатида
тан
олиш
,
боғлиқ
бўлган
асосий
ва
муҳим
масалалар
борасидаги
баҳс
-
мунозаралар
ҳали
-
ҳамон
ватанимиз
ҳуқуқшунос
олимлари
билан
бир
қаторда
дунёнинг
кўпгина
олимлари
томонидан
ҳам
олиб
борилаётган
илмий
мунозараларни
юридик
адабиётларда
тез
-
тез
учратиш
мумкин
.
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
”
функциялари
борасидаги
баҳслар
ҳам
талайгина
.
Бу
каби
ҳолатларнинг
вужудга
келишини
ўз
навбатида
қуйидагича
изоҳлаш
мумкинлигидан
далолат
беради
.
Чунки
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
томонидан
тартибга
солинадиган
муносабатлар
ҳар
қандай
шароитда
ҳам
бир
давлат
доирасидан
четга
чиқиб
,
турли
давлатлар
хуқуқлари
билан
боғлиқ
бўлган
муносабатларни
тартибга
солиш
предмети
эканлигидан
далолат
беради
.
Бу
ўринда
гап
алоҳида
тартибга
солишни
талаб
этувчи
ташқи
ёки
халқаро
муносабатлар
тўғрисида
бормоқда
.
Масалан
,
маълум
бир
давлат
фуқаросининг
интеллектуал
фаолияти
натижасида
яратган
бадиий
асарини
бошқа
бир
давлат
ҳудудида
чоп
этиш
ва
тарқатиш
,
ёхуд
бир
давлат
ҳудудида
ишлаб
чиқарилган
товар
бойликларини
чет
мамлакатга
экспорт
қилиш
,
чет
эл
фирмаси
иштирокида
қўшма
корхона
тузиш
,
шунингдек
чет
эл
фуқароси
билан
никоҳ
тузиш
учун
мазмунан
ўхшаш
вазиятларда
қўлланилмайдиган
бир
талай
муаммоларни
ҳал
этиш
,
махсус
қоида
ва
нормаларни
тадбиқ
этиш
лозим
бўлади
1
.
Бу
хуқуқ
соҳасида
бир
томондан
халқаро
ҳуқуқнинг
принцип
ва
нормалари
,
иккинчи
томондан
эса
давлатнинг
ички
хуқуқ
(
фуқаролик
,
меҳнат
,
оила
,
процессуал
)
категориялари
амал
қилади
.
Бу
эса
ўз
навбатида
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ҳуқуқий
фан
соҳаси
сифатида
комплекс
характерга
эгалигидан
далолат
беради
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
соҳасидаги
тегишли
муаммоларни
турли
давлатларга
оид
ҳуқуқнинг
умумназарияси
,
қиёсий
ҳуқуқшунослик
,
халқаро
ҳуқуқ
,
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
ва
бошқа
соҳаларини
жалб
этмасдан
туриб
уни
ижобий
ҳал
этиб
бўлмайди
.
Шу
сабабли
ҳам
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқ
фанини
дунёдаги
кўпчилик
олимлар
гоҳида
юриспруденциянинг
олий
математикаси
деб
атасалар
,
америкалик
олим
Гудрич
уни
бу
каби
долзарб
1
Рубанов
А
.
А
.
Теоретические
основы
международного
взаи
-
модействия
национальных
правовых
систем
.
М
.,1984;
Коль
-
цов
Б
.
И
.
Социология
,
теория
международных
отношений
и
международное
частное
право
//
ХХ
VII
съезд
КПСС
и
право
-
вые
проблемы
развития
международных
отношений
.
М
.,
1983.
С
.124–135.
муаммолар
билан
шуғулланувчи
профессорларнинг
мантиқий
машқи
деб
атайди
2
.
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқ
нормаларининг
бир
қисми
халқаро
шартномалар
тузиш
йўли
билан
вужудга
келгани
боис
у
халқаро
ҳуқуқий
табиатга
эга
ҳисобланса
,
унинг
иккинчи
бир
бир
қисми
эса
қатъий
давлатнинг
ички
ҳуқуқи
асосида
вужудга
келади
,
аммо
ҳар
иккаласи
ҳам
охир
-
оқибат
халқаро
муносабатларнинг
ҳолати
,
давлатнинг
ташқи
иқтисодиёт
ва
сиёсатда
тутган
йўли
,
турли
соҳаларда
халқаро
ҳамкорликнинг
тараққий
этиши
билан
баҳоланади
.
