57
Alfraganus University
АҐМАД ЗАКИ ВАЛИДИЙИНИНГ
АҐМАД ЗАКИ ВАЛИДИЙИНИНГ
ТУРКИЙ ХАЛЈЛАР МЕРОСИГА
ТУРКИЙ ХАЛЈЛАР МЕРОСИГА
ОИД МАЪЛУМОТЛАРИ
ОИД МАЪЛУМОТЛАРИ
INFORMATION ABOUT THE HERITAGE
OF THE TURKIC PEOPLE AHMAD ZAKI VALIDI
ИНФОРМАЦИЯ О НАСЛЕДИИ ТЮРСКОГО НАРОДА АХМАДА ЗАКИ
Муминжон Исохонович ХУЖАЕВ
¹
,
Мавлуда Каримжановна РАХИМШИКОВА
²
Аннотация
Туркий халқининг бой маънавий-маданий, диний-фалсафий мероси, миллий қадриятлар, урф-одат,
анъаналар тикланди. Ушбу йилларда маънавиятимизни ажралмас қисми бўлган ислом дини қадриятларни
тиклаш борасида улкан ишлар амалга оширилмоқда.
Ҳозирги давргача маърифатпарвар олимнинг диний-фалсафий мероси Вена, Бонн, Истанбул, Манчестер,
Гёттинген университетларининг ислом тарихи ва илмлари бўйича олиб борилаётган тадқиқотлар учун
муҳим манба бўлиб хизмат қилмоқда. У ўзининг салмоқли фалсафий асарлари, бой илмий мероси билан
нафақат ислом балки жаҳон фалсафаси тараққиётида муайян из қолдирди. Аҳмад Заки Валидий ўзининг
миллий маърифатпарварлик ғояси туфайли ҳамда муайян тарихий шароит тақозоси билан таъқиблар
-
га, қийинчиликларга дуч келиб, хорижда яшашга ва ижод қилишга мажбур бўлган. Шўролар даврида мил
-
латчилик тамғаси остида унинг таълимоти ўрганилмади, асарлари нашр этилмади. Чоп этилган баъзи
асарларини ўрганиш жиддий таъқиқланди. Модомики шундай экан, маърифатпарвар олим таълимотини
диний-фалсафий таҳлил қилиш, унинг ғояларини миллий ва умуминсоний маданият нуқтаи назаридан
мустақил ўрганиш долзарб аҳамиятга эга.
Annotation
The rich spiritual-cultural, religious-philosophical heritage, national values, customs and traditions of the Turkish
people have been restored. In these years, great work is being done to restore Islamic values, which are an integral part
of our spirituality. Until now, the religious-philosophical heritage of the enlightened scientist serves as an important
source for researches on the history and sciences of Islam at the universities of Vienna, Bonn, Istanbul, Manchester,
Göttingen. With his important philosophical works and rich scientific heritage, he left a certain mark on the development
¹ Ўзбекистон халқаро ислом академияси доценти, фалсафа доктори (PhD) Тошкент, Ўзбекистон. e-mail: mumin_81@mail.ru. ORCID:
0000-0002-0522-1692,
² Мухтор Ауэзов номидаги Жанубий Қозоғистон университети доценти фалсафа фанлари номзоди
УДК: 2:1:37
58
Alfraganus University
of not only Islamic but also world philosophy. Ahmad Zaki Walidi was forced to live and create abroad due to his idea
of national enlightenment and due to certain historical circumstances, facing persecution and difficulties. During the
time of the Soviets, under the label of nationalism, his teachings were not studied and his works were not published.
The study of some of his published works was strictly prohibited. As long as this is the case, the religious-philosophical
analysis of the teachings of the enlightened scientist, the independent study of his ideas from the point of view of
national and universal culture are of urgent importance.
