“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
143
MAHMUD ZAMAXSHARIYNING ILMIY MEROSI
Musaev Islomxon Xodi
o‘g‘
li,
O‘
zbekiston Davlat Jahon tillar universiteti arab tili
o‘
qituvchisi.
Mamadaliyeva Madina Xusniddin qizi
Is
’
hoqxon Ibrat nomidagi Namangan davlat chet tillari instituti Jahon tillari
fakulteti FAR-AU-23-guruh talabasi
Annotatsiya.
Mazkur maqola arab tilidagi arab adabiyoti, matnshunoslik,
manbashunoslik sohalarini shakillantirishga qaratilgan. Shuningdek, Mahmud
Zamaxshariyning arab adabiyotidagi qimmatli asarlariga alohida ahamiyatga ega
ekanligiga ur
g‘
u qaratilib, unda olimlarning bergan sharhlari, yondashuv
tushunchalari keltirilgan.
Kalit s
o‘
zlari:
arab tili grammatikasi, Zamaxshariy adabiyoti, manbalar,
q
o‘
l yozmalar, sharhlar.
Аннотация.
Данная статья направлена на формирование
направлений арабской литературы, текстологии, источниковедения.
Также подчеркивается, что особое значение имеют ценные произведения
Махмуда Замахшари в арабской литературе.
Ключевые слова: арабская грамматика, замахшарская литература,
источники, рукописи, комментарии.
Abstract.
This article is aimed at shaping the fields of Arabic literature,
textual studies, source studies. Also, it is emphasized that Mahmud Zamakhshari
’
s
valuable works in Arabic literature are of special importance.
Key words:
arabic grammar, Zamakhshari literature, sources, mauscripts,
commentaries.
Mahmud Zamaxshariy arab tilidagi nazm va nasr bilan yozilgan 60 dan ortiq
ilmiy, badiiy, didaktik asarlar muallifidir. Uning asarlari roʻyxati turli manbalarda
turlicha keltiriladi. Jumladan, atoqli nemis sharqshunos olimi K.Brokkelman
oʻzining –
“Arab adabiyoti tarixi” nomli asarida Mahmud Zamaxshariyning 31 ta
asari haqida ma
’lumot bergan boʻlsa, doktor Ahmad Muhammad al
-Xufiy
–
“Az
-
Zamaxshariy” nomli risolasida uning 48 asari boriligini aytib oʻtadi.
Akademik A.Rustamov “Mahmud Zamaxshariy” kitobida allomaning 39 ta asari
haqida ma
’
lumot bor. B.Z.
Xolidov oʻz maqolasida Zamaxshariyning 55 ta asar
yozganligini ta
’
kidlaydi. Mahmud Zamaxshariy ilmiy merosining yana bir
tadqiqotchisi U.Uvvatov “Nozik iboralar” nomli kitobda allomaning 34
ta asariga
oid ma
’
lumot bergan.
“Muqaddimat ul
-
adab” Arabchadan fors, chigʻatoy, moʻgʻul va turk tillariga
tarjima qilingan. Manbalarda taʼkidlanishicha, asarning chigʻatoy tilidagi tarjimasi
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
144
Zamaxshariyning oʻzi tomonidan amalga oshirilgan. Zotan Xorazmsh
oh Otsizning
tushunishi uchun asarning arabcha matni bilan birgalikda chigʻatoy tilidagi
tarjimasi ham yaratilgan, deb bilish oʻrinlidir.
Olimning “Asos al
-
balogʻa” (“Notiqlik asoslari”) asari, asosan,
lugʻatshunoslikka bagʻishlangan. Unda arab tilining f
asohati, mukammalligi
haqida soʻz boradi. Fikrni chiroyli ibora va soʻzlar bilan ifodalash, soʻz boyligidan
ustalik bilan foydalanish uchun kishi fasohat, balogʻat ilmlaridan yaxshi xabardor
boʻlishi kerak. Buning uchun soʻzni toʻgʻri, oʻz oʻrnida ishlatis
h, qoidaga muvofiq
soʻzlash va yozish ham kerak boʻlgan. Bu asarda adabiyotning asosiy qismlari,
frazeologik soʻz birikmalari, ularni amalda tatbiq etish yoʻllari chuqur tahlil
qilingan.