Ҳуқуқий
тизимда
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
тутган
ўрнини
аниқлашга
қай
жиҳатдан
ёндашмайлик
,
унинг
тараққий
этишида
халқаро
ҳамжамиятнинг
таъсири
,
халқоро
ҳуқуқнинг
устувор
принципларининг
нақадар
муҳим
аҳамиятга
эгалигини
рад
этиб
бўлмайди
.
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқ
билан
Оммавий
ҳуқуқ
ўртасида
талайгина
фарқ
бўлишига
қарамай
ҳуқуқни
қўллашда
узвий
функционал
боғлиқлик
мавжудлигини
унутмаслик
лозим
.
Буни
машҳур
чехиялик
мутахассис
Павел
Каминский
“
Интернационализм
”
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
муҳим
ўзига
хос
жиҳати
ҳисобланиб
,
усиз
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқ
ўзининг
raison deter (
мавжудлик
маъноси
)
ни
йўқотади
”
деб
тўғри
баҳолаган
эди
3
.
Ҳуқуқ
тушунчаси
деганда
биз
жамият
ҳаётининг
моддий
шароитларини
тушунмай
туриб
англаб
бўлмасликни
кўз
олдимизга
келтирамиз
.
Дарҳақиқат
ушбу
тушунчани
англаб
етиш
нафақат
бошқа
ҳуқуқ
соҳаларини
англаб
етишни
,
балки
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқ
тушунчасини
ҳам
англашни
уқтиради
.
Чунки
жамият
ҳаётининг
моддий
шароитлари
,
яъни
ишлаб
чиқариш
муносабатлари
асосида
таркиб
топган
иқтисодий
муносабатлар
ҳуқуқ
учун
белгиловчи
аҳамиятга
эга
ҳисобланади
.
Ҳар
бир
муайян
давр
жамиятининг
иқтисодий
тузилиши
авваламбор
сиёсий
ва
ҳуқуқий
муассасалардан
ташкил
топган
ҳақиқий
негизга
эга
устқурмани
ташкил
этади
4
.
Жамият
ҳаёти
моддий
шароитларининг
муҳумлиги
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
тарихий
жиҳатдан
коллизион
ҳуқуқ
сифатида
ривожланганлиги
билан
изоҳланади
,
бундай
ҳолатни
дунёнинг
кўплаб
мамлакатларида
,
жумладан
АҚШ
,
Буюк
Британия
,
Германияда
ҳозир
ҳам
кузатиш
мумкун
.
Коллизион
норма
тўғрисидаги
таълимот
илгари
айнан
ҳуқуқ
нормаси
,
унинг
ривожланиши
,
бир
норманинг
бошқасига
таъсири
тўғрисидаги
таълимот
сифатида
тушуниларди
.
Коллизион
нормалар
ҳозир
ҳам
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
муҳим
қисми
ҳисобланади
,
шу
боис
уларга
устунлик
бериш
билан
бир
қаторда
уларни
назардан
ҳам
четда
қолдирмаслик
керак
.
Бу
нормалар
уларни
келтириб
чиқарган
сабаблар
чуқур
ўрганилмасдан
туриб
уларга
шунчаки
бир
математик
формула
сифатида
қаралиши
мумкин
эмас
.
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқ
нормаларини
шакллантиришда
(
ҳалқаро
тоифадаги
нормаларни
шакиллантириш
каби
)
ҳар
бир
давлатда
ички
ва
ташқи
тартибнинг
ижтимоий
манфаатлари
доираси
инобатга
олинади
.
Бу
жараён
ички
ҳуқуқда
жамият
ҳаётининг
моддий
шароитларини
инобатга
олишга
нисбатан
анча
мураккаб
кечади
,
2
Schwind F. Internationales Privatrecht – was ist das?
