“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
175
O‘
RTA ASR ARAB MANBALARIDA SALJUQIYLAR DAVRI
(1038
–
1308) TARIXINING YORITILISHI
Rajapov Pirnazar Sardor
o‘g‘
li,
Teacher, the department of Arabic translation theory and practice Uzbekistan
State World Languages University Tashkent, Uzbekistan.
rajapovpirnazar@gmail.com
Annotatsiya.
Ushbu maqolada saljuqiylar davri (1038
–
1308) tarixi yoritilgan
o‘
rta asr arab manbalari tahlil qilingan. Tahlil jarayonida asar muallifi va u yashagan
davr ilmiy muhiti, asarning tarkibi va umumiy mazmuni, bugungi kunda manbaning
zamonaviy nashrlari va tarjimalari kabi jihatlarga t
o‘
xtalib
o‘
tildi.
Kalit s
o‘
zlar:
ibn Javziy, Azimiy, Bundoriy, Ibn al-Adim, Ibn Kalonisiy,
“Tarix al
-
fariqi”, “Al
-Komil fit-
tarix”.
Аннотация.
В данной статье анализируются арабские средневековые
источники, освещающие историю сельджукидов (1038–
1308
гг.). В ходе
анализа были затронуты автор произведения и научная среда того периода,
в котором он жил, состав и общее содержание произведения, современные
редакции и переводы источника.
Ключевые слова:
Ибн Джавзи, Азими, Бундари, Ибн аль
-
Адим, Ибн
Калaниси, “Тарих аль
-
фарики”, “Аль
-
Камиль фит
-
тарих”.
Abstract.
This article analyzes the arabic medieval sources that illuminate
the history of the Seljuks (1038
–
1308). During the analysis, the author of the work
and the sientific environment of the period in which he lived, the composition and
general content of the work, modern editions and translations of the source were
touched upon.
Key Words:
Ibn al-Jawzi, Azimi, Bundari, Ibn al-Adim, Ibn Kalanisi,
Ibn “Tarikh al
-
Fariqi”, “Al
-Kamil fi at-
Tarikh”.
Shimoliy Afrikadan tashqari deyarli butun Islom olamiga hukmronlik qilgan
saljuqiylar davrida Islom sivilizatsiyasi tarixida yangi davr boshlandi. Saljuqiylar
davri Islom tarixining uch asrini qamrab olgan boʻlsa
-da, bu davrda Islom
tamaddunida erishilgan yutuqlar t
o‘
laqonli ochib berilmagan. Hatto, saljuqiylar
davri tarixini buzib k
o‘
rsatib, not
o‘g‘
ri talqin qilish holatlari ham kuzatilgan.
Buning sababi, birinchidan, saljuqiylar tarixi Xitoy chegaralaridan to
O‘
rta yer
dengizi sohillarigacha b
o‘
lgan mamlakatlar, qabila va elatlarni
o‘
z ichiga olganligi
bilan bo
g‘
liq b
o‘
lsa, ikkinchidan, turli tillardagi manbalarning mavjudligi,
ba
’
zilarining tartibsizligi va ba
’
zi davrlarga oid ma
’
lumotlarning yetarli emasligi
keng qamrovli davrni
o‘
rganishni qiyinlashtiradi. Darhaqiqat, saljuqiylar
hukmronligining muhim voqealarga boy b
o‘
lgan dastlabki davri (XI
–
XII asrlar) ga
oid manbalar keyingi asrlardagi manbalarga nisbatan kamroq.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
176
Buning ustiga XI-XII asrlarda yozilgan tarixiy asarlarning aksariyati
bizgacha yetib kelmagan. Jumladan, Ali ibn Abulfaraj Basriyning “Siyrat al
-malik
T
o‘g‘
rulbek as-
saljuqiy”, mualli
fi noma
’lum “Risolayi Malikshoh”, Ali ibn Mahmud
Qayiniyning “Mafohirul
-
atrok”, Muizziyning “Siyar va futuhi sulton Sanjar”, Abu
Tohir Xotuniyning “Shikornoma” kabi asarlari bugungi kungacha yetib kelmagan
b
o‘
lib, biz shunday asarlar mavjud b
o‘
lganini keyingi davr mualliflari
o‘
z
kitoblarini yozishda ulardan manba sifatida foydalanib, iqtibos keltirishganidan
bilamiz.
