45
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
1 (6) 2024
Usmanova Rano Mirjalilovna
TA'LIM XIZMATLARI BOZORINI RIVOJLANTIRISHDA XORIJIY MAMLAKATLARNING
TAJRIBASI VA ULARDAN FOYDALANISH IMKONIYATLARI
Annotatsiya:
Dunyoda ta'lim sohasi, birinchidan, mamlakatlarning ij moiy-iq sodiy taraqqiyo ni
ta'minlovchi yetakchi omilga aylandi, ikkinchidan esa, aholining bilim darajasi, ta'lim va fan infratuzilmasining
rivojlanganligi, yangi bilimlar, innovatsiya faoliya , ishlab chiqarishdagi yangi texnologiyalar iq sodiyotni barqaror
va samarali rivojlan rishning zaruriy shar dir.
Аннотация:
В мире сфера образования стала, во-первых, ведущим фактором, обеспечивающим
социально-экономическое развитие стран, во-вторых, уровень знаний населения, развитие
образовательной и научной инфраструктуры, новых знаний, инновационной деятельности, новые
технологии в производстве являются необходимым условием стабильного и эффективного развития
экономики.
Annota on
:
In the world, the educa on sector has become, firstly, the leading factor ensuring the socio-
economic development of countries; secondly, the level of knowledge of the popula on, the development of
educa onal and scien fic infrastructure, new knowledge, innova on, new technologies in produc on are a
necessary condi on for stable and effec ve economic development.
Kalit so'zlar:
inson resurslari, ta'lim xizmatlari bozori, ij moiy-iq sodiy rivojlanish, ta'lim sohasi, ta'lim, yukori
malakali ishchi kuchi, malaka oshirish, mexnat bozori, bilim, malakaviy tayergarlik.
46
1 (6) 2024
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
KIRISH
Dunyoda ro‘y berayotgan jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, birinchidan,
ta’lim tizimining rivojlanishiga ma’lum
darajada ta’sir etmasdan qolmaydi,
ikkinchidan esa, inqirozdan keyingi
rivojlanishda ta’lim tizimi tayyorlayotgan
kadrlarning sifati, salohiyati hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi-
ning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri
hamda uning oqibatlarini yumshatishga
ma’lum darajada yangi sharoitlarga
moslashtirilgan kadrlar tayyorlash milliy
modelining ishlab chiqilishi va hayotga
tatbiq etilishi ijobiy ta’sir etdi. Ushbu model
shaxsni har taraflama shakllantirish,
unga munosib hayot kechirishi uchun
sharoit yaratish, shuning barobarida
mamlakatning rivojlanishi va iqtisodiy
o‘sishni ta’minlashda kishilarning faol
ishtirok etishlarini talab qiladi.
ADABIYOTLAR SHARHI
Tahlillar
shuni
ko‘rsatadiki,
mamlakatimizda
ta’lim
sohasining
iqtisodiy jihatlarini tadqiq qilish XX
asrning 90- yillari o‘rtalaridan boshlangan.
Ungacha bo‘lgan davrda E.G‘.Nabiev
xizmat ko‘rsatish sohasining takror
ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rni bilan
bog‘liq muammolarni tahlil etishda inson
kapitali va uning jamg‘arilishi bilan bog‘liq
jihatlarni tadqiq etgan .
S.S.G‘ulomov o‘z kitobida mustaqillik
yillarida ta’lim xizmatlari bozorining
asosiy sub’ekti bo‘lgan oliy ta’lim tizimi
rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini
yoritib
bergan.
Uning
fikricha,
«Ta’lim shunchaki jamiyat hayotining
tomonlaridan birigina emas, balki umuman
jamiyatni rivojlanishning yetakchi tizimini
hosil qiluvchi omil bo‘lmoqda» .
M.X.Saidov
esa
oliy
ta’limni
investitsiyalash, boshqarish va uning
marketingi bo‘yicha tadqiqotlar olib
borgan.