//Europarecht,
internationals
Privatrecht,
Rechtsver-
gleicng.Wien,1988, S 45.
3
Kalensky P. Trends of private International Law. Pr., 1971. P.16.
4
Қаранг
:
Маркс
К
.,
Энгельс
Ф
.
Соч
.2-
изд
.
Т
.20.
С
.26.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
69
чунки
бевосита
ҳалқаро
муомала
нормалари
,
давлатнинг
умумжаҳон
савдосида
тутган
ўрни
,
эмиграция
билан
боғлиқ
муаммолар
ҳам
алоҳида
инобатга
олинади
.
Шу
билан
бир
қаторда
ҳуқуқий
устқурманинг
бир
қисми
сифатида
ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқ
мазкур
жамиятнинг
ҳуқуқий
одатлари
ва
ҳуқуқий
маданияти
таъсири
остида
бўлади
,
бу
айниқса
ҳуқуқ
прецедентининг
аҳамияти
ҳамон
сақланиб
қолган
англо
-
саксон
ҳуқуқий
тизимида
кўзга
ташланади
1
.
Агар
ҳуқуқ
назарияси
ҳуқуқ
нормасининг
нафақат
синфий
,
балки
умуминсоний
табиатда
2
бўлишини
тан
олса
,
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ўзига
хослиги
унда
ҳуқуқнинг
бошқа
соҳаларига
нисбатан
носинфий
принцип
ва
институтларга
устунлик
берилишида
намоён
бўлади
.
Умуман
унда
синфий
ва
умуминсоний
манфаатларнинг
ўзгача
муносабати
намоён
бўлади
.
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқ
турли
давлатлар
ҳуқуқий
тизимларининг
плюрализмига
асосланар
экан
,
унга
башқа
ҳуқуқ
соҳаларида
қўлланилмайдиган
тартибга
солишнинг
махсус
(
усули
)
методлари
хос
бўлиб
ҳисобланади
.
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ҳозирги
замон
ҳуқуқий
тизимида
тутган
ўрнини
англаш
учун
халқаро
муносабатлар
ва
давлат
ички
ҳаётига
алоқадор
кўплаб
омилларни
таҳлил
этиш
зарур
бўлиб
,
бунинг
учун
энг
аввало
унга
нисбатан
тарихий
ёндашув
содир
бўлаётган
воқеликни
тушуниш
ва
янада
кенгроқ
англаб
етишга
ёрдам
беради
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқни
ҳозирги
замон
ҳуқуқий
тизимида
тутган
ўрни
хусусида
тадқиқотлар
олиб
борган
олим
П
.
Каленскийнинг
таъкидлашича
,
ушбу
ҳуқуқ
соҳасини
янада
чуқурроқ
англаб
етиш
учун
унинг
тараққиёт
йўлидан
холи
ҳолда
тасаввур
этиш
мумкун
эмас
3
.
Бу
фикрни
қувватлаш
билан
бир
қаторда
француз
муаллифларнинг
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
тарих
-
бу
ҳаммаси
(en droit international prive Lhistoire
cest tout)
4
деган
жумласини
ҳам
мутлоқлаштирмаслик
зарурлигини
алоҳида
таъкидлаш
лозим
ҳисобланади
.
Тарихни
фақат
ғоя
ва
қарашлар
,
айниқса
у
ёки
бу
ҳуқуқий
нормаларнинг
тараққий
этиш
тарихига
тақаш
ҳам
бир
ҳисобдан
тўғри
эмас
.
Бизнинг
назаримизда
нафақат
тарихий
ёхуд
ижтимоий
ёндошувларни
камайтирган
ҳолда
,
балки
энг
авваламбор
диққат
-
эътиборни
замонавий
воқеъликнинг
қуйидаги
асосий
омилларига
қаратиш
зарур
.
Биринчидан
,
бу
хўжалик
ҳаётининг
байналминаллашув
омилидир
.
Ҳозирги
замон
жаҳон
хўжалигини
байналминаллаштириш
жараёни
кўп
томонлама
иқтисодий
муносабатларнинг
янги
босқичга
кўтарилишини
талаб
этади
.