Saljuqiylar davri tarixi yoritilgan manbalarni xronologik nuqta
’
i-nazardan
uch guruhga b
o‘
lishimiz mumkin:
I.
Saljuqiylar davrida yozilgan manbalar
II.
Saljuqiylar davriga yaqin zamonda yozilgan manbalar
III.
Saljuqiylar davri tarixi yoritilgan zamonaviy ilmiy-tadqiqotlar
Bu yerda saljuqiylar davri va ularga yaqin zamonda yashagan mualliflarning
asarlariga t
o‘
xtalib
o‘
tamiz. Shuni alohida ta
’
kidlash lozimki, bu davr
manbalarining aksariyati arab va fors tillarida bitilgan.
Ibn Kalonisiy (vaf. 555/1160) ning “Zaylu tarixi Damashq” asarida
Ixshidiylar sulolasi hukmronligining s
o‘
nggi davrlaridan to Nuriddin Zangiyning
Damashqni fath qilishiga qadar kechgan tarix bayon qilingan. Asarning dastlabki
sahifalarida voqealar voliylar boshqaruvi davri bilan 449/1057-yildan boshlab
yilma-yil yoritilgan. I salib yurishlarida musulmonlar va salibchilar orasida
kechgan voqealar ilk marotaba batafsil yoritilgan manbadir. Asar saljuqiylar
davridagi Shom tarixi b
o‘
yicha birlamchi manba hisoblanadi. Asarda Buyuk
Saljuqiylar davrida botiniylarning Suriyadagi faoliyati: ular tomonidan egallangan
qal
’
alar va qatl qilingan amaldorlar, xususan, sulton Muhammad Tapar va sulton
Sanjar davridagi botiniylarga qarshi olib borilgan kurashlar
o‘
rin olgan. Asar arab,
qisman ingliz va fransuz tillarida nashr qilingan.
Azimiy (483/1091-1161/556) ning Mosul otabegi Imomiddin Zangiyga
ba
g‘ishlangan “Tarixul
-
azim” asarida insoniyat tarixin
ing ilk davridan 538/1144-
yilgacha b
o‘
lgan voqealar yoritilgan. Asarda Buyuk Saljuqiylar davlatining
shakllanish jarayoni,
o‘g‘
uzlarning Ozarbayjonga yurishlari, Hasanqal
’
a (Pasinler)
jangi (440/1048-yil), Qutalmishning Kars shahriga yurishi, Ibrohim Yinalning
isyonlari, Alp Arslonning Suriyaga harbiy safari va Malazgirt jangi,
Sulaymonshohning Iznik va Antokiyani q
o‘
lga kiritishi, Sulaymonshohning
Halabni qamal qilishi va Kurzahil jangida Sharafuddavla Muslim bilan
t
o‘
qnashuvi, Sulaymonshohning Aynu Saylam mavzeyida Tutushga qarshi kurashi
va muhorabada halok b
o‘
lishi bayon qilingan.
Fransuz sharqshunosi Claude Cahen 1938-yil asarning 455/1063-
538/1144-yillar tarixiy voqealarini qamrab olgan qismini nashr qilgan. Lekin Ali
Sevim Cl. Cahenning nashrida arab tili grammatik qoidalariga rioya qilinmagani
va k
o‘
p
o‘
rinlarda asl nusxadagi ba
’
zi matnlar keltirilmaganligini ta
’
kidlab
o‘
tgan.