Аннотация
Восстановлены богатое духовно-культурное, религиозно-философское наследие, национальные ценности,
обычаи и традиции турецкого народа. В эти годы проводится большая работа по возрождению исламских
ценностей, которые являются неотъемлемой частью нашей духовности. До сих пор религиозно-философ
-
ское наследие просвещенного ученого служит важным источником для исследований по истории и науке
об исламе в университетах Вены, Бонна, Стамбула, Манчестера, Геттингена. Своими важными фило
-
софскими трудами и богатым научным наследием он оставил определенный след в развитии не только
исламской, но и мировой философии. Ахмад Заки Валиди был вынужден жить и творить за границей из-за
своей идеи национального просвещения и в силу определенных исторических обстоятельств, столкнувшись
с гонениями и трудностями. Во времена Советов под ярлыком национализма его учение не изучалось, а его
труды не издавались. Изучение некоторых из его опубликованных работ было строго запрещено. Пока это
так, религиозно-философский анализ учения просвещенного ученого, самостоятельное изучение его идей с
точки зрения национальной и общечеловеческой культуры имеют актуальное значение.
Kalit so‘zlar:
Ilmiy, metod, A.Validov, tayanch, yutuq, an’ana, G‘arbiy, Yevropa, tarix, tadqiqot.
Key words:
Scientific, method, A.Validov, relie, achievement, tradition, Western, Europe, history, research.
Ключевые слова:
Научный, метод, А.Валидов, религ, достижение, традиция, Запад, Европа, история,
исследование.
Кириш.
Жаҳон тан олган файласуфларнинг асарлари
бугунги кунгача ўзбек тилига таржима ва тадқиқ
этилмаганлиги аксарият зиёлилар хусусан, ёшла-
римиз уларнинг диний-фалсафий қарашлари
билан яхши таниш эмас. Шу боис, Аҳмад Заки
Валидийнинг бошқирд, турк ва бошқа тилларда
ёзилган асарларини ўзбек тилига таржима қи-
лиш, ундаги ахлоқий, ижтимоий-сиёсий, диний
қарашларни илмий асосда тадқиқ қилиш муҳим.
Бу эса, ўзбекистонлик файласуфлар олдидаги ўз
ечимини топиш зарур бўлган илмий-концептуал
муаммолардан бири ҳисобланади.
Жаҳон тарихчиси, шарқшунос, исломшунос,
жадид, туркий тилшунос ва файласуф олим Аҳ-
мад Заки Валидийнинг ҳаёти ва ижодини ўрганар
эканмиз олимнинг тарих, фалсафа, ислом илмида
ниҳоятда улкан мерос қолдирганлигини гувоҳи
бўламиз. Валидийшунос олим М.Абдураҳмонов
мутафаккир шахсияти ҳақида қуйидагича маъ-
лумотларни келтириб ўтади: “Аҳмад Заки Вали-
дий Бошқирдистон Республикасининг Ишимбой
райони (Собиқ Стерлитамак уезди)нинг Кузен
овулида Аҳмадшоҳ Валид ўғли Кузанов диндор,
маърифатпарвар ва ўз даврининг зиёли оиласида
1890 йил 10 декабрда таваллуд топди. У бошланғич
таълимни отаси ва тоғасининг Утякдаги мад-
расасида, шунингдек Уфа шаҳрида ва Қозондаги
“Усмония”, “Шаҳобиддин Маржоний”, “Қосимия”
мадрасаларида таҳсил олади”.[1] Айни шу оилавий
шарт-шароит Валидийнинг дунёқарашини юкса-
лишида устувор аҳамият касб этган.
Амир Юлдашбаев алломанинг тил билиш имко-
ниятлари ҳақида қуйидагича фикр-мулоҳазаларни
билдириб ўтади: “Валидий олти-етти ёшларида-
ноқ араб, форс ва рус тилларини ўргана бошлайди.
Араб ва форс тиллар Шарқ тиллари бўлгани учун
Шарқ тарихи ва адабиётига қизиқа боради. Шу
орқали рус шарқшунос олимлари асарлари билан
ҳам таниша боради”. [2] Бунинг ўзига яраша саба-
бларидан бири Валидийнинг отаси ҳарбий хизмат-
ни ўтаётганида, рус тилини яхши билмаганлиги
туфайли кўп азоб чеккан ва ўғилли бўлса аввало
унга рус тилини ўргатишни кўнглига тугиб қўяди.
