“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
78
O‘
ZBEKISTONDA ARAB TILI VA ADABIYOTINING DOLZARB
MUAMMOLARI
Fathiddin Muhammadjonov
O‘
zbekiston xalqaro islom akademiyasi
O‘
zbek tili va mumtoz sharq adabiyoti
kafedrasi lingvistika y
o‘
nalishi 1-kurs magistranti
Annotatsiya:
Mamlakatimizda xorijiy tillarni
o‘
qitish ta
’
lim tizimiga jiddiy
e
’
tibor qaratilmoqda. S
o‘
nggi yillarda xorijiy tillarni
o‘
qitishni rivojlantirish
doirasida k
o‘
plab ishlar amalga oshirildi. Shunday b
o‘
lsada, sohada tizimli chora-
tadbirlar asosida yechilishi zarur b
o‘
lgan muammolar mavjud b
o‘
lib, ushbu
muammolar bugungi kunda tegishli takliflar ishlab chiqishni taqozo qilmoqda.
Kalit s
o‘
zlar:
arab tili, metod, ta
’
lim markazlari, arab adabiyoti, xorijiy
tajriba, tarjimashunoslik, reyting, ilmiy hamkorlik, talaba almashinuvi.
Abstract:
In our country, serious attention is paid to the educational system
of teaching foreign languages. In recent years, a lot of work has been done in the
framework of the development of foreign language teaching. Nevertheless, there are
problems in the field that need to be solved on the basis of systematic measures, and
these problems require the development of appropriate proposals today.
Key words:
Arabic language, method, educational centers, arabic literature,
foreign experience, translation studies, rating, scientific cooperation, student
exchange.
Аннотация:
В нашей стране серьезное внимание уделяется
образовательной системе преподавания иностранных языков. За последние
годы проделана большая работа в рамках развития преподавания
иностранных языков. Тем не менее, в сфере существуют проблемы, которые
необходимо решать на основе системных мер, и эти проблемы требуют
разработки соответствующих предложений уже сегодня.
Ключевые слова:
арабский язык, методика, образовательные центры,
арабская литература, зарубежный опыт, переводоведение, рейтинг,
научное сотрудничество, обмен студентами.
Asosiy qism.
Bugungi kunda mamlakatimizda xorijiy tillarni
o‘
qitishni rivojlantirishga
qaratilgan tizimli olib borilayotgan ishlar natijasida misli k
o‘
rilmagan islohotlar
amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2021-yil 6-may kuni Prezidentimiz boshchiligida
o‘
tkazilgan kengaytirilgan selektor yi
g‘
ilishida bir qator muhim yangiliklar e
’
lon
qilindi. Muhtaram Prezidentimizning tashabbuslari bilan Xorijiy tillarni
o‘
rganishni ommalashtirish agentligi tashkil etildi. Agentlik faoliyati haqida
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
79
Prezidentimiz: “Agentlik, eng avvalo, dunyoda samarali natija bergan o‘
qitish
metodikalari, dastur va darsliklarini bo
g‘
cha, maktab, litsey, oliygoh va
o‘
quv
markazlarida joriy etib, xorijiy tillarni mukammal
o‘
zlashtirishga k
o‘
maklashadi.
Bunda, ta
’
lim muassasalari, tarmoqlar va hududlarning ehtiyojidan kelib chiqib,
kamida 10 ta chet tilini
o‘rgatishni tashkillashtiradi”
- deya ta
’
kidladilar. Ushbu
k
o‘
zda tutilgan 10 ta tilning bir qanchasi sharq tillari hisoblanadi.