Европа
минтақасининг
тараққий
этиши
бунга
яққол
мисол
бўла
олади
.
Маълумки
Европа
биринчилардан
бўлиб
дастлаб
хўжалик
,
сўнг
бутун
жамият
ҳаётини
байналминаллаштиришни
ўзида
синаб
кўрди
.
Байналминаллаштириш
жараёнининг
юқори
босқичи
сифатида
давлатларнинг
ўзаро
мутеълиги
намоён
бўлади
.
Халқаро
доирада
меҳнат
тақсимотининг
1
Қаранг
:
Чешир
Дж
.,
Норт
П
.
Международное
частное
право
.
М
., 1982.
2
Қаранг
:
Керимов
Д
.
Потенциал
науки
права
//
Правда
.1989.
10
авг
.
3
Қаранг
: Kalensky P. Trends of private International Law. P.20.
4
Қаранг
: Schwind F.Op.cit. P.45; Gutzwiller M.Geschichte des
ihternationalen Privatrechrts. Basel ; Stuttgart, 1977.P.12.
кескин
ўсиб
бориши
кузатилаётган
шароитда
ҳеч
бир
давлат
бутун
дунё
тараққиётидан
ажралган
ҳолда
муваффақиятли
ривожланиши
мумкин
эмас
.
Давлатларнинг
ўзаро
боғлиқлиги
интеграция
жараёнларининг
чуқурлашуви
,
турли
ижтимоий
-
иқтисодий
тизимда
ривожланаётган
давлатларнинг
ягона
мақсад
йўлида
иқтисодий
ҳамкорлиги
мустаҳкамланиб
бораётганлиги
кўзга
янада
ёрқинроқ
ташланади
.
Хўжалик
ҳаётини
байналминаллаштиришнинг
бевосита
намунаси
сифатида
ҳар
томонлама
иқтисодий
ва
илмий
-
техник
ҳамкорликнинг
ривожланишини
кўрсатиш
мумкин
.
Агар
чет
элда
XIX
– XX
асрларда
байналминаллик
фақатгина
савдо
-
сотиқ
билан
чекланиб
қолган
бўлса
, XX- XXI
асрлар
нафақат
товар
ва
хизматлар
алмашиш
,
балки
ўз
ичига
қўшма
корхоналар
,
қўшма
ишлаб
чиқаришни
қамраб
олган
саноатда
ҳамкорлик
ва
кенг
доирадаги
илмий
-
техник
ҳамкорлик
билан
тавсифланади
.
Иккинчидан
,
аҳоли
миграциясининг
кескин
кучайиш
омили
бўлиб
,
унда
гарчи
чет
эл
ишчи
кучидан
фойдаланиш
,
бир
давлат
ишчи
ва
мутахассислари
ўз
меҳнатини
давлат
чегарасидан
ташқарида
сарфлаш
,
таълим
олиш
ва
таълим
бериш
мақсадида
чет
элда
бўлишнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
сабаблари
миллий
келиб
чиқиш
,
урушдан
сўнг
оилаларни
бирлаштириш
,
сиёсий
тартибнинг
ўзгариши
туфайли
аҳоли
миграцияси
сабабларидан
фарқ
қилсада
,
муайян
давлатда
шу
ва
шунга
ўхшаш
ҳолатлар
туфайли
чет
эл
фуқароларининг
вақтинчалик
ва
доимий
қатлами
юзага
келиши
кузатилмоқда
.
ХХ
аср
сўнгги
чорагининг
ўзида
ишчи
иммигрантлар
сони
ГФР
да
5-7
млн
.,
Италияда
1
млн
.
ни
ташкил
этди
. 1990
йилда
Ғарбий
Европанинг
ўзида
меҳнат
қилаётган
мигрантлар
сони
12
млн
.
кишига
етганлиги
боис
бу
тоифада
ўзга
давлатларга
бўлган
қизиқишнинг
ўрни
ҳам
тобора
ортиб
борганлиги
кузатилди
.