Заки Валидий Уфа ва Қозонга таҳсили даври
ижодий фаолиятининг бошланғич даври бўлиб
унинг дастлабки илмий мақолалари жадид маъ-
рифатпарварлиги ғояларига ҳамоҳанг тарзда ўша
даврнинг ислоҳчи матбуоти “Таржимон”, “Шўро”,
“Мактаб”, “Маржоний”, “Вақт”, “Суюмбека”,
“Юлдуз”, “Турмуш” каби журнал ва рўзномалар
саҳифаларида мунтазам эълон қилина бошланди.
Заки Валидий илк мақолаларини 1908 йилдан
бошлаб Астраханнинг “Идель” газетасида чиқара
бошлайди. Газетанинг муҳаррири Абдураҳмон
Гумеров тоғасининг шогирди бўлган ёш олим
Валидий “Мурод Афанди ва машҳур олим Маржо-
ний” тўғрисида мақола ёзади (1908 йил 30 январ,
3 феврал). Мақолада ёш олим Мурод Рамзийнинг
фикрларига қарши чиқади. Яъни, Шаҳобиддин
Маржонийнинг китоби “Талфиқ ва ахбор ва тал-
фиқ ал-асар фи ва Қанғ Қазан ва Булғар мулук
ат-татар” (“Қозон ва Булғор татар ҳукмдори та-
рихининг кўчирмачилик гувоҳлари”)ни ва ундаги
хулосавий фикрларини Мурод Рамзий жаҳолат-
59
Alfraganus University
параст” [3], деган хулосага келишдан ташқари
Заки Валидий Шарқда VI-XIX асрларда мазкур
илм билан шуғулланганларнинг ислом мадани-
ятига қўшган ҳиссаси, ижоди ва ҳаёти тўғрисида
библиографик тўплам яратади. “Тўпламда Шаҳо-
биддин Маржонийнинг илмий меросини баҳолаб,
“Мустафад ал-ахбор фи-аҳволи Казан ва Булғор”
асарини жуда керакли эканини алоҳида таъкид-
лайди”.[4] Умуман олганда ёш олим Маржоний-
нинг асарларини 1906-1907 йиллардан бошлаб
ўрганади. Шунингдек, Шаҳобиддин Маржоний
Мовароуннаҳр аҳолисининг ижтимоий аҳволи
ҳақида ўзининг “Аълаам абнаъ-уд-даҳр ё аҳволи
Мовароуннаҳр” (“Мангу давр ёхуд Мовароуннаҳр
аҳолисининг аҳволи тўғрисидаги хабарлардан
кўчирма”) номли араб тилидаги асарини ёзади.
Унинг саккиз жилдлик араб тилида битилган
бошқа “Вафият ал-аслоф ва тахият ал-ахлоф”
(“Аждодларга таъзиянома, авлодларга васиятно-
ма”) номли йирик асари мусулмон Шарқининг
VI-XIX асрлардаги фани ва маданияти намоён-
далари ҳаёти тўғрисидаги бой манбашунослик
маълумотларидан ва уларнинг асарларидан таркиб
топган эди. Шаҳобиддин Маржонийнинг араб ти-
лидаги “Ҳурфат-ал-ҳавоқин ли арфот ал ҳавоқин”
(“Улар ҳаётини билиш учун ҳоқонлар қароргоҳи”)
номли мақоласини В.Радлов рус тилига таржима
қилиб, чоп эттирди. Шаҳобиддин Маржонийнинг
“Мустафод ал-ахбор фи аҳволи Қозон ва Булғор”
(“Қозон ва Булғордаги аҳвол тўғрисидаги маълу-
мотлардан фойдаланиш”) номли саккиз жилдли
фундаментал асарига бошқа материаллар билан
бир қаторда, Олтин Ўрдадаги чингизийлар суло-
ласи ва Ўрта Осиё тарихига бағишланган яхлит
бўлимлар киритилди.
Усул-метод.