O‘
zbekistondagi
ta
’
lim maskanlariga xorijlik
o‘
qituvchilarning jalb qilinishi tezlashtirildi. 2022-yildan
ishga qabul qilinayotgan chet tili
o‘
qituvchilaridan milliy va xalqaro sertifikatiga ega
b
o‘
lish talab etilmoqda. Ushbu yi
g‘
ilishda JIDUda BMT bilan hamkorlikda Chet
tillarini chuqur
o‘
rgatish markazi tashkil etilishi ma
’
lum qilinib, markaz faoliyati
samarali tashkil etildi. Chet tilida efirga uzatiladigan teleradiokanallar faoliyati y
o‘
lga
q
o‘
yildi. Magistratura va doktoranturaga kirishda chet tilini bilish sertifikati talab
etilishi belgilab q
o‘
yildi. Chet tillar b
o‘
yicha qabullar soni ikki baravarga, davlat
granti esa uch baravarga oshirildi. Davlat idoralariga ishga qabul qilish va yangi
lavozimga tayinlashda xorijiy tilni bilish majburiy etib belgilandi. Viloyat va
mamlakatimizning barcha tuman-shaharlarida
o‘
ndan ziyod chet tilini
o‘
rgatish
topshiri
g‘
i tegishli mas
’
ullarga yuklatildi. Mamlakatimiz boshqa davlatlar bilan
hamkorlik doiralarini kengaytirar ekan, xorijiy tillarga b
o‘
lgan ehtiyoj tobora ortib
boraveradi. S
o‘
nggi yillarda yurtimizda arab davlatlari bilan iqtisodiy, siyosiy,
madaniy aloqalar rivojlanib bormoqda. Ushbu mamlakatlardan investitsiya jalb
qilinishi va diplomatik aloqalarning
o‘
sishi yangi bosqichga olib chiqildi. Tabiiyki,
ushbu davlatlar bilan aloqalar rivojlanar ekan, xorijiy hamkorlar tilini
o‘
rganish,
chuqur
o‘
zlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Albatta, xorijiy tillarni
o‘
rganish va
o‘
rgatishdagi muammolarni tahlil etish, samarali yechim berish masalasi dolzarb
masala hisoblanadi. Shu jumladan, ushbu maqolada yurtimizda xorijiy tillarni
o‘
zlashtirishga qaratilgan keng qamrovli islohotlarga hissa q
o‘
shish maqsadida
O‘
zbekistonda arab tili va adabiyotining dolzarb muammolari atroflicha
o‘
rganilib,
zarur b
o‘
lgan yechimlar taqdim etishga harakat qilinadi.
O‘
zbekistonda, avvalo,
quyidagi mavjud muammolarni tahlil etish, muammolarning tub mohiyatini anglash
zarur:
Birinchidan,
arab tili adabiyoti va tarjimashunoslik sohalari b
o‘
yicha
talabalar almashinuvining keng qamrovda amalga oshirilmayotganligi. Oxirgi
yillarda, Misr Arab Respublikasi, Ummon sultonligi, Saudiya Arabistoni va yana
bir qator xorijiy universitetlar bilan aloqalar
o‘
rnatilgan b
o‘
lsada, umumiy tahsil
olayotgan talabalar nisbatiga juda kam hisoblanadi. Buning uchun, talabalar
almashinuvi dasturlarini ishlab chiqish, mavjudlarini kengaytirish, hamkorlik
memorandumlarini imzolash maqsadga muvofiq. Ushbu jarayon arab tilini
mukammal
o‘
zlashtirish bilan birga, talabalarga
o‘
rganilayotgan til madaniyatini
yaxshi anglashga, geografik joylashuvi, iqtisodiyoti bilan yaqindan tanishishga
yordam beradi.
Ikkinchidan,
Mamlakatimizda arab tili adabiyoti va unga doir y
o‘
nalishlarda
ta
’
lim beriladigan universitet va
o‘
quv dargohlariaro talabalar almashinuv
dasturlarining mutlaqo mavjud emasligi.