Қуйидаги
маълумотлар
ҳам
худди
шу
муаммога
оид
бўлиб
,
аҳоли
миграциясининг
кенг
кўламда
ортиб
бораётганлигидан
далолат
беради
.
АҚШда
иммигрантлар
сони
йилдан
йилга
орта
бориб
,
хусусан
ўтган
асрнинг
охирларига
келиб
собиқ
Совет
Иттифоқидан
келганларнинг
умумий
сони
2.8
млн
.
кишини
,
Италиядан
келганлар
10
млн
.
кишини
,
Польшадан
келганлар
8
млн
.
кишини
,
Голландиядан
келганлар
эса
6
млн
.
кишини
ташкил
этди
.
Давлатда
иммигрантлар
сонининг
кўпайишига
бир
вақтнинг
ўзида
ўзи
фуқароси
бўлган
давлат
ҳудудидан
ташқарида
таълим
олиш
,
малака
ошириш
,
касбий
таълим
бериш
ва
чет
давлат
тажрибасини
ўрганиш
мақсадида
келганларнинг
сони
ортиб
бориши
ҳам
бевосита
таъсир
этади
.
Бунга
мисол
қилиб
сўнгги
йилларда
Ғарбий
Европага
,
хусусан
Шарқий
Европадан
аҳолининг
кўчиб
ўтиши
сезиларли
даражада
ортганлигини
кўрсатиш
мумкин
.
Шарқ
ва
Ғарб
ўртасида
аҳолининг
миграцияси
масалаларига
бағишланган
Конференция
(
Вена
, 1991
йил
январь
)
ташкилотчиларининг
маълумотларига
кўра
,
сўнгги
40
йил
ичида
Шарқдан
Ғарбий
Европага
10
млн
.
дан
ортиқроқ
киши
кўчиб
ўтган
.
Учинчидан
,
илмий
-
техник
тараққиёт
омили
алоҳида
аҳамият
касб
эта
бошлади
.
Коммуникация
,
транспорт
ва
алоқа
соҳаларида
эришилган
ютуқлар
туфайли
қитъалар
ва
давлатлар
бир
-
бири
билан
яқинлашди
.
Радио
,
телевидение
,
видеотехника
,
ахборотлаштириш
тизимини
янада
такомиллаштириш
мақсадида
сунъий
ер
йўлдошларидан
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
70
фойдаланишнинг
ривожланиши
илм
,
техника
,
маданият
ютуқларидан
,
ахборот
маълумотларидан
трансмиллий
фойдаланиш
имкониятини
кенг
яратиб
берди
.
Коинотни
ўзлаштириш
борасидаги
эришилган
ютуқлар
уни
янада
чуқурроқ
тадқиқ
этиш
мақсадида
нафақат
давлатларнинг
илмий
муассаса
ходимлари
иштирокида
,
балки
тижорат
мақсадларида
ҳам
сайёҳлар
учун
қулай
шарт
шароитлар
яратилди
.
Булар
илмий
-
техник
тараққиётнинг
ижобий
томони
ҳисобланса
,
унинг
салбий
томонини
кўрсатувчи
омилларга
мисол
қилиб
Чернобил
ва
Бхокл
атом
электр
станцияларида
содир
бўлган
авариялар
оқибатида
атроф
табиий
муҳитга
етказилган
зарарнинг
ҳали
ҳануз
тикланмаётганлиги
,
унинг
дунё
миқёсида
глобал
муаммоларни
келтириб
чиқарганлиги
ва
уларнинг
ечимини
топиш
ўз
навбатида
бир
давлат
доирасида
мумкин
бўлмасдан
,
балки
бутун
дунё
ҳамжамияти
кўмагида
ўз
ечимини
топиши
зарур
бўлган
долзарб
муаммони
келтириб
чиқарганлигини
алоҳида
таъкидлаш
лозим
.
Маълумки
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
манбаларидан
бири
ҳисобланувчи
ички
қонунчилик
нормалари
алоҳида
ҳар
бир
давлатнинг
ўзида
шаклланади
.