Валидийнинг диний-фалсафий дунёқарашини
юксалишида “Муҳаммад Содиқ Сорий Тоғийнинг
“Исбот эътиқоди”, Солиҳ Камолнинг “Мухтасари
тарихи ислом” китоблари, фонийлардан Баттол-
нинг “Назариёти адабия”си, Олимжон Иброҳи-
мовнинг “Татар шоирлари”ни асарлари муҳим
манба бўлиб хизмат қилган. Заки Валидий асосан
турк олими, сиёсатчиси Меҳмед Орифбейнинг
“Минг бир ҳадис” асарини ва ҳаётини ўрганишга
қаратади. Олим Меҳмед Орифбейнинг қуйидаги
сатрлари катта таъссурот қолдиради: “Ё Раббий,
фойдасиз илмдан ва мақбул бўлмаган амал ва ибо-
датдан сенга сиғинаман” деган ҳадисини шарҳлар
экан, ислом динига эътиқод қилувчи миллатлар
учун балога айланган калом ва схоластик мантиқ
Қуръони Каримни ўрганиш ортиқча деб танқид
қилади ва бу каби илмларни кераксиз, деб ҳисо-
благан эди. Валидийга бу фикр қаттиқ таъсир қи-
лади, араб тили ва адабиёти ҳамда арабча тарихий
асарларни ўқишда катта аҳамият бера бошлайди.
Валидий Шаҳобиддин Маржонийнинг илмий
фаолиятини ўрганар экан, Маржоний асарлари-
да Ислом динини инсон онгига ахлоқий нуқтаи
назардан ҳам сингдириш, тушунтириш ва қай
ҳолатда фанга нисбат берилишини ҳамда диний,
дунёвий фанларнинг уйғун ҳолатда таълим-тар-
биядаги аҳамиятини қуйидагича изоҳлади, “Ис-
лом фалсафа ва ҳикматни инкор этмайди. Фанга
келсак, уларнинг барчаси хайрлидир”, деган
хулосага келади. Валидий таъкидлашича: “Шаҳо-
биддин Маржоний ўз ижодида Қорахонийлар
тўғрисида тўлиқ маълумот бериб, қўлёзмаларни
ўрганиб, кўчириб олади. Шунингдек, Қорахонийлар
сулоласи ҳақида “Жавоҳир-ул-мудиййа”, “Вафа-
ёт-ул-аъён” Ибн Холлиқон, Кадихон Ўзгандий-
нинг “Китоб Фатво”, Мирзо Ҳайдар Дўғлотнинг
“Тарихи Рашидий” асарларини ўрганиб Муъин
ул-Фуқаронинг “Туллузода” каби алломаларнинг
асарларини ўрганади ва улардаги нумизматикага
оид матнларни йиғади ва шарҳлайди”.
Валидийнинг тоғаси Ислом метафизикаси ва
фалсафасига доир мадраса китобларига араб ти-
лида шарҳлар ёзган. Араб тилидаги ҳошияларни
китоблар босилаётганда, тасҳиҳ йўли билан китоб
муаллифларининг таржимаи ҳолларини ёзган.
Тоғасининг араб адабиётидан таржима қил-
ган “Қалйубий” латифалари ҳам бўлган. Ҳабиб
Нажжор сиёсатдан ҳам хабардор эди. Тоғаси Ҳабиб
Нажжор Туркиядан газета олиб келиб ўқир ва у
ҳам Валидийнинг отаси сингари араб тилидаги
диний-фалсафий, ахлоқий асарлар билан шуғул-
ланган. Аммо отаси ва тоғасининг дунёқарашида
фарқли томонлар бор эди. Бу қараш тоғаси дунё-
нинг айлана шаклда эканини Камиль Фламмари-
оннинг таржимасидан билган эди.
Натижалар.
А.З.Валидий яшаган даврдаги ижтимоий ҳаёт
қай даражада бўлганлиги ва фикрлар тор доирада
бўлиб қолганлиги хусусан, диний мунозаралар ис-
лом ва христиан дини тарихини ўрганишга бўлган
эҳтиёжнинг пайдо бўлиши.
А.З.Валидий яшаган даврда сиёсий вазиятни
ёритилиши ҳақидаги фикрларининг таҳлилидан
собиқ совет тоталитар сиёсати жамиятни маъна-
вий таназзулга етаклаган, инсонларни маънавий
60
Alfraganus University
қашшоқлаштирган, собиқ иттифоқ халқлари қа-
торида халқимизни ҳам коммунистик мафкура
қулларига айлантиришга қаратилган эди.