METODOLOGIYA
Tadqiqot
ishida
kuzatish,
umumlashtirish, omilli va dinamik
taqqoslash, mantikiy tahlil usullaridan
foydalanilgan.
O‘zbekiston
bugun
xalqaro
hamjamiyatning va global moliyaviy-
iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy
qismi hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash
joizki, bank tizimini qo‘llab-quvvatlash,
ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish,
texnik yangilash va diversifikatsiya qilish,
innovatsion texnologiyalarni keng joriy
etish - O‘zbekiston uchun inqirozni bartaraf
etish va jahon bozorida yangi marralarga
chiqishning ishonchli yo‘lidir.
O‘z navbatida ta’lim tizimi fan
sohasi bilan hamkorlikda bilim berish,
ilg‘or fan-texnika va texnologiyalardan
keng foydalanish, milliy iqtisodiyotimizni
ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning
turli
yo‘nalishlarida
innovatsiyalarni
yaratadi, natijada milliy iqtisodiyot
raqobatbardoshligini
ta’minlaydi.
Bu
holatni esa ta’lim xizmatlari bozoridagi
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni takomil-
lashtirishning ustuvor yo‘nalishlarini
belgilashda va ilmiy-amaliy takliflarni
ishlab chiqishda e’tiborga olish zarur.
Aytib o‘tish lozimki, O‘zbekistonda
aholining bilim darajasi uning jahon
iqtisodiyotidagi
raqobatbardoshligini
ta’minlovchi omillardan biridir. Chunki,
ta’lim tizimini barqaror rivojlantirish
iqtisodiy
o‘sishning
xomashyoga
asoslangan modelidan yangi tejamkor
texnologiyalariga asoslangan modeliga
o‘tishga imkon yaratadi. Shu nuqtai
nazardan ta’lim bozorining asosiy
sub’ekti bo‘lgan oliy ta’lim muassasalarini
rivojlantirishning xorij tajribasini o‘rganish
va uni mamlakatimizga joriy etish
imkoniyatlarini aniqlash muhimdir.
Germaniya oliy ta’lim asosini davlatga
qarashli bo‘lgan oliy o‘quv yurtlari tashkil
etadi. Xususiy oliy o‘quv yurtlarining oxirgi
yillarda jadal rivojlanishiga qaramasdan
ularning ta’lim tizimidagi ulushi kam. Ular,
birinchidan, mehnat bozoridagi talabni
qondirishga yo‘naltirilgan katta bo‘lmagan
oliy o‘quv yurtlaridir, ikkinchidan, xususiy
kompaniyalarning moliyaviy ko‘magi
yordamida tashkil etilgan yoki korporativ
ta’lim muassasalaridir.
Germaniyada oliy ta’lim muassasa-
larining ikki turi mavjud – universitetlar
va oliy kasbiy o‘quv yurtlari. Oliy kasbiy
o‘quv
yurtlarining
universitetlardan
farqi, ularning ixtisoslashgan o‘quv
muassasalari
ekanligi
va
ko‘lami
bo‘yicha
universitetlarga
nisbatan
kichik bo‘lganliklari hamda o‘qishning
o‘rtacha davomiyligi besh yil ekanligidir
(universitetlarda 7 yil).
Germaniyada ta’lim tizimi mahalliy
hukumatlar tomonidan boshqariladi. Ular,
birinchidan, ta’lim tizimini rivojlantirish,
va ular shu jumladan oliy o‘quv yurtlarini
boshqarish bo‘yicha to‘liq avtonomiyaga
egadirlar. Ikkinchidan, oliy ta’lim
muassasalariga kirish talablari, o‘quv
rejalari doirasi, sinov tizimi, professor-
o‘qituvchilarning shtat jadvali va ish haqini
to‘lash tizimini nazorat qiladilar.
Mahalliy organlarning oliy ta’lim
tizimini boshqarish bo‘yicha faoliyatini
hududiy ta’lim va madaniyat vazirliklari
konferensiyasi
muvofiqlashtiradi.