Чунки
қандай
халқаро
шартномалар
тузишни
шахсан
ҳуқуқий
муносабат
субъекти
ҳисобланмиш
давлатнинг
ўзи
мустақил
равишда
ҳал
қилар
экан
,
бундай
ҳолат
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ҳуқуқий
тизимдаги
тутган
ўрни
ва
унинг
аҳамиятини
белгилашда
шу
давлатнинг
Халқаро
хусусий
ҳуқуққа
нисбатан
муносабати
қандайлигини
ифодалайди
.
МДҲга
аъзо
давлатларнинг
янги
сиёсий
тафаккурни
шакллантириш
,
ҳуқуқий
давлатни
барпо
этиш
вазифасини
амалга
ошириш
давомида
халқаро
хусусий
ҳуқуққа
нисбатан
унинг
муносабати
қуйидагиларда
намоён
бўлади
:
–
умуминсоний
манфаатларнинг
синфий
манфаатлардан
устунлиги
;
–
инсон
ҳуқуқлари
муаммоларини
халқаро
муносабатларни
инсонпарварлик
муносабатлари
билан
бирга
уни
олдинги
ўринга
чиқариш
;
–
халқаро
ҳуқуқнинг
умум
эътироф
этилган
қоидалари
устунлигини
тан
олиш
ва
халқаро
мажбуриятларни
бажариш
ҳамда
халқаро
шартномалар
аҳамиятининг
ошиши
;
–
янада
очиқ
иқтисодга
ўтиш
оқибатида
ички
иқтисоднинг
бошқа
давлатлар
иқтисодига
ўзаро
боғлиқлигининг
кучайиши
;
–
халқаро
иқтисод
билан
бир
бутун
бўлиши
(
интеграция
)
га
интилиш
туфайли
ички
хўжалик
ва
аввало
ташқи
иқтисодий
механизмнинг
ўзга
давлатлар
механизмлари
билан
тўқнаш
келиши
.
Бу
ва
бошқа
омиллар
турли
давлатларнинг
ўзаро
боғлиқлиги
муаммосининг
замонавий
концепциясига
умумий
ёндошивумизни
намоён
этади
.
Муҳим
тизим
ва
миллатга
хос
фарқларни
,
давлатнинг
ўзига
хослигини
сақлаб
қолишда
давлатларнинг
ўзаро
боғлиқлиги
,
ўзаро
манфаатдорлиги
янада
намоён
бўлади
.
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқ
–
бу
нормалари
турли
давлатларнинг
жисмоний
шахслари
(
фуқаролар
,
фуқаролиги
бўлмаганлар
),
юридик
шахслар
(
корхоналар
,
фирмалар
,
ташкилотлар
)
ва
давлатлар
(
давлатлараро
характерда
бўлмаганда
)
иштирокидаги
фуқаролик
-
ҳуқуқи
,
оила
,
меҳнат
ва
бошқа
мулкий
ҳамда
номулкий
муносабатларни
тартибга
солувчи
,
шунингдек
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
умумий
қоидаларини
,
коллизион
ҳолатларни
бартараф
қилиш
усулларини
,
чет
эллик
жисмоний
шахсларнинг
,
чет
эл
юридик
шахсларининг
ва
давлатларнинг
фуқаролик
ҳуқуқий
ҳолатини
,
шахсий
номулкий
ҳуқуқлар
ва
интеллектуал
мулкни
ҳимоя
қилиш
,
битимларнинг
шакли
,
ашёвий
ҳуқуқларга
нисбатан
қўлланиладиган
ҳуқуқ
,
шартномага
нисбатан
ҳуқуқни
танлаш
ёки
қўллаш
,
шартномадан
ташқари
мажбуриятларни
ҳал
қилиш
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларда
вужудга
келган
низолашувлар
(
даволашувлар
)
ни
суд
ва
арбитражларда
кўриб
чиқиш
тартибини
белгиловчи
комплекс
ҳуқуқ
соҳасидир
1
.
Ўзбекистоннинг
суверен
давлат
сифатида
очиқ
иқтисодиётни
вужудга
келтириш
соҳасида
фаол
иш
олиб
бораётганлиги
унинг
жаҳон
хўжалик
алоқаларида
,
халқаро
меҳнат
тақсимотида
кенг
миқёсда
иштирок
этиши
очиқ
турдаги
иқтисодиётни
барпо
этишнинг
асосини
ташкил
этади
.