Ali Sevim ham asarning saljuqiylar davriga bo
g‘
liq qismini turk tilida nashr
ettirgan.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
177
Ibn Azraq (510/1117-
577/1181) ning “T
arix al-
fariqi” yoki “Tarixi
Mayyafariqin va amid” asarining alohida ikkita nusxasi bo‘
lib, ulardan mufassali
572/1176-yilgacha b
o‘
lgan voqealarni qamrab olgan. Asarda muallif
Mayyafariqin, Amid, Mosul, Mardin, Ba
g‘
dod, Shom, Gurjiston shaharlarida
b
o‘
lgan cho
g‘
larida
o‘
zi guvohi b
o‘
lgan hodisalar, turkmanlarning Anadoludagi
yurishlari va Anadolu Saljuqiylar davlatining tashkil topish jarayoni, El
g‘
oziy,
Imoduddin Zangiy, Nuriddin Mahmud Zangiy davrlari haqida qimmatli
ma
’
lumotlar keltirgan. Bundan tashqari, Mustarshid billah, Rashid billah va
Muktafi liamrillah xalifaligi davrlaridagi abbosiylar va saljuqiylar d
o‘
stona
munosabatlari yoritilishi nuqta
’
i nazaridan diqqatga sazovor manba hisoblanadi.
Asarning marvoniylar (“Tarix al
-
fariqi”) va ortuqiylar (“Tar
ixi Mayyafariqin va
amid”) haqidagi qismlari alohida
-alohida nashr qilingan. Asar arab, turk, qisman
ingliz, rus tillarida chop etilgan.
Abulfaraj ibn al-Javziy (510/1116-
597/1201) ning “al
-Muntazam fi tarix al-
muluk va-l-
umam” asarida dunyo yaratilishidan
574/1179-yilgacha b
o‘
lgan
voqealar haqida s
o‘
z boradi. Asar Saljuqiylar davlatining tashkil topish jarayoni,
Qutalmish va Ibrohim Yinalning Vizantiyaga qarshi harbiy yurishlari, sulton Alp
Arslonning taxtga chiqishi va Malazgirt
g‘
alabasi, Kavurdbeyning saltanat uchun
sulton Malikshohga qarshi kurashi, saljuqiylar va abbosiylar sulolalari
munosabatlari yoritilgan muhim manba hisoblanadi. Asar t
o‘
li
g‘
icha arab tilida
(17 jild), 15-16-jildlarining 429/1038-485/1092-yillar orali
g‘
i saljuqiylar tarixi
bayon qilingan qismlari esa turk tilida nashr qilingan.
Saljuqiylar tarixining muhim manbalaridan biri b
o‘lgan “Axbor ad
-davlat
as-
saljuqiyya” asari muallifi Sadriddin Abulhasan Husayniy (vaf. 590/1194)
ekanligi aniq emas. Asarning unga nisbat berilishiga sabab Sadriddin Abulhasan
Ali ibn Nosir al-Husayniy nomi asar matnida ikki
o‘rinda tilga olingan. “Axbor ad
-
davlat as-
saljuqiyya” asarida Saljuqbey va uning qabilasining tarix sahnasiga
chiqishidan boshlab sulton T
o‘g‘
rul III vafoti (1194), ya
’
ni Iroq Saljuqiylari
davlatining qulashigacha b
o‘
lgan tarixi yoritilgan. Muallif o
g‘
zaki tarix va
o‘
z
kuzatuvlari asosida Buyuk Saljuqiylar davlati, Iroq va Kirmon saljuqiylari haqida
qimmatli ma
’
lumotlar bergan. Asar arab va turk tillarida nashr qilingan hamda
rus, fors, ingliz tillaridagi tarjimalari ham mavjud.
Ibn Asir (555/1160-
630/1233) ning umumiy tarixga oid “Al
-Komil fit-
tarix”
asari 11 jilddan iborat b
o‘
lib, insoniyat tarixining ilk davrlaridan 627/1230-
yilgacha b
o‘
lgan voqealarni
o‘
z ichiga olgan. Muallif 302/915-yilgacha b
o‘
lgan
voqealarni bayon qilishda Tabariy (225/839-
310/923)ning “Tarix ar
-rusul va-l-
muluk” asaridan foydalangan. Asarning so‘
nggi jildlarida saljuqiylar va Mosul
otabeglari haqida qimmatli ma
’
lumotlar berilgan. Xususan, VIII jildida T
o‘g‘
rul,
Choribey va Alp Arslonlarning faoliyatlari, Qutalmishning taxt uchun sulton Alp
Arslonga qarshi kurashi, Malazgirt jangi, sulton Malikshoh hukmronligi davri
haqida s
o‘
z boradi. Shuningdek, VIII
–
IX jildlarida Hasan Sabboh (vaf. 518/1124)
ning hayoti va faoliyati, Nizomulmulkning
o‘
ldirilishi, botiniylar q
o‘
lga kiritgan
qal
’
alar va ularning qal
’
alarni egallash taktikalari, Shohdiz qal
’
asidagi kurashlar,
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
178
botiniylarning muhim davlat arboblariga qarshi suiqasd uyushtirish jarayonlari,
Buyuk Saljuqiylar va botiniylar
o‘
rtasidagi kurashlar bilan bo
g‘
liq voqealar
batafsil yoritilgan. Asar Arab, eski turkiy, turk va qisman fransuz, rus, fors tillarida
nashr qilingan.