Uning tarkibida oliy ta’lim sohasidagi
siyosat va boshqaruv qo‘mitasi faoliyat
yuritadi. Hukumat bilan aloqalarda oliy
ta’lim muassasalarining manfaatlarini
oliy maktab rektorlari va prezidentlari
konferensiyasi himoya qiladi. Ushbu organ
turli federal va yerlar mahalliy vazirliklari
va ta’lim tizimi o‘rtasida vositachi
bo‘lib hisoblanadi. “Ta’lim tizimini va
tadqiqot ishlarini rivojlantirish” federal
hududiy komissiyasi hukumat darajasida
harakat qiluvchi qo‘shma organdir. U
mamlakat miqyosida ta’lim tizimini
rivojlantirishning umumiy masalalari va
ilmiy-tadqiqot faoliyatini moliyalashtirish
bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish bilan
shug‘ullanadi.
Undan
tashqari
oliy
ta’lim
muassasalarining boshqaruv tuzilmasi
va usullarini takomillashtirish bilan
“Oliy maktabning axborot tizimi” deb
nomlangan, mahalliy va federal hukumatlar
tomonidan moliyalashtiriladigan maxsus
organ shug‘ullanadi. Germaniyada 1978
yilda Oliy ta’lim to‘g‘risida qonun qabul
qilingan. Demak Germaniyada oliy
ta’limni boshqarish davlat miqyosida
nomarkazlashtirilgan xususiyatga ega,
biroq mahalliy (yerlar) miqyosda o‘ta
markazlashtirilgandir.
Umuman olganda oliy ta’limni
moliyalashtirishda hukumatning ulushi 8
foizni, hududiy hukumatlarning ulushi 90
foizni, alohida shaxslar va tashkilotlarning
ulushi 2 foizni tashkil etadi . Germaniyada
ta’limga yo‘naltirilgan xarajatlar yalpi
ichki mahsulotning 45 foiziga tengdir.
Oliy ta’lim muassasalarini moliyalashtirish
jarayoni ko‘p bosqichli, murakkab jarayon
hisoblanadi. Bunda har xil darajadagi
hukumat organlarining nazorati kuchlidir.
Globallashuv jarayoni Yevropa Itti-
foqida oliy ta’lim tizimini unifikatsiyalash,
Germaniyada esa oliy ta’lim tizimini
isloh etish zaruriyatini keltirib chiqardi.
Uning maqsadi oliy ta’lim tizimida
raqobat muhitini shakllantirish va ta’lim
olish sifatini oshirishni rag‘batlantirish
mexanizmlarini tatbiq etishdan iborat.
Yaponiyada oliy ta’lim tizimi tari-
xiy jihatdan nemis modeli ta’sirida
shakllangan. Tashkiliy jihatdan ta’lim
vazirligi tomonidan markazlashtirilgan
boshqaruv universitetlarning avtonom
faoliyat yuritishi bilan uyg‘unlashtirilgan.
Universitet fakultetlari, aspirantura-
lari, ilmiy-tadqiqot institutlari va markazlari
universitet rahbarlaridan holidir. Ular
ta’lim vazirligi tomonidan bevosita
boshqariladi. Universitet rektorlari o‘ziga
xos konfederativ birlashmalarning faxriy
rahbarlari bo‘lib hisoblanadi. Shu bilan
birga kvaziavtonom tizim ta’lim vazirligi
tomonidan ishlab chiqilgan qoidalar
asosida faoliyat yuritadi. Akademik
bo‘limlar boshliqlari ta’lim vazirligining
siyosatini hayotga tatbiq etuvchilar bo‘lib
hisoblanadilar.
Yaponiyada 783 universitetlar faoliyat
yuritadi. Bular 86 milliy, 92 munitsipal va
605 xususiy universitetlardir.
