“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
83
ARAB VA
O‘
ZBEK TILLARIDA K
O‘
MAKCHILARNING
QIYOSIY TAHLILI
Rashidova Amina
O‘
ktam qizi
O‘
zDJTU Sharq filologiyasi 2-kurs talabasi
rashidovaamina0733@gmail.com
Umurzakova A.U.
Ilmiy rahbar.
O‘
zDJTU Arab tili tarjima nazariyasi
va amaliyoti kafedrasi
o‘
qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada arab va
o‘
zbek tillaridagi k
o‘
makchilarning
o‘
xshash va farqli jihatlari, ularning turlari, foydalanish qoidalari, ma
’
nolari va
gapdagi vazifalari qiyoslab
o‘
rganilib chiqilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
“harf” so‘z turkumi, “harf jar”, ko‘makchi, “ism majrur”,
qaratqich kelishigi.
Abstract:
In this article, the similarities and differences of prepositions in
Arabic and Uzbek languages, their types, rules of use, meanings and functions in the
sentence are compared and analysed.
Key words:
"harf", "huruf jar", preposition, "ism majrur", genetive case.
Аннотация:
В данной статье сравниваются и анализируются
сходства и различия, виды, правила использования, значение и функции
предлогом на арабском и узбекском языках.
Ключевые слова:
“харф”, “хуруф жар”, предлог, “исм мажрур”,
родительный падеж.
O‘
zbek tilida k
o‘
makchi
–
yordamchi soʻz turkumining bir turi hisoblanadi.
Mustaqil ma
’no anglatmaydi. Gapda ot yoki otlashgan soʻzlardan keyin kelib,
ularni boshqa s
o‘
zlarga tobelanish y
o‘
li bilan bo
g‘
laydi. Vosita, maqsad, sabab,
vaqt, makon kabi sintat
ik munosabatlarni ifodalash uchun qoʻllanadi. Masalan:
Pichoq bilan kesdi.
K
o‘
makchi qaysi s
o‘
zdan keyin kelsa,
o‘
sha s
o‘
z bilan birgalikda bir s
o‘
roqqa
javob b
o‘
lib, bir xil gap b
o‘
lagi vazifasini bajaradi.
Arab tilida esa s
o‘
z turkumlari uchga b
o‘
linadi: ism, fe
’
l va harf. Harf s
o‘
z
turkuming kattagina qismini k
o‘
makchilar tashkil qiladi. Arab tilida kelishiklar
3 ta b
o‘
lganligi sababli voqea-hodisaning
o‘
rin, payt, maqsad, sabab, vosita,
birgalik kabi munosabatlari, asosan, k
o‘
makchilar yordamida ifodalanadi. Bunday
ko
‘
makchilar
“
ﺮج فوﺮح
”
(huruf jar) ya
’
ni, o
‘
zidan keyin kelgan so
‘
zni qaritqich
kelishigida kelishini talab qiladigan ko
‘
makchilar deyiladi.
“
ﺮج فﺮح
”
(harf jar)dan
keyin kelgan so
‘
z, doim ism so
‘
z turkumidagi so
‘
z bo
‘
lib,
“
روﺮﺠﻣ ﻢﺳﺍ
”
(ism majrur)
deb nomlanadi.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
84
O‘
zbek tilida k
o‘
makchilar
o‘
zlari bo
g‘
langan s
o‘
zdan keyin keladi, arab
tilida esa oldin keladi va shu jihatdan rus va ingliz tilidagi predlog (old
k
o‘
makchi)larga
o‘
xshaydi.
Arab tilida old k
o‘
makchilar
o‘
zi bo
g‘
lanib kelgan aniq yoki noaniq s
o‘
zdan
oldin kelib, ularni qaratqich shaklida kelishini talab qiladi:
ِﺐتكﻤلﺍ ىﻠع
O‘
zbek tilida k
o‘
makchilar 2 turga b
o‘
linadi: sof va vazifadosh.
1. Sof k
o‘
makchilar lu
g‘
aviy ma
’
nolarini butunlay y
o‘
qotib, vazifa jihatidan
kelishik q
o‘
shimchalariga yaqin turadigan s
o‘
zlardir: bilan, uchun, kabi, sari,
singari, sayin, uzra, qadar, yangli
g‘
.
2. K
o‘
makchi vazifasida q
o‘
llanuvchi s
o‘
zlar ya
’
ni vazifadosh k
o‘
makchilar.
Gapda ba
’
zi
o‘
rinlarda mustaqil s
o‘
z va ba
’
zi
o‘
rinlarda k
o‘
makchi b
o‘
lib keladi.