Sibt ibn al-Javziy (580/1185-
656/1258) ning “Mir’
atuz-zamon fi tarixul-
ayon” nomli asari insoni
yat tarixining ilk davrlaridan 654/1257-yilgacha b
o‘
lgan
tarixiy voqealarni
o‘
z ichiga olgan b
o‘
lib, arab tilida bitilgan. Asarda
Qutalmishning sulton T
o‘g‘
rulga qarshi isyoni va taxt uchun Alp Arslonga qarshi
mujodalasi, Sulaymonshoh ibn Qutalmishning Anadolu, Suriyadagi fathlari va
uning Sharafuddavla Muslim, Tutush bilan t
o‘
qnashuvlari, Buyuk Saljuqiylarning
Suriyada botiniylarga qarshi olib borgan kurashlari, botiniylar tarafidan qatl
qilingan shaxslar haqida ma
’
lumotlar mavjud.
Asarning asl nusxasi taxminan 30 jilddan ortiq b
o‘
lgan. Qutbiddin
al-Yuniniy (640/1242-726/1326) asarning ba
’
zi qismlarini tashlab
o‘
tib, 21 jild
holiga keltirgan. Asar t
o‘
li
g‘
icha arab va ba
’
zi qismlari fransuz tilida, T
o‘g‘
rul,
Alparslon, Malikshoh davriga oid qismlari esa Ali Sevim tomonidan turk tilida
nashr qilingan.
Iroq Saljuqiylari vaziri Anushervon ibn Xolid (459/1066-532/1138)
o‘
zining
tarixiy xotiralari asosida fors tilida “Futuru zaman as
-sudur va suduru zaman al-
futur” asarini yozgan va unda 529/1134
-yilgacha b
o‘
lgan voqealar bayon qilingan.
Mazkur asar Imoduddin Kotib Isfahoniy tomonidan forschadan arab tiliga tarjima
qilinib, “Nusrat al
-fatra va usrat ul-
fitra” nomi bilan 590/1194
-yilgacha b
o‘
lgan tarix
aks ettirilgan asar holiga kelgan. 623/1226-yil Bundoriy (586/1190-643/1245)
asarning asl matnidagi iboralarni
o‘zgartirmay, “Zubdat an
-nusra va nuhbat al-
usra”
nomi bilan Iroq va Xuroson Saljuqiylari tarixini yorituvchi muxtasar asar shakliga
keltirgan. Asarda botiniylar bilan hamkorlik qilgan saljuqiy amaldorlar faoliyati,
Nizomulmulkning
o‘
ldirilishi, amir Shir
g‘
irning Alamut qal
’
asini qamal qilishi, vazir
Sa
’
dulmulkning botiniylikda ayblanib
o‘
ldirilishi, xususan, sulton Sanjar davrida
saljuqiylarning botiniylarga qarshi olib borgan kurashlari batafsil yoritilgan. Asar
arab va turk tillarida nashr etilgan.
Ibn al-Adim (588/1192-
660/1262) ning “Bug‘
yatut-
talab fi tarixi Halab”
asarining 10 jilddan orti
g‘
i bizgacha yetib kelgan. Asarda sulton Alp Arslonning
tarjimayi holi, sulton Muhammad Taparning botiniylarga qarshi yurishlari, sulton
Muhammad Tapar va sulton Sanjar hukmronligi davrida botiniylar suiqasdi
qurboni b
o‘
lgan davlat arboblari, Suriyada botiniylar bilan b
o‘
lgan janglar haqida
ma
’
lumotlar keltirilgan. Asar t
o‘
li
g‘
icha arab tilida (12 jild) nashr qilingan.