Yaponiyada amalga oshirilayotgan
oliy ta’lim tizimini isloh etish tadbirlari
universitetlarning
avtonom
tarzda
faoliyat yuritishini kuchaytirish, ularning
rahbarlariga budjetni shakllantirish va
kadrlarga haq to‘lash, o‘quv dasturlarini
ishlab chiqish va yangi kurslarni ochish
masalalarida qarorlar qabul qilish bo‘yicha
mustaqillik berishni nazarda tutadi.
Bu borada quyidagi tadbirlarni amalga
oshirish mo‘ljallangan:
- universitetlarga davlat muassasasi
maqomini ochiq hissadorlik jamiyati
maqomiga o‘zgartirishga ruxsat berilishi
orqali
ularning
boshqarish
tizimi
samaradorligini oshirishni ta’minlash;
- professor-o‘qituvchilarni bir umrga
yollash tizimidan shartnoma tizimiga
o‘tkazish. Bu tadbir universitetlarga
yoshlarning ishga kelishini rag‘batlantiradi;
- universitetlarning kadrlar tayyorlash
dasturlarini samaradorligini oshirish,
shu bilan birga ilmiy-tadqiqot sohasida
ularning xususiy korporatsiyalar bilan
hamkorligini kuchaytirish maqsadida
bu universitetlardan majburiy olti yillik
rivojlanish rejalarini ishlab chiqishni
talab etish, moliyalashtirishni esa ushbu
47
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
1 (6) 2024
rejalarning bajarilishiga qarab amalga
oshirish;
- mutaxassislarni tayyorlash, yangi
dasturlarni amaliyot talablariga mos
ravishda o‘zgartirish;
- islohotlarni amalga oshirish
milliy
universitetlarni
boshqarishni
takomillashtirishni nazarda tutadi. Har
bir milliy universitet ikkita maslahat
kengashiga ega bo‘lishi belgilangan.
Birinchi kengash o‘qituvchilar jamoasi
vakillaridan iborat bo‘lib, u o‘qitish
dasturlari va ilmiy faoliyat masalalari
bilan shug‘ullanadi. Boshqaruv va
moliyalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan
masalalar
bilan
ikkinchi
kengash
shug‘ullanadi. Uning tarkibi hukumat,
sanoat, ta’lim vazirliklari vakillari va
ta’lim sohasi bo‘yicha mutaxassislardan
iborat. Kengashlar universitet rektoriga
o‘z takliflarini taqdim etadilar. Universitet
rektorlari ularni qo‘shma yig‘ilishda
muhokama qiladilar.
AQSh oliy ta’lim tizimining o‘ziga xos
xususiyatlari. AQShda ta’lim tizimining
asosiy, o‘ziga xos xususiyatlaridan biri
–
uning
nomarkazlashtirilganligidir.
Mamlakat konstitutsiyasiga binoan ta’lim
tizimi shtatlar tomonidan boshqariladi va
moliyalashtiriladi.
AQShning
oliy
ta’lim
tizimi
quyidagilar bilan tavsiflanadi:
- oliy o‘quv yurtlarining keng
avtonomiyasi va ular faoliyati ustidan qattiq
markazlashtirilgan davlat nazoratining
yo‘qligi; davlat va xususiy sektorlarning
mavjudligi; moliyalashtirishning ko‘p
manbaligi;
- oliy ta’lim tizimida raqobat
muhitining shakllanganligi sababli uning
yuqori samaradorlikka ega ekanligi.
AQShda oliy ta’limga har doim
iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini
ta’minlovchi omil sifatida qarab kelingan.
Hozirgi sharoitda oliy ta’lim sohasida
vujudga kelgan muammolarni hal etish
uchun bu tizimni qo‘llab-quvvatlash
bo‘yicha yangi strategik yondashuvlar
ishlab chiqish dolzarb hisoblanadi.