Мустақилликнинг
дастлабки
йилларида
қабул
қилинган
қонунларнинг
аксарият
кўпчилиги
чет
элликларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
этилиши
ва
кафолати
билан
бевосита
боғлиқдир
.
Шунингдек
,
бошқа
давлат
ҳудудида
бўлган
ва
баъзилари
ҳамон
фуқаролиги
сақланиб
қолган
ватандошларимизга
нисбатан
давлат
сиёсатининг
ўзгариши
МДҲга
аъзо
бўлган
ҳар
қандай
давлатда
ҳалқаро
шартномаларда
қизиқиш
уйғотади
.
Ҳалқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
аҳамияти
ва
ўрнини
оширишда
беҳад
катта
аҳамиятга
эга
бўлган
муаммолардан
бири
давлат
томонидан
чет
эл
хизмат
сафарига
юборилган
ёки
бошқа
сабабларга
кўра
чет
элларда
бўлган
фуқаролар
,
уларнинг
оила
аъзолари
мақомини
белгилаш
тизими
оқибатларини
бартараф
этишдир
.
Юртимиздаги
туб
ўзгаришлар
,
ички
иқтисоднинг
жахон
хўжалигига
фаол
кириб
бориши
давлатнинг
ички
ҳуқуқий
базасини
ҳам
шунга
мос
ўзгартириш
ва
халқаро
шартномаларда
иштирок
этишини
талаб
қилмоқда
.
Бу
жараён
бозор
иқтисодига
ўтиш
билан
янада
жадаллашди
.
МДҲга
аъзо
давлатларнинг
кўпчилиги
Халқаро
валюта
фонди
,
Халқаро
тикланиш
ва
тараққиёт
банкининг
нуфузли
аъзосига
айланганлиги
бунга
мисол
бўла
олади
.
Давлатимизнинг
икки
томонлама
ва
унверсал
кўп
томонлама
шартномалардаги
иштироки
кун
сайин
ошиб
бормоқда
.
Гап
нафақат
рақам
устида
бормоқда
,
балки
ушбу
халқаро
битимларнинг
мазмуни
,
сифати
борасида
ҳамдир
.
Шу
ўринда
БМТнинг
1980
йилги
“
Товарларнинг
халқаро
олди
-
сотди
шартномалари
тўғрисида
”
ги
Вена
Конвенцияси
ва
1961
йилги
Чет
эл
расмий
ҳужжатларини
қонунлаштирилишини
легаллаштиришни
талаб
этилишини
бекор
қилувчи
Гаага
Конвенцияларига
қўшилишнинг
ўзи
етарлича
далил
бўла
олади
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
по
-
нятие
термина
международное
частное
право
и
его
функции
.
В
основной
части
статьи
рассматривается
место
международного
частного
права
в
современной
пра
-
вовой
системе
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
ме
-
ждународное
частное
право
играет
высокую
роль
в
национальных
системах
права
,
которые
следует
раз
-
вивать
на
основе
международных
норм
.
1
Ҳамроев
С
.
С
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
:
Ўқув
қўлланма
.
Тошкент
:
Адолат
, 2000. 5-
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
71
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes concept of the term the international private
law and its functions.
In the basic part of the article the place of the inter-
national private law in modern legal system are consid-
ered.
In the conclusion the author comes to opinion, that
the international private law plays a high role in national
systems of the right which should be developed on the
basis of the international norms.
Ш
.
Ё
.
Абдуқодиров
ТДЮИ
тадқиқотчиси
САВДО
ЁКИ
ВОСИТАЧИЛИК
ФАОЛИЯТИ
БИЛАН
ҚОНУНГА
ХИЛОФ
РАВИШДА
ШУҒУЛЛАНИШ
ЖИНОЯТИНИ
КВАЛИФИКАЦИЯ
ҚИЛИШНИНГ
АЙРИМ
МАСАЛАЛАРИ
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
Олий
Мажлиснинг
иккинчи
чақириқ
9-
сессиясида
таъкидлаб
ўтганидек
:
“
Юртимиздаги
ўзгариш
ва
янгиланишлар
жараёнининг
кўлами
кенгайиб
,
самарадорлиги
ошиб
боргани
сари
жамият
ҳаётининг
барча
соҳаларини
эркинлаштириш
ва
демократлаштириш
зарурати
тобора
кўпроқ
сезилмоқда
.