O‘
zbekistonda arab tili
o‘
qitiladigan
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
80
oliygohlar soni
o‘
nga yaqinlashsada, ushbu y
o‘
nalishda
o‘
qiyotgan talabalarning
bir necha yil davomida boshqa muqobil ta
’
lim muassasasiga borib
o‘
qish
imkoniyati yaratilmagan. Lekin, s
o‘
nggi paytlarda oliy ta
’
lim muassasalari kredit-
modul tizimiga
o‘
tishi bilan ushbu masala bartaraf etilishi osonlashadi.
O‘
quv
dasturlari muvofiqlashtiriladi. Natijada, talabalar uchun boshqa universitet ta
’
lim
tizimi qanday tashkil etilishidan xabardor b
o‘
lish, talaba almashinuvining
kengayishi natijasida dunyoqarashini kengaytirish imkoniyatlari paydo b
o‘
ladi.
Uchinchidan,
soha b
o‘
yicha xorijiy professor-
o‘
qituvchilarning kamligi. Tan
olish kerakki, xorijiy professor-
o‘
qituvchilarni jalb qilish b
o‘
yicha
O‘
zbekiston
xalqaro islom akademiyasi, Toshkent Davlat Sharqshunoslik universiteti,
O‘
zbekiston Davlat Jahon tillari universitetlari yillar davomida
o‘
ziga xos tajribaga
ega b
o‘
ldi. Lekin, Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times Higher
Education, Academic Ranking of World Universities kabi nufuzli agentliklar
reytingida mingtalik r
o‘
yxatni band etgan oliygohlarning barchasida bir
kafedrada xorijiy professor-
o‘
qituvchilar soni ma
’
lum miqdorda yetarli b
o‘
lishi
belgilab q
o‘
yilgan. Moliyaviy mustaqillikka erishgan universitetlar
o‘
z
jam
g‘
armalari hisobidan, davlat universitetlari oliy ta
’
limni rivojlantirish
jam
g‘
armalari mabla
g‘
lari hisobidan qoplagan holda ushbu masalani jiddiy k
o‘
rib
chiqish vaqti keldi. Zero, xorijning il
g‘
or tajribalaridan foydalanar ekanmiz bu
ta
’
lim sifatiga ijobiy ta
’
sir k
o‘
rsatishi shubhasiz.
T
o‘
rtinchidan,
mavjud arab tili y
o‘
nalishlarida talabalarning tor doiradagi
mutaxassisliklar asosida ta
’
lim olmasliklari. Dunyo rivojlangan sari
mutaxassisliklar tor doirada ixtisoslashib borayotgani barchamizga ma
’
lum.
Filologiya y
o‘
nalishida tahsil olayotgan talabalar arab tilini umumiy
o‘
rganish
bilan kifoyalanadilar. Ammo, xorij universitetlari y
o‘
nalishni allaqachon
tarmoqlarga b
o‘
lib
o‘
rgatishni y
o‘
lga q
o‘
yganlar. Masalan, arab tilining tarjima
nazariyasi, tarjimashunoslik, sinxron tarjima y
o‘
nalishlarini siyosiy-ijtimoiy
tarjima, diniy tarjima, badiiy tarjima, harbiy-texnikaviy tarjima kabi bir qator
y
o‘
nalishlarga b
o‘
lib
o‘
qitish mumkin. Bu
o‘
rganuvchining
o‘
zi istagan sohasida
yaxshi ta
’
lim olishiga, chuqurroq
o‘
zlashtirishiga, yuqorida sanab
o‘
tilgan
sohalarda malakali kadrlar yetishib chiqishiga sabab b
o‘
ladi.