Bular quyidagi s
o‘
z turkumlardan k
o‘
makchilarga k
o‘
chadi:
1) ot turkumidan: tomon, tashqari, b
o‘
yi, chamasi, holda, y
o‘
sinda;
2) sifatdan: sababli, tufayli, qarshi, cho
g‘
li, doir, muvofiq,
o‘
zga, boshqa;
3) fe
’
ldan: qarab, qaraganda, k
o‘
ra, tortib, degan, deydigan, osha, b
o‘
ylab,
yarasha, qaramasdan, qaramay, qarata;
4) ravishdan: avval, s
o‘
ng, keyin, burun, ilgari, beri, beri, buyon, asosan,
binoan.
Arab tilida ham old k
o‘
makchilar 2 turga b
o‘
linadi: tub va yasama.
1. Tub k
o‘
makchilar
–
yol
g‘
iz
o‘
zi hech qanday ma
’
no anglatmaydigan, faqat
boshqa s
o‘
zlar bilan kelgandagina ma
’
no biladiradigan predloglardir.
يف
da, ichida-
تيبلﺍ يف
uyda
ىﻠع
da, ustida-
ﺔلوﺎﻄلﺍ ىﻠع
stol ustida
ىلﺇ
ga, tomon-
ﺔعﻣﺎﺠلﺍ ىلﺇ
universitetga
نﻣ
dan-
قﻮسلﺍ نﻣ
bozordan
نع
haqida
ﺔﻠحﺮلﺍ نع
safar haqida
ىتح
gacha-
ءﺎسﻤلﺍ ىتح
kechgacha
عﻣ
bilan, birgalikda
يقﻳﺪص عﻣ
do
‘
stim bilan
ﺪﻨع
huzurida
ﺮﻳﺪﻤلﺍ ﺪﻨع
direktor huzurida
ذﻨﻣ
dan beri-
ﺔﻨسلﺍ ذﻨﻣ
bir yildan beri
َك
–
dek, kabi-
ِﺲﻤﺸلﺎك
quyoshdek
ِل
–
ga, -ning, uchun-
تﻳﺮتﺷﺍ
.يخلأ
Akam uchun sotib oldim.
.ٍّﺪﻳزل بﺎتكلﺍ ﺍذﻫ
Bu kitob Zaydniki.
“
ل
”
ko
‘
makchi
“
لﺍ
”
artiklining oldidan kelsa,
“
ﺍ
”
yozilmaydi.
ِﻢﻠعﻤْﻠِل = ﻢﻠعﻤلﺍ +ِل ﻢﻠعﻤلﺍ
Ismning birinchi harfi
“
ل
”
bo
‘
lsa, artiklning
“
ل
”
harfi ham yozilmaydi.
= ﺔﻐﻠلﺍ +ِل ﺔﻐﻠلﺍ
ِﺔﻐّﻠِل
2. Yasama (yoki ravish) k
o‘
makchilar ba
’
zi ismlardan, masalan, otlardan
yasaladi. Ism k
o‘
makchiga aylanganda tanvinsiz va tushum kelishigida b
o‘
ladi.
Ular o
‘
zidan keyingi so
‘
zni jar holatida kelishini talab qilsa ham,
ﺮﺠلﺍ فوﺮح
deb
atalmaydi. Asl arab manbalariga tayangan holda ism s
o‘
z turkumidan yasalgan
ko
‘
makchilar ravish deb ataladi, gap tahlilida ular mudof-
فﺎضﻣ
va ulardan keyingi
turgan so
‘
z-
هيلﺇ فﺎضﻣ
deb tahlil qilinadi.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
85
ٌقﻮف
–
tepa tomon
ِتيبلﺍ َقﻮف
uyning tepasida
ٌﺐﻨج
–
yonida
يسلﺍ َﺐﻨج
ِﺓرﺎ
mashinaning yonida
ٌﺝرﺎخ
–
tashqari
ِﺔﻨﻳﺪﻤلﺍ َﺝرﺎخ
shahar tashqarisida
Yasama ko
‘
makchilar
ِل نﻣ ىلﺇ
kabi tub ko
‘
makchilar bilan bo
‘
glanib,
murakkab k
o‘
makchilarni ham tuzib kelishi mumkin.
ِﺪعﺑ نِﻣ=َﺪعﺑ+نِﻣ
dan so
‘
ng-
ِنيﺑ نِﻣ =نيﺑ+نِﻣ
orasidan
ِﻞجﺃ نﻣ= ٌﻞجﺃ+ِل
yo
‘
lida, uchun
O‘
zbek tilida b
o‘
lgani singari arab tilida ham bitta k
o‘
makchini turli
ma
’
nolarda ishlatish mumkin. Misol uchun quyidagilar:
D
o‘
stim bilan suhbatlashdim (birgalik).