Oliy ta’limdagi asosiy muammo
oliy ta’lim muassasalarining yetarli
darajada moliyalashtirilmasligidir. Shtatlar
hukumatlari oliy ta’lim muassasalaridan
bir tarafdan ko‘proq mutaxassislarni
tayyorlashni talab etadilar, ikkinchi
tarafdan esa ajratilayotgan moliyaviy
resurslarni
qisqartirishga
harakat
qiladilar. Oliy ta’lim muassasalari vujudga
kelayotgan muammolarning sababini oliy
ta’limga ajratilayotgan mablag‘larning
yetishmasligida
ko‘radilar.
Ushbu
holatning mavjudligi o‘quv muassasalari
faoliyatini amalga oshirishni, ularning
rivojlanishini
rejalashtirish,
shtatlar
hukumatlari
tomonidan
ularning
oldilariga qo‘yilgan ustuvor vazifalarning
bajarilishini
qiynlashtiradi.
Bunday
sharoitda
oliy
ta’lim
muassasalari
budjetdan
moliyalashtirish
bo‘yicha
o‘z talablarini asoslash uchun maslahat
beruvchi
kompaniyalar
yordamida
turli tadqiqotlarni o‘tkazishga harakat
qilmoqdalar.
XX asrning 90-yillari boshida
mutaxassislar tomonidan Fransiya oliy
ta’lim tizimini isloh etish va milliy ta’lim
konsepsiyasini qayta ko‘rib chiqib ushbu
yo‘nalishda yangi siyosatni ishlab chiqish
g‘oyasi ilgari surildi. Bu yo‘nalishda
quyidagilar taklif etilgan:
- oliy o‘quv yurtlarini boshqarishni
nomarkazlashtirish,
ta’lim
vazirligi
esa asosan ta’lim xizmatlari sohasi
rivojlanishini strategik rejalashtirish, ta’lim
sifatini tahlil etish, muvofiqlashtirish,
baholash va nazorat qilish vazifalarini
bajarishi, qolgan vazifalar esa mahalliy
boshqaruv organlari ixtiyoriga berilishi;
- ta’lim xizmatlari bozorida oliy
ta’lim muassasalari o‘rtasida raqobatni
kuchaytirish. Bunga erishish uchun
davlatga qarashli bo‘lgan va xususiy oliy
o‘quv yurtlar o‘rtasidagi tengsizlikni
bartaraf etish, mahalliy hukumat organlari,
tadbirkorlik uyushmalari yoki tadbirkorlar
birlashmalari tomonidan oliy o‘quv
yurtlarini barpo etishni rag‘batlantirish.
Rossiya ta’lim sohasida davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishlari qilib
quyidagilar belgilangan:
- zamonaviy uzluksiz ta’lim tizimini
rivojlantirish;
- kasbiy ta’limning sifatini oshirish;
- ta’lim tizimining investitsion
jozibadorligini oshirish;
- ta’lim tizimida samarali iqtisodiy
munosabatlarni rivojlantirish.
Rossiya oliy ta’lim tizimida mavjud
bo‘lgan
muammolar
quyidagilardan
iborat: ta’limning mazmuni va
texnologiyalarining
hozirgi
zamon
talablariga javob bermasligi yoki mos
emasligi; ta’lim tizimining mehnat bozori
talablariga moslasha ololmayotganligi;
yuqori
malakali
o‘qituvchilar
va
xodimlarning yetishmasligi.