Asarning saljuqiylarga doir qismlari Ali Sevim tomonidan “Biyografilerle
Selçuklular Tarihi” nomi ostida turk tiliga o‘
girilgan.
Shuningdek, Ibn al-
Adimning “Zubdatul
-
Halab min tarixi Halab” nomli asari
ham b
o‘lib, u “Bug‘
yatut-
talab fi tarixi Halab” ni
ng muxtasar shaklidir. Unda
641/1243-yilgacha b
o‘
lgan voqealar keltirilgan. Asarda Sulaymonshohning
Suriyadagi fathlari, Kurzahil, Aynu Saylam jangi tafsilotlari keltirilgan. Asar
t
o‘
li
g‘
icha arab va 3 jild shaklida fransuz tilida, saljuqiylarga doir qismi esa turk
tilida nashr qilingan.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
179
Ibn Kasir (701/1302-
774/1373)ning “Al
-Bidoya va-n-
nihoya” asari
umumiy tarixga oid b
o‘
lib, 15 jilddan iborat. Asarda insoniyat tarixining ilk
davrlaridan 767/1365-yilgacha b
o‘
lgan voqealar xronologik ketma-ketlikda
yoritilgan. Asarning oxirgi jildlarida Buyuk Saljuqiylar va Anadolu Saljuqiylari
tarixiga oid ma
’
lumotlar mavjud. Lekin Qutalmish va Sulaymonshoh faoliyati
haqidagi ma
’
lumotlar juda kam.
Usmoniylar davrida asar Mahmud Shirvoniy tomonidan usmoniy turk tiliga
tarjima qilinib, sulton Murod II ga taqdim etilgan. Asar arab va turk tillarida nashr
qilingan.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Saljuqiylar davri Islom tarixining uch asrini
qamrab olgan boʻlsa
-da, bu davrda Islom sivilizatsiyasida erishilgan yutuqlar
t
o‘
laqonli ochib berilmagan. Buning sababi saljuqiylar davri tarixi yoritilgan
manbalarning salmo
g‘
i bilan bo
g‘
liq. Darhaqiqat, saljuqiylar hukmronligining
muhim voqealarga boy b
o‘
lgan dastlabki davri, ya
’
ni XI-XII asrlarga oid manbalar
keyingi asrlardagi manbalarga nisbatan kamroq. Buning ustiga XI-XII asrlarda
yozilgan tarixiy asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelmagan. Bundan XI-XII
asrlarda Saljuqiylar davlatida tarixiy asarlar yozishga e
’
tibor qaratilmagan, degan
xulosaga bormasligimiz lozim. Chunki, XI-XII asrlarda yozilgan tarixiy asarlarning
aksariyati bizgacha yetib kelmagan.
ADABIYOTLAR R
O‘
YXATI
1.
Abdülkerim Özaydın. İbnü’
l-
Esîr, İzzeddin // Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi. C. 21.
–
İstanbul: TDVY, 2000. –
S. 26-27.
2. Ali Sevim. Azimi //
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C.4. –
İstanbul: TDVY, 1991. –
S. 330-331.
3. Ali Sevim.
İbnü’
l-
Kalânisî’nin Zeylü Tarih
-
i Dımask adlı aserinde Selçuklularla
ilgili bilgiler I (1044-
1106) // Belgeler. 29.Cilt. Sayı 33, 2008. –
S. 1-43.
4.
Ali Sevim. İbnü’l Adim // Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 20.
–
İstanbul: TDVY, 1999. –
S. 478-479.
5.
A.D.Kuşçu, C.Güler, M.Özer, M.Öztemel. Selçuklu Tarihçiliği’ne Başlarken.
–
Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2017. –
521 s.
6. Bundoriy. Zubdat an-nusra va nuhbat al-usra (
ﺓﺮـصعلﺍ ﺔبﺨن و ﺓﺮصﻨلﺍ ﺓﺪﺑﺯ
).