1
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
биринчи
чақириқ
14-
сессиясида
ва
иккинчи
чақириқ
1-
сессиясида
сиёсий
,
иқтисодий
,
ҳуқуқий
ва
маънавий
соҳаларни
эркинлаштиришга
қаратилган
стратегик
Дастур
қабул
қилинди
.
Бу
Дастур
Ўзбекистон
Республикасининг
барча
соҳаларини
,
жумладан
,
ишлаб
чиқариш
,
тадбиркорлик
,
саноат
,
қурилиш
каби
соҳалар
билан
бирга
аҳолининг
иқтисодий
ва
маънавий
соҳаларининг
ҳам
тубдан
янгиланишини
,
эркинлаштириш
каби
муносабатларни
ривожлантириш
ва
ислоҳ
қилишни
таъқазо
этади
.
Давлатимиз
томонидан
тадбиркорлик
фаолиятини
ривожлантириш
ва
ҳимоя
қилиш
,
уларга
шарт
-
шароитлар
яратишга
оид
бир
нечта
норматив
ҳужжатлар
қабул
қилинишига
қарамасдан
,
айрим
шахслар
бу
соҳадаги
жиноятларни
содир
қилишмоқда
.
Шундай
жиноятлардан
бири
савдо
ёки
воситачилик
фаолияти
билан
қонунга
хилоф
равишда
шуғулланиш
жинояти
ҳисобланди
.
Жиноят
объекти
–
бу
жиноят
қонуни
билан
мухо
-
фаза
этиладиган
ижтимоий
муносабатлардир
.
Савдо
ёки
воситачилик
фаолияти
билан
қонунга
хилоф
равишда
шуғулланиш
жиноятининг
(
ЖК
188
модда
)
умумий
объектини
Жиноят
кодексининг
бошқа
моддалари
сингари
Жиноят
қонуни
(
Жиноят
кодекси
)
билан
мухофаза
этиладиган
ижтимоий
муно
-
сабатлар
йиғиндиси
ташкил
этади
.
Тадбиркорлик
соҳасидаги
жиноятларни
тўғри
квалификация
қилиш
жиноий
тажовуз
объектининг
тўғри
аниқланишига
боғлиқ
бўлиб
,
жиддий
ёндашишни
талаб
этади
.
Ушбу
жиноятнинг
турдош
объекти
хўжалик
фаолияти
соҳасидаги
муносабатлар
ҳисобланади
.
Жиноят
кодексининг
188-
моддасида
назарда
тутилган
савдо
ёки
воситачилик
фаолияти
билан
қонунга
хилоф
равишда
шуғулланиш
жиноятининг
бевосита
объекти
-
қонунда
белгилаб
қўйилган
рўйхатдан
ўтиш
ва
савдо
ёки
воситачилик
фаолияти
билан
шуғулланиш
тартибидир
.
Профессор
Р
.
К
.
Қобуловнинг
фикрига
кўра
ушбу
«
жиноятнинг
бевосита
объекти
савдо
ёки
воситачилик
фаолияти
билан
шуғулланиш
тартибини
таъминлайдиган
ижтимоий
муносабатлардир
»
2
.
М
.
Х
.
Рустамбаев
ҳам
бу
борада
ўхшаш
фикр
билдиради
,
унингча
:
савдо
ёки
воситачилик
фаолияти
билан
қонунга
хилоф
равишда
1
Каримов
И
.
Ўзбекистонда
демократик
ўзгаришларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамияти
асосларини
шакллан
-
тиришнинг
асосий
йўналишлари
.
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 2002.
11-
б
.
2
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексига
шархлар
.
Тош
-
кент
:
Адолат
, 1997. 241-
б
.