Olimning “Atvoq uz
-zahab fi-l-
mavoiʼz va
-l-
xutab” (“Xutbalar va vaʼzl
ar
bayonida oltin shodalar”) nomli asari –
nasihatomuz maqolalar toʻplamidan
iborat. Asar birinchi marta 1835-yili olmon olimi Fon Xomir tomonidan
nemischaga tarjima qilinib, arabcha matni bilan nashr etilgan. Oʻttiz yilcha
oʻtgach, fransuzchaga tarjima qi
linib, 1886-yili Parijda chop etilgan. 1873-yili ham
usmonli turk tiliga tarjima qilinib, Istanbulda nashrdan chiqqan.
Mahmud Zamaxshariyning “Rabiʼ ul
-abror va nusus ul-
axyar” (“Ezgular
bahori va yaxshilar bayoni”) asarida adabiyot, tarix va boshqa fanlar
ga oid
hikoyalar, latifalar, suhbatlarning eng saralari jamlangan. Olimning aruz vazni
haqida bahs yurituvchi “Al
-Kustos fi-l-
aruz” (“Aruzda oʻlchov (mezon)”) asari
muhim manbalardan hisoblanadi. Alifbo tartibida yigʻilgan arab maqollari,
masallariga bagʻishlangan boshqa bir asarini “Al
-Mustaqso fi-l-
amsol”
(“Nihoyasiga yetgan masallar”) deb atadi. “Maqomat” (“Maqomlar”) –
ellik
maqomdan iborat boʻlib, qofiyali nasr –
sajʼ uslubining nozik namunalarini oʻzida
mujassam etgan muhim asardir. “Devon ush
-
sheʼr”
kitobi ham diqqatga sazovor
asarlardan sanaladi.
Mahmud Zamaxshariyning “Navobigʻ ul
-
kalim” (“Nozik iboralar”) asari esa
arab lugʻatlarini oʻrganishga bagʻishlangan yuksak did bilan yozilgan. Bu asar
dastlab fransuz tiliga tarjima qilinib, asl nusxasi bilan birgalikda 1876-yili Parijda,
1870-yili Qohirada, 1884-yili Bayrutda, 1896-yili esa Qozon shahrida nashr
etilgan. Zamaxshariy adabiyot, tafsir, hadis, fiqh ilmlari boʻyicha ham mukammal
asarlar yaratgan. Olimning
“
Asos al-
balogʻa”
(
“
Notiqlik asoslari
”
) asari asosan
lugʻatshunoslikka bagʻishlangan. Unda arab tilining fasohati, mukammalligi
haqida soʻz boradi. Fikrni chiroyli ibora va soʻzlar bilan ifodalash, soʻz boyligidan
ustalik bilan foydalanish uchun kishi fasohat, balogʻat ilmlaridan yaxshi xabardor
boʻlishi kerak. Buning uchun soʻzni toʻgʻri, oʻz oʻrnida ishlatish, qoidaga muvofiq
soʻzlash va yozish ham kerak boʻlgan. Bu asarda adabiyotning asosiy qismlari,
frazeologik soʻz birikmalari, ularni amalda tadbiq etish yoʻllari chuqur tahlil
qilingan.
Mahm
ud Zamaxshariyning gʻoyatda keng tanilgan “Kashshof an haqoiq it
-
tanzil va uyun ilaqovil fi vujuh it-ta
’vil” (“Qur’
on haqiqatlari va uni sharhlash
orqali soʻzlar koʻzlarini ochish”) asari Qur’on tafsiriga bagʻishlangan. “Kashshof”
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
145
Zamaxshariy Makkada turgan paytida, uch yil davomida (1132
–
1134) yozilgan.
