“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
560
O
G‘
ZAKI TARJIMADA NUTQIY KOMPRESSIYADAN
FOYDALANISH STRATEGIYALARI
Tursinova Sabina Doniyor qizi
Tarjimonlik fakulteti 1-bosqich talabasi
Y
o‘
ldoshev Ulu
g‘
bek Ravshanbekovich
Filologiya fanlari b
o‘
yicha falsafa doktori (PhD)
Annotatsiya.
Mazkur maqolada tarjima, o
g‘
zaki tarjima va uning
xususiyatlari, o
g‘
zaki tarjimaning turlari: ketma-ket, sinxron va visual tarjima,
shuningdek, kompressiya va o
g‘
zaki tarjimada undan foydalanish masalalari k
o‘
rib
chiqiladi.
Kalit s
o‘
zlar:
tarjima, o
g‘
zaki tarjima, yozma tarjima, o
g‘
zaki tarjimaning
turlari, ketma-ket tarjima, note-taking, sinxron tarjima, visual tarjima,
kompressiya, nutqiy kompressiya
Annotation.
The article discusses translation, oral translation and its
features, types of oral translation: consecutive translation, simultaneous and visual
translation, as well as the compression and the issues of using speech compression
in interpretation.
Key words:
translation, oral translation, written translation, consecutive
translation, simultaneous translation, visual translation, speech compression.
Аннотация.
В этой статье рассматривается перевод, устный
перевод и его особенности, виды устного перевода: последовательный
перевод, синхронный и визуальный перевод, а также компрессия и проблема
использования компрессии речи в устном переводе.
Ключевые слова:
перевод, устный перевод, письменный перевод,
последовательный перевод, синхронный перевод, визуальный перевод,
компрессия речи.
Zamonlar osha tarjimaga boʻlgan talablar yangilana boradi. Ammo uning
ijodiy xarakteri, qayta yaratish sanʼati ekanligi oʻzgarmaydi.
Tarjimaning koʻlami
va taraqqiyoti har bir xalqning maʼrifiy darajasiga bogʻliq va oʻz navbatida, u
millatning ijtimoiy tafakkuriga samarali taʼsir etadi. “Tarjima” termini bir tildan
ikkinchi tilga oʻgirish jarayonini, shuningdek, tayyor tarjima asarini
anglatadi.
G‘
.Salomov
o‘zining “Tarjima nazariyasiga kirish” asarida tarjimaga shunday ta’
rif
beradi: “Tarjimaning bosh xossasi uning boshqa til vositalari bilan qayta
yaratishdan iborat ijodiy jarayon, s
o‘
z san
’ati ekanligidadir”. Ulug‘
bek Y
o‘
ldoshev
o‘
zi
ning “Tarjima nazariyasi” asarida olimlarning tarjimaga bergan izohlariga
yondashgan holda “Tarjima asliyat matnidagi og‘
zaki va yozma s
o‘
z, gap, matn va
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
561
hokazolarni, asliyat va tarjima tillarining lingvistik: semantik, stilistik
xususiyatlari hamda ekstralingvistik: lingvokulturologik, pragmatik va kognitiv
xususiyatlarini hisobga olgan holda tarjima tiliga olib
o‘tish jarayonidir”, degan
fikrlarni beradi.
Tarjima turlarini umumlashgan holda shakli va mazmuniga qarab tasniflash
maqsadga muvofiqdir. Ma
’
lumki, har qanday til o
g‘
zaki va yozma shaklda
ifodalanadi. Tarjima, shakliga k
o‘
ra, o
g‘
zaki tarjima va yozma tarjimaga b
o‘
linadi.
Rus tilidagi “перевод”, o‘zbek tilidagi “tarjima” so‘
zi ingliz tilida ikki xil talqin
qilinadi: yozma tarjima (translation) va o
g‘
zaki tarjima (interpretation) kabi.
O
g‘
zaki tarjima faoliyati kattaroq k
o‘
lamni
o‘
z ichiga oladi. O
g‘
zaki tarjimada
yozma tarjimaga nisbatan ingliz tilini yuqori darajada bilishingiz, yetarlicha
k
o‘
nikmalarga ega b
o‘
lishingiz, va shuningdek nutqingiz ravon b
o‘
lishi ya
’
ni
(t
o‘g‘
ri talaffuz qila olishingiz, intanotsiyani) t
o‘g‘
ri q
o‘
llashingiz kerak. Bu turdagi
tarjimonlar konferensiya tarjimonlari deb ham yuritiladi. Birinchi konferensiyada
tarjimonlar kerma-ket tarjimani amalga oshirganlar, ya
’
ni ular
o‘
zlarining
nutqlarini ma
’
ruzachi nutqini tugatgandan keyin amalga oshirishgan. Ba
’
zida
nutqlar bir soatdan ortiq davom etadi, shuning uchun tarjimonlar notiqni
ma
’
ruzasi davomida bezovta qilishni yomon hislat deb bilishgan va ularning nutqi
davomida eslamatlarni yozib olishgan. Shu tariqa ketma
–
ket tarjima usuli paydo
b
o‘
lgan.