Beshinchidan,
arab tili va adabiyoti b
o‘
yicha mavjud
o‘
quv-q
o‘
llanmalarning
yetarli emasligi. Zamon rivojlangan sari yangi metodlar asosida yozilgan
o‘
quv-
darslik va q
o‘
llanmalarga ehtiyoj tu
g‘
ilishi tabiiy jarayondir. Afsuski, bu borada
O‘
zbekiston arabshunoslari ulkan ishlarni amalga oshirishlari, olib borilayotgan
ilmiy faoliyatlarini jadallashtirishlari zarur. Arab tili b
o‘
yicha t
o‘
rtta: Gapirish
(
ثﺪﺤتلﺍ
), tinglab tushunish (
عﺎﻤتﺳلاﺍ
), o
‘
qib tushunish (
ﺓءﺍﺮقلﺍ
), yozish (
ﺔﺑﺎتكلﺍ
),
grammatika (
ﻮﺤﻨلﺍ
), balog
‘
at (
ﺔغلابلﺍ
) kompetensiyalarini qamrab olgan darslik
mavjud emas. Faqatgina 2021-yilda
O‘
zbekiston Xalqaro Islom akademiyasi
professori Doktor Ubayd Muhammad Abdulhalimning ushbu kompetensiyalarni
qamrab oluvchi
“
Al-kamil
” (
ﻞﻣﺎكلﺍ بﺎتك
) kitobining A1, A2, B1, B2 silsilalari nashr
etildi. Hozirgi paytda arab tilini
o‘
rganish uchun m
o‘
ljallangan
O‘
zbekistonda
nashr etilgan innovatsion
o‘
quv-q
o‘
llanmalar soni nihoyatda kam. Arab adabiyoti
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
81
esa
o‘
zbek tilida yozilgan q
o‘
llanmalar asosida
o‘
qitilmoqda. Bu esa
o‘
rganuvchilarning bevosita tili
o‘
rganilayotgan mamlakat adabiyotini
o
‘
zlashtirishga to
‘
siq bo
‘
lmoqda. Arab bo
‘
lmagan til o
‘
rganuvchilar (
ﺎﻬﺑ نيقطﺎﻨلﺍ ﺮيﻐل
)
uchun adabiyot darsliklarini k
o‘
paytirish lozim. Qolaversa, arab adabiyoti darsida
arab yozuvchilarining durdona asarlarini
o‘
z tilida
o‘
qitish choralarini k
o‘
rish,
o‘
rganuvchilarning badiiy namunalarni qiynalmay
o‘
qiy olish kompetensiyasini
rivojlantirishga erishish darkor. Yetishmayotgan darsliklar muammosiga yechim
sifatida Oliy ta
’
lim vazirligi va universitetlarning ilmiy kengashlari tomonidan eng
yaxshi arab tili darsligi uchun grantlar e
’
lon qilib, mualliflar yoki hammualliflar
uchun moddiy ra
g‘
batlantirish tizimini ishlab chiqish maqsadga muvofiq. Arab
adabiyoti b
o‘
yicha yetishmayotgan darslik va
o‘
quv-q
o‘
llanmalarni Misr Arab
Respublikasining hamkor, nufuzli oliygohlarida
o‘
qitilayotgan darsliklarni
amaliyotga tatbiq etish tavsiya etiladi.
Oltinchidan,
arab adabiyoti b
o‘
yicha mutaxassis kadrlarning yetishmasligi.
O‘
zbekistonda arab adabiyoti b
o‘
yicha malakali kadrlar zahirasi ishlab chiqilishi
kerak deb hisoblaymiz. Chunki, kadr yetishmasligi sabab bir oliygohda dars
berayotgan professor-
o‘
qituvchilar boshqasida ham ishlashga majbur b
o‘
ladilar.
Imkon qadar arab adabiyoti darslarini xorijlik professor-
o‘
qituvchilar
o‘
tishi
maqsadga muvofiqdir. Ma
’
lumki, asl mutaxassis
o‘
z tilining badiiy b
o‘
yoqdorligi
va nafis jihatlarini mukammal ochib bera oladi. Bu b
o‘
lsa fanni puxta
o‘
zlashtirilishiga olib keladi.
Yettinchidan,
chet tilini bilish darajasini aniqlash xalqaro va milliy test
tizimlarini oliygohning ichki imtihonlarida tan olinganlik maqomini berish.