Dunyoning turli qoʻlyozma xazinalarida “
Al-Kashshof
”
ning yuzga yaqin
qoʻlyozmalari va asarning oʻziga bitilgan yigirmadan ortiq sharh va hoshiyalar
mavjud. Nemis sharqshunosi Karl Brokkelman dunyoning turli qoʻlyozma
xazinalarida
“
Al-Kashshof
”ning yuzga yaqin qoʻlyozmalari va asarning oʻziga
bitilgan yigirmadan ortiq sharh va hoshiyalar borligi haqida yozishi
az-Zamaxshariy asarining katta shuhratidan dalolat beradi. Qohiradagi mashhur
Al-Azhar universitetining talabalari ham boshqa tafsirlar bilan bir qatorda
Zamaxshariyning ushbu asari asosida Qur
’on oʻrg
anadilar. Asarlarining
qoʻlyozmalari Germaniya, Misr, Turkiya, Eron, Fransiya va Rossiyada saqlanadi.
Zamaxshariy Makka amiri, olim va adib Abul Hasan Ali ibn Hamza ibn
Vahhos as-
Sulaymon bilan doʻst edi. Ibn Vahhos oʻz mamlakatining geografiyasi
bilan jud
a yaxshi tanish boʻlgan. Zamaxshariy ibn Vahhos ma’
lumotlariga tayanib,
oʻzining Hijozga qilgan safaridan olgan shaxsiy kuzatishlari asosida yozgan “Kitob
ul-jibol val-amkina val-
miyoh” (“Togʻlar, joylar va suvlar haqida kitob”) nomli
asarida jugʻrofiy joylar, togʻlar va dengizlarga doir qimmatbaho ma’
lumotlar
keltiradi. Zamaxshariyning bu asari Gʻarb olimlari oʻrtasida ham mashhur boʻlgan,
1856 yili gollandiyalik arabshunos olim Salverda de Grave tomonidan mukammal
tadqiq qilingan holda nashr etilgan.
Mahmud Zamaxshariyning sarf ilmiga oid qisqa va ixcham shaklida yozilgan
“Mufiyd fi at
-
tasriif” nomli tasrif ilmini o‘
z ichiga oluvchi m
o‘
jaz kitob hisoblanadi.
“Mufiyd fi at
-
tasriif” Kitobining mavzulari tushunarsiz sarflash qoidalariga
t
o‘
xtalmaydigan va batafsil yondashmaydigan qisqa mavzulardan iborat.
Shuningdek kitob fe
’
lning tuslanishi, fe
’
ldan yasalgan ismlar uch va t
o‘
rt
o‘
zakli
fe
’
llarning boblari, uch va t
o‘
rt
o‘
zakli maziyd fe
’
l boblarining tuslanish vaznlari,
o‘
timli
o‘
timsiz fe
’
llar va shu kabi fe
’
l s
o‘
z turkumiga oid barcha mavzularni
o‘
z
ichiga oladi. Kitob bir nusxaga ega va u Birlashgan Arab Amirliklarida Majid
q
o‘
lyozmalar markazida 256267 raqami ostida saqlanadi. Uning asl nusxasi
umumiy marashiy kutubxonasida 4047 raqami bilan saqlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Nosirova M.
O‘
rta asr arab nahvidan namunalar.
–
T.: TDSHI, 2004.
–
B. 5
2.
.سماخلا ءزجلا .رصمب فراعملا راد .يبرعلا بدلأا خيرات .لراك ناملك ورب
1975
.
.ص
315
3.
.يبرعلا ركفلا راد .ةرهاقلا .يرشخمزلا .يفوخلا دمحم دمحأ
1966
.ص .
58
4.
بﺍ
دﻮﻤﺤﻣ مﺯرﺍﻮخ ﺮﺨف ﺔﻣّلاعلﺍ ﷲ رﺎج مﺎﻣلإﺍ ﺦيﺸلﺍ فﻳﻮصﺗ فﻳﺮصتلﺍ يف ﺪيفﻤلﺍ
ﺪﻤﺤﻣ ﻥﺎيﺑ
يوﺎبﺠلﺍ حﺎتف
2
01
2
1.2
ص
-
م.
5.
Rustamov A. Mahmud Zamaxshariy.
–
T.: Fan, 1971. B: 10-12
6.
Халидов Б.З. Замахшари //Семитские
языки
.
Вып. 2 (Часть 2).
Материалы первой конференции по семитским языкам. 26
-
28 октабря
, 1964
г.
-
С. 153
7.
Islomov Z. Mahmud Zamaxshariy ilmiy merosi.-T.: 2021.-S.9