Аҳмад Заки Валидий диний-фалсафий таъ-
лимотини шаклланишида оилавий муҳит катта
роль ўйнаганлиги ва Имом Ғаззолий, Шаҳобиддин
Маржоний ва Фламарион Камиль, В.В.Бартольд ва
Муҳаммад Абду асарлари орқали маънавий-маъ-
рифий муҳитга кириб боради.
Олимнинг отаси ҳайъат ва риёзиётни ўз за-
монаси даражасида билган ва бу масалада ягона
муршид деб ҳисоблаган Имом Ғаззолийнинг қа-
рашлари асосида бўлган. Ернинг айлана, ойнинг
Ердан кичик ва Ерга яқин, қуёшнинг Ердан катта
ҳамда Ердан узоқ эканига ишонар, қуёш ва ой ту-
тилиши нима эканлигини билган. Бироқ, Ернинг
қуёш атрофида айланишига ишонмаган. Валидий
фикрича, Имом Ғаззолий қарашлари Птоломей-
нинг геоцентрик назариясига фикр билдирган.
Отаси ўз ваъзларида Ғаззолийнинг “Иҳё ал-улум
ад-дин” (“Дин илмларини тирилтириш”) номли
китобидан ҳаяжон билан нақл қилган. Олимнинг
диний қарашлари ўсишида отаси бу асарни ҳар
кеча ётишидан олдин мутолаа қилишини айтади.
Отасидан бу асар қандай қилиб инсонга ҳаяжон
беришини сўраганда, отаси ҳаяжон берувчи, ҳам
уйқуга элтувчи ўринлар борлигини айтган.
Шу тариқа отаси аввал мансуб бўлган муҳит
мутаасиблигидан узоқ бўлиш билан бирга ортиқча
ҳимояланган ҳам эди. Тоғаси Ҳабиб Нажжорнинг
муҳити эса, мунаввар ва тараққийпарвар бўл-
ганлиги учун бу муҳит ёш олимни отасидан кўра
кўпроқ тоғасига боғлаб, вақт ўтиши билан унинг
фалсафий қарашларини шаклланишида тоғасидан
олган билим ҳам муҳим роль ўйнайди.
Заки Валидийга немис тили ўқитувчиси Ри-
клицкий маслаҳат беради. “Тилларни ўргана ту-
риб, араб, форс, турк тилларидаги асарларни немис
таржималари билан солиштириш ва шу орқали
тилнинг нозиклигини англаш керак эканлигини
тушунтиради. Бу сўзларни профессор Н.Ф.Катанов
таъкидлаган, яъни унга В.В.Радловнинг китобини
ўқишни маслаҳат беради. Заки Валидий “Туркий
қабилаларнинг халқ адабиёти намуналари” ва
“Қутадғу билиг”ни ўқиб уларни қиёсий ўрганиш
натижасида олим “Бизнинг қўшиқларимиз ҳақи-
да”, “Шўро” журналида мақола ёзади. Бу мақола
профессор Н.Ф.Катанов томонидан юқори баҳога
сазовор бўлади”. [7]
Мунозара.
Валидий: “Зигмунд Фрейд билан кўришади.
Ўша пайтда араб сайёҳи Ибн Фазлоннинг қадимги
ўғузларда жинсий муносабатга қараш бошқа му-
сулмонлар ва араблардан бутунлай фарқ қилиши
ҳақида ёзганларини ўқиб, Геродотнинг қадимги
скифларда жинсий муносабатларга оид ёзганлари
билан солиштиради. Иккинчи сафар кўришганида
буни Фрейдга айтади. Унга: “Сиз жуда муҳим ва
қизиқарли илм ҳисобланган психоанализни асар-
ларингизда ўз фалсафангизга айлантириш билан
унинг тавсифида ёзган романларда аёлларнинг
яланғоч баданини калит тешикларидан томоша
қилганини уялмасдан ҳикоя қиладиган “пернерс”
(йўлдан озган)лар ўқийдиган асар яратган бўласиз,
дедим. Бу сўзларимдан унинг умуман жаҳли чиқ-
мади. У мен билан бу мавзуда кўпроқ суҳбатлаш-
гиси келарди. Бироқ мен Австриядан Германияга
ўтиб кетганим туфайли у билан қайта кўришиш
имкони бўлмади” [8], дея афсус билан эсга олади.