Bobosi hassa bilan eshikni ochib kirib keldi (vosita).
Q
o‘
n
g‘
iroq chalinishi bilan
o‘
qituvchi sinfga kirdi (payt).
Gullarga mehr bilan suv quyayotgan edi (holat).
Arab tilida ham tub k
o‘
makchilar k
o‘
p ma
’
noli b
o‘
ladi:
.ﺔنﺍزﺨلﺍ يف بﺎتكلﺍ
Kitob javonda.
.حﺎبصلﺍ يف ﺔﻤصﺎعلﺍ ىلﺍ ﺐﻫذأﺳ
Poytaxtga ertalab ketaman.
.قﻮسلﺍ نع ﺓﺪيعﺑ ﺔعﻣﺎﺠلﺍ
Universitet bozordan uzoqda.
.قﺪﻨفلﺍ نع تثﺪﺤﺗ
Mehmonxona haqida gapirdim.
Ravish k
o‘
makchilar bundan mustasno, ular faqat bir ma
’
noli b
o‘
ladi:
. ٍّمﻮﻳ َﻞبﻗ ﺮئﺍزﺠلﺍ ىلﺇ ﺐﻫذ
Jazoirga bir kun oldin ketdi.
K
o‘
makchili s
o‘
zlarning gapdagi vazifalari:
K
o‘
makchi
o‘
zidan keyingi kelgan ism bilan bitta b
o‘
lak vazifasini bajaradi.
Bundan keib chiqadiki, k
o‘
makchili ismlar gapda kesim, aniqlovchi, t
o‘
ldiruvchi
va hol vazifasida kelishi mumkin.
.دﻮﻤﺤﻤل ﺓرﺎيسلﺍ
Mashina Mahmudniki (kesim).
ﺍذﻫ
.ﺐﺸﺨلﺍ نﻣ تيﺑ
Bu yo
g‘
ochli (aniqlovchi) uy.
.ﻢﻠقلﺎﺑ ﺐتك
.
Qalam bilan (t
o‘
ldiruvchi) yozdi.
.ﺔعﻣﺎﺠلﺍ يف سرﺪﻳ
Universitetda (hol)
o‘
qiydi.
K
o‘
makchili kesim egadan oldin kelishi mumkin, bunday gaplar odatda
mavjudlikni bildiradi va
o‘
zbek tiliga "bor" deb tarjima qilinadi.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
86
.ﺔقﻳﺪح ﺔﻨﻳﺪﻤلﺍ يف
Shaharda bo
g‘
bor.
K
o‘
makchili kesimdan keyin kelgan ega k
o‘
pincha noaniq holatda keladi:
. ٌﺮيﻐص ٌﻞفط رﺍﺪلﺍ يف
Hovlida kichkina bola bor.
Ko
‘
makchili kesim o
‘
rnida
ﺎﻨﻫ
–
bu yerda yoki
كﺎﻨﻫ
–
anavi yerda kabi
ravishlarini ham ishlatish mumkin.
.ﺎﻨﻫ ﺔبيقﺤلﺍ
Sumka shu yerda.
.كﺎﻨﻫ ﺓرﺎيسلﺍ
Mashina anavi yerda.
Xulosa qilib aytaganda, arab tilidagi
“
ﺮج فوﺮح
”
(huruf jar)larni o
‘
zbek
tilidagi k
o‘
makchilarga qiyoslanib, ba
’
zi farqlar va istisno holatlar tilning
o‘
ziga
xos xususiyatiga ega ekanligi arabiy manbalardan
o‘
rganib chiqildi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Abdujabborov A. “Arab tili”. Darslik. –
Toshkent, 2005.
2.
Erkaboyeva N. "
O‘
zbek tilidan ma
’
ruzalar t
o‘
plami" 2016.
3.
Xasanov M., Abzalova M. “Arab tili darslari”. O‘
quv q
o‘
llanma.
–
Toshkent,
2009.
4.
Sharq tillari (Arab tili) tili fanidan
o‘
quv-uslubiy q
o‘
llanma.
–
Jizzax, 2017.
5.
"ﺔيﻣوﺮجلآﺍ طيسبﺗ" ّيفﻗﻮلﺍ ﺪﻤﺤﻣ ﺪﻤحﺃ ﻢيﻫﺍﺮﺑﺇ ﺦيﺸلﺍ
–
ﺓﺮﻫﺎقلﺍ
–
2012