Muhtaram
Prezidentimizning
tashabbuslari
bilan
magistratura
va
doktoranturaga kirish imtihonlarida chet tilini bilish darajasini aniqlash
sertifikati talab etilishi belgilandi. Bunga q
o‘
shimcha ravishda tibbiyot
y
o‘
nalishida
o‘
qiyotgan talabalar chet tilini bilish sertifikatini q
o‘
lga kiritishda
ra
g‘
batlantirish tizimi joriy etilgan. Ushbu tizimni boshqa y
o‘
nalishlar jumladan,
arab tiliga doir sohalarda ham q
o‘
llash, yuqori natija bilan til bilish sertifikatini
q
o‘
lga kiritgan talabalarni mutaxassislik fanidan oraliq, yakuniy va davlat
imtihonlaridan ozod etish, t
o‘
lov shartnoma mabla
g‘
laridan imtiyozlar berish
talabalar orasida arab tili
o‘
rganilishini yanada tezlashtiradi.
Sakkizinchidan,
o‘
quv jarayonlarini tashkil etishda samarali pedagogik
texnologiyalarni q
o‘
llash va amaliyotga tatbiq etish. Hammamizga ma
’
lumki,
Finlandiya, Janubiy Koreya, Shvetsariya va yana bir qancha ta
’
lim tizimi kuchli
rivojlangan davlatlar bunday muvaffaqqiyatli natijaga ta
’
limning il
g‘
or
metodlarini ishlab chiqib, hamda uni amaliyotga tatbiq etib erishdilar. Arab tili
o‘
qitishda zamonaviy uslublarni q
o‘
llash ancha oqsamoqda. Xususan, arab tili
ta
’
limida nahv (grammatika) va sarf (morfologiya) qoidalarini quruq yodlash va
o‘
rganish bilan cheklanilib qolinmoqda. Ta
’
limning amaliy shakllarini q
o‘
llash
uchun har bir oliygohlardan professor-
o‘
qituvchilarni Misr, Qatar, Quvayt,
Ummon Sultonligi kabi mamlakatlarning arab b
o‘
lmaganlar uchun til
o‘
qitishga
m
o‘
ljallangan malaka oshirish kurslariga y
o‘
naltirish yoki krepeduz kabi xolis
faoliyat yuritayotgan dasturlar va ijtimoiy tarmoqlar xizmatidan foydalanish
muammoning yechimi b
o‘
lib xizmat qiladi.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
82
Xulosa.
Yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalardan xulosa qilib shuni aytish
mumkinki, yaqin kelajakda xorijiy tillarni
o‘
rganish hukumat va vatandoshlar, ilm
egalari, olimlarning diqqat markazida b
o‘
lib boradi. Dunyo bir-biriga tobora
bo
g‘
liq b
o‘
lib borayotgan bir sharoitda iqtisodiy hamkorlik, tashqi aloqalar va
mamlakatlarning turli maqsadlarda
o‘
zaro hamkorliklari xorijiy tillarni puxta
o‘
zlashtirish va uni egallashga b
o‘
lgan talabni yanada kuchaytiradi. Mahmudx
o‘
ja
Behbudiy “Oyna” jurnalining 1913
-yilgi 1-sonida Turkistonliklarga ikki til emas,
balki t
o‘
rt tilni bilish lozimdir degan edi. Bugun shiddat bilan ketayotgan davr
jadid bobomizning fikrlari naqadar
o‘
rinli ekanligini k
o‘
rsatib turibdi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
“Oyna” jurnali 1913
-yil 1-son 12-14-betlar.
2.
5000 words in a month. Yangi assotsatsiyali lu
g‘
at. elektron kitob.
3.
Ubayd Muhammad Abdulhalim. Kitab al-kamil.
–
Toshkent: “Hilol nashr
nashriyoti, 2021
4. www.daryo.uz
5. www.qalampir.uz
6. www.kun.uz
7. https: t.me/krepeduz
8. www.iiau.uz