Валидий мадрасадан қолган дарсларини отаси
билан тугаллар ва тоғасинининг Ўтакдаги ма-
драсасида араб тили ва адабиётини ўрганади.
Тоғаси фарзанди бўлмагани учун Валидийни
бошқа талабаларидан алоҳида ҳолда уйида сабоқ
беради. Айниқса, “араб тили балоғати” деган
маънони билдирувчи “баёни бадеъ” илмига ва
донишмандларнинг, машҳур шахсларнинг ҳаётий
ҳикояларига диққат билан аҳамият беради. Бу
борада Валидий унинг мадрасасидан кетгунига
қадар балоғатга оид “Мутаввал” китобини ўқийди.
Сиёсий масалаларга қизиқишини бир омили си-
фатида ёшлик пайтлари яъни, 1904 йил Рус-япон
уруши бошланганда Россиянинг мағлуб бўлишидан
севинган тоғаси ҳар куни Истарлитамоққа бир
отлиқ юбориб, келтирган телеграф бюллетенла-
рини Валидийга ўқитар эди. Бу унинг рус тилини
яхшироқ ўрганишига ва сиёсий масалалар билан
шуғулланишига сабаб бўлди.
Заки Валидий олиб борган тадқиқотлардан маъ-
лум бўладики, “Farrux Bey Munshaot” номли асарда
Усмонлилар давлатининг ташкил топиши даври-
га оид сохта саҳифалар учрайди. Буларни немис
шарқшуноси И.Мордтман “Usuli tarix” китобида
изоҳлаган. Кейинчалик профессор Муҳримин Ҳа-
лил Юнанч бу саҳифаларнинг қаердан олинганини
исботлаган. Ислом динида сохтакорликларининг
энг кўпи мазҳаб ва қарашларга пайғамбарга таяниб
айтмоқда деган ва “ҳадислар” тўқиб чиқаришга
кўрилган. Ҳатто бундай сохта ҳадислар даврнинг
ҳолатига кўра сиёсатчилар томонидан ҳам ўйлаб
топилган” [9], ва тарихни сохталаштириш хусу-
сидаги фикрлар ҳам мавжуд. Шу боисдан ҳам Заки
Валидий “Тарихда усул” асарида “...бу фақатгина
шахсий манфаатларини кўзлаб қилинган ишлар-
дир. Баъзи сохтакорликлар эса ҳукмдорларга ёки
юксак амалдорларга хусумат қилиш учун амалга
оширилади деган хулосага келади.
Кейинчалик профессор Николай Катанов ёр-
дамида Заки Валидий Лондондан Мирхонд ва
Хондамирнинг китоби нусхаларини ва Бобурнинг
хотираларини кўчириб олган”[10] лигини таъки-
длайди профессор Николай Катанов.
Заки Валидий: “Ҳиндларнинг Моҳанжодаро
маданиятини диний-фалсафий таҳлилида Ўрта
Осиё туркийлари тарихида учраган ўхшашликлари
аслида туркийлар ва мўғулларга қарашли бўлган
дейди. Туркий ва мўғулларнинг давлат ташкило-
ти, Туркистон шаҳри вилоятлари, шомонларнинг
фалсафий, моддий-маънавий олам ҳақидаги та-
саввурлари бунга яққол далиллиги, гарчи уларнинг
61
Alfraganus University
космогониялари бошқа маданиятлар таъсирига
учраган бўлса-да, хусусан, ҳукмдорни оқ кигизга
4 бурчидан ушлаб кўтариш, ўлкани бўлиб идора
қилиш, кигиз бурчидан ушлаган қабила бийлари-
га давлат ишларида суяниш, шаҳарларнинг тўрт
бурчакли эканлиги, тўрт дарвозага олиб борувчи
тўртта шоҳкўчанинг шаҳар бўйлаб чўзилган”[11],
эканлигини таъкидлайди.