–
Qohira: Al-Kutub al-arabiyya, 1900.
–
284 b.
7.
Gümüş Ercan. İbnü’
l-
Ezrak ve eseri “Meyyâfârikîn ve Âmîd Tarihi”
üzerine Türkiye’de yapılan çalışmalar ışığında bir değerl
endirme // e-
Şarkiyat
İlmi Araştırmalar Dergisi. Sayı 7, 2012. –
S. 3-13.
8. Ibn al-Adim. Bug
‘
yatut-talab fi tarixi Halab (
ﺐﻠح ﺦﻳرﺎﺗ يف ﺐﻠﻄلﺍ ﺔيﻐﺑ
), 12 jild.
Bayrut: Dorul-fikr, 1988.
–
5863 b.
9. Ibn al-Adim. Zubdatul-Halab min tarixi Halab (
نﻣ ﺐﻠﺤلﺍ ﺓﺪﺑﺯ
ﺐﻠح ﺦﻳرﺎﺗ
).
–
Bayrut: Dar al-kotob al-ilmiyah, 1996.
–
528 b.
10. Ibn Asir. Al-Komil fit-tarix (
ﺦﻳرﺎتلﺍ يف ﻞيﻣﺎكلﺍ
), 11 jild.
–
Bayrut: Dar al-Kutub
al-ilmiyah, 1987-2003.
11. Ibn Kasir. Al-Bidoya va-n-nihoya (
ﺔﻳﺎﻬﻨلﺍو ﺔﻳﺍﺪبلﺍ
). 21 jild.
–
Giza: Hijr, 1997-1999.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
180
12. Ibn Azraq al-Fariqiy. Tarix al-Fariqi (
يﻗرﺎفلﺍ ﺦﻳرﺎﺗ
).
–
Qohira: al-Hay
’
atul-
ammatu lishuunil matabi al-amiriyyat, 1959.
–
448 b.
13. Ibn Azraq al-Fariqiy. Tarixi Mayyafariqin (
نيﻗرﺎفﺎيﻣ
ﺦﻳرﺎﺗ
).
–
İstanbul:
Nubihar, 2014.
–
704 b.
14. Ibn Kalonisiy. Zaylu tarixi Dimashq (
قﺸﻣد ﺦﻳرﺎﺗ ﻞﻳذ
).
–
Bayrut: al-Abaul-
yusaviin, 1908.
–
445 b.
15.
Muhammet Kemaloğlu. Türkiye Selçuklu Tarihi Birinci Elden Kaynakları
// Journal of History Culture and Art Research. vol.2, No.3, 2013.
–
P. 1-38.
16. Muharrem Kesik. S
elçuklular tarihi
.
–
İstanbul: İstanbul üniversitesi,
2010.
–
364 s.
17. Osman Turan.
Selçuklular tarihi ve Türk
-
İslam medeniyeti. –
İstanbul
:
Turan neşriyat yurdu
, 1969.
–
478 s.
18.
Ramazan Şeşen. Müslümanlarda Tarih
-
Coğrafya Yazıcılığı. –
İstanb
ul:
İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, 1998. –
451 s.
19. Sadriddin Abulhasan Husayniy. Axbor ad-davlat as-Saljuqiyya (
ﺔيﻗﻮﺠﻠسلﺍ
ﺔلوﺪلﺍرﺎبخﺃ
).
–
Lohur: Panjob universiteti nashriyoti, 1933.
–
245 b.
20. Sibt ibn al-Javziy. Mir
’
atuz-zamon fi tarixul-ayon (
ﺦﻳرﺍﻮﺗ يف ﻥﺎﻣزلﺍ ﺓﺁﺮﻣ
ﻥﺎيعلأﺍ
), 23 jild.
–
Damashq: al-Resalah al-a
’
lamiah, 2013.
21.
Yusuf Şevki Yavuz, Casim Avcı. İbnü’l Cevzî, Ebü’
l-
Ferec // Türkiye
Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C.20. –
İstanbul: TDVY, 1999. –
S. 545.