Germaniya,
Yaponiya,
AQSh,
Fransiya va Rossiya oliy ta’lim tizimlarining
tuzilishi, boshqaruvi va moliyalashtirish
tizimlarida ma’lum darajadagi farqlar
mavjud. Biroq shunga qaramasdan
ularning asosiy belgilari bir- biriga mos
keladi. Ular quyidagilardan iborat:
-globallashuv
jarayoni
ta’sirida
mamlakatlarning
jahon
bozoridagi
raqobatbardoshligini ta’minlash oliy ta’lim
tizimini isloh etish va doimiy ravishda ro‘y
berayotgan o‘zgarishlarga moslashtirib
borish zarurligining tan olinishi;
- oliy ta’lim tizimini boshqarishni
nomarkazlashtirishning zarurligi, davlat
organlarini
tomonidan
boshqarishni
to‘g‘ri usullardan bilvosita, ya’ni iqtisodiy
usullarga o‘tkazishning zarurligi;
- ta’lim xizmatlari bozorida oliy ta’lim
muassasalari o‘rtasida sog‘lom raqobat
muhitini shakllantirish, oliy o‘quv yurtlar
faoliyatini strategik menejment asosida
olib borishning zarurligi;
-mamlakatlar aholisining barcha
qatlamlariga oliy ta’lim olishga teng
imkoniyatlarni yaratish asosida oliy
ta’limni ommaviylashtirish, oliy ta’limni
moliyalashtirishning yangi mexanizmlarini
joriy etishga harakat qilish va uning
samaradorligini oshirish, tahlil etilgan
mamlakatlarda oliy ta’limni rivojlantirish,
uni
tashqi
muhitga
moslashtirish,
samaradorligini
oshirish
borasidagi
mavjud muammolar u yoki bu darajada
bizning mamlakatimiz ta’lim tizimiga ham
xosligi;
- xorijiy mamlakatlarda oliy ta’lim
tizimini
takomillashtirish
borasidagi
quyidagi tajriba bizning mamlakatimiz
uchun ahamiyatlidir:
-oliy ta’lim tizimini boshqarishni
markazlashtirish va nomarkazlashtirish
o‘rtasida oqilona nisbatni topish va
boshqaruvda iqtisodiy usullarga o‘tish;
-ta’lim
xizmatlari
bozorida
sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish
mexanizmini takomillashtirish;
-oliy ta’lim sifatini oshirish;
- oliy ta’limni moliyalashtirishning
yangi mexanizmlarini joriy etish.
Tahlil etilgan mamlakatlarda oliy
ta’limni rivojlantirish, uni tashqi muhitga
moslashtirish, samaradorligini oshirish
borasidagi mavjud muammolar u yoki
bu darajada bizning mamlakatimiz ta’lim
tizimiga ham xosdir. Shu bois bu borada
ularning tajribasi O‘zbekiston Respublikasi
uchun ham ahamiyatlidir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Monografiya. Ta’lim xizmatlari bozorida iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirish. R.M.Usmanova, A.Qodirov, A.M.Tursunov,
2015.
2. Abulqosimov X.P. Shakllanayotgan bozor iqtisodiyotida inson omili va uni faollashtirish - T., TMI, 2006, 187 - B.
3. Бабаян С.А., Зуев В.М. Кадры в условиях рынка - М.: Экономика, 1992, -160 B.
4. Becker G. Human Capital. N.Y.: 1964, - 43 P.
5. Бартенев С. Экономические теории и школы–М.: Бек,1999, - 352 C.
6. Теория и практика интегративных исследований в гуманитаристике / [Р. М. Ковалева и др. ; редкол.: Р. М. Ковалева (гл.
ред.) и др.] ; БГУ. Минск : БГУ, 2021, - 295 C.
7. Макарова М. В. Управленческий консалтинг в сфере образования : учеб. пособие для учреждений высшего образования /
М. В. Макарова. М. : Юрайт, 2021, 79 C. : ил.
8. Сорокин П. А. Человек, цивилизация, общество / П. А. Сорокин. – М: Издательство политической литературы, 1992, –393 C.
9. - Касьяненко, Т. Г. Анализ и оценка рисков в бизнесе: учебник и практикум для вузов / Т. Г. Касьяненко, Г. А. Маховикова.
— 2-е изд., перераб. и доп. — Москва: Издательство Юрайт, 2023, — 381 C. — (Высшее образование). — ISBN 978-5-534-00375-8. —
Текст: электронный // Образовательная платформа Юрайт [сайт]. — URL: https://urait.ru/bcode/510969