Хулоса..
XVIII-XIX асрларда Валидий Туркистондаги ма-
даний ва ижтимоий ҳаёти ва Туркистон санъати
ҳақида шундай дейди: “Зотан, ўзбеклар (яъни ўша
давр маҳаллий аҳоли назарда тутилган) XV-асрда
Олтин Ўрда ва Астрахан томонларда бўлган пай-
тларида санъат тарихчилари томонидан “Қипчоқ
санъати” деб номланган мактабни юзага кел-
тирганлар. Бу даврда санъат вакиллари, айниқса
кўчманчи ҳаётдан олинган лавҳаларни бизга
мерос қилиб қолдиришган. Бу мероснинг баъзи
ажойиб намуналари ҳозирда Топкапи саройида
№1720 рақами остидаги “Ёқуб мирзо альбоми”да
сақланади”. [12]
Хулоса, Аҳмад Заки Валидий фалсафа, маданият
ва тарих сахнасида ўзига хос из қолдирган маъри-
фатпарвар жадидлар етакчиси ҳисобланади. Заки
Валидий Чор Россияси билан мақсадлари бир-бирига
зид бўлганлиги сабабли унинг Бошқирд халқининг
озодлиги йўлида қилган сиёсий ташаббускорлиги
етарли даражада тадқиқ қилинмаган. Олиб борилган
илмий изланишлардан маълум бўлишича, олим
илмий фаолиятининг асосий қисми туркийлар
тарихи ва илмий фаолиятининг асосий йўналиши
бу туркийлар тарихи, фалсафаси ва маданиятининг
замонавий-илмий доирасидан иборат бўлган. Вали-
дий туркийлар тарихига чуқур сингиб кетишининг
яна бир сабаби олим ватан озодлиги йўлида илм
орқали кураши давомида бир нечта олимлар билан
суҳбатда бўлиб, миллат тараққиёти учун ўзининг
керакли хулосалари, таклиф ва тавсияларини эркин
ифода этганлиги билан характерланади.
Adabiyotlar
1. Абдураҳмонов М., А.Зохидий, А.З.Валидий Тўғоннинг Туркистонга илмий сафари. (1913-
1914 йиллар) – Тошкент.: Фан. 1997. 75 б.
2. Юлдашбаев А. Ватандаш. Заки Валиди как политик, ученый и патриот. // 2009. №9.
3. Салихов А.Г. Научная деятельность А.Валидова в России. –Уфа, «Гилем». 2001. – С.165.
4. ЦГИА. РБ. Ф.Р-4947., оп. 1 д. 2633.л.1, 2. (фонд А.З.Валидова).
5. Prof. Zeki Vеlidi Togan. Hatiralar: Türkistan ve diger Müsülman Dogu Türklerinin milli varik
ve kültü mücadeleleri. Istanbul. 1969. 646 s.
6. Протокол Общего годичного собрания от 18 марта 1913 года // Известия Общество археологии,
истории и этнографии. – Казань, 1914. – С.14.
7. Prof. Zeki Vеlidi Togan. Hatiralar: Türkistan ve diger Müsülman Dogu Türklerinin milli varik ve kültü
mücadeleleri. Istanbul. 1969. 646 s.
8. Prof. Zeki Vеlidi Togan. Tarihte usul. 4. bash, Istanbul. 1986. XXX, 360 s.
9. Иванов С.Н. Николай Федорович Катанов (очерк жизни и деятельности). Изд-е 2-е. – Мо-
сква.: Наука, 1973.
10. Prof. Zeki Velidi Togan. Eski Türk ve Mogollarin haritalari ve haritaciligi meselesine dair notlar //
Kopuz. – Istanbul. 1966. Sayi 5. S.164-169, 1 harita.
11. Binyon and Wilkinson, Persion miniature Painting, London, 1933, S. 106-109.
12. Ivan Stchoukine in Journ. Fsiat. T. 226, 1935, S.129-132.