Yozma tarjimada har qanday matn (yozma yoki o
g‘
zaki material) ning
yozma shakldagi tarjimasi tushuniladi. O
g‘
zaki tarjima esa har qanday turdagi
materialning o
g‘
zaki shakldagi tarjimasi hisoblanadi. O
g‘
zaki tarjimada tarjimon
aytilayotgan nutq mazmunini tez uqib olishi, oldindan tayyorlanib, tez tahlil qilish
k
o‘
nikmasini va t
o‘
xtamay tarjima qilish usullarini ishlab chiqqan b
o‘
lishi kerak.
Bunday jarayonda tarjimon tarjima qilayotgan matnni tuzatish yoki qaytadan
ishlab chiqish imkoniyatiga ega emas.
U. Y
o‘
ldoshev
o‘
zining asarida o
g‘
zaki tarjimaning xususiyatlarini
quyidagicha tasniflaydi: “Og‘
zaki tarjimaning xarakterli xususiyati shundaki,
tarjimon matnni, avvalo, akustik shaklda, ya
’
ni eshitganlarini tarjima qiladi.
O
g‘
zaki tarjimaning ikkinchi asosiy xususiyati uning nutqni eshitib, keyin amalga
oshirilishidir. Ayrim hollarda shunday vaziyatlar b
o‘
lib qoladiki, tarjimon notiq
gapning ega va kesimini aytishini kutib, keyin tarjima qilishga kirishadi. Tarjima
jarayonidagi bunday muammo tillarning tipalogik jihatdan turli guruhlarga
mansubligi sababli amalga oshiriladi”.
O
g‘
zaki tarjimada nutqning bir necha xususiyatlari k
o‘
zga tashlanadi,
masalan, sinxron tarjimada tarjimon nutqi baland ovozda va tez aytiladi.
Tarjimaning bu turida s
o‘
zlarning soni tarjima qilinayotgan nutq hajmiga bo
g‘
liq.
O
g‘
zaki tarjima nazariyasi tarjimon oldiga quyidagi talablarni q
o‘
yadi:
1) aniq talaffuz qilish;
2) nutq maromini bir xil saqlash;
3) jumlalarning mazmuniy bo
g‘
liqligiga e
’
tibor qaratish.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
562
O
g‘
zaki tarjimaga yozma tarjimaga qaraganda, maxsus tarjima sifatida
qarash kerak. O
g‘
zaki tarjima bilan shu
g‘
ullanuvchi mutaxassislar tarjimaning bu
k
o‘
rinishida ham son, ham sifat jihatdan xususiyatlarni k
o‘
rsatib
o‘
tadi.
Shuningdek, tarjima faoliyatida e
’
tiborning
o‘
rni haqidagi savollar E.V.Alikina va
I.A. Zimnyaya asarlarida k
o‘
rib chiqilgan. Diqqat bir vaqtning
o‘
zida ba
’
zi ob
’
ektlar
va hodisalarni aks ettirish va boshqalardan chal
g‘
itishni
o‘
z ichiga oladi. O
g‘
zaki
tarjimaning barcha turlari diqqatni ajratishni talab qiladi. Tarjimani k
o‘
rib
chiqayotganda, tarjimonning diqqatini tortadigan ob
’
yektni aniqlash muhim
ahamiyat kasb etadi. O
g‘
zaki tarjimada e
’
tiborning asosiy ob
’
ekti asl xabarning
mazmuni b
o‘
ladi. Bundan tashqari, o
g‘
zaki tarjimada tanlanganlik eng muhim
s
o‘
zlarni tanlashda, xabarning semantik ortiqchaligini olib tashlash zaruratida
namoyon b
o‘
ladi. Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, o
g‘
zaki
tarjima qilish uchun tarjimonning diqqati keng, yaxshi taqsimlangan, tez
almashinadigan, jamlangan va barqaror b
o‘
lishi muhimdir.
O
g‘
zaki tarjima
o‘
z navbatida bir necha guruhlarga b
o‘
linadi:
1) Sinxron tarjima;
2) Ketma-ket tarjima;
3) Vizual tarjima.
Bugungi kunda tarjimaning boshqa turlari bilan bir qatorda, o
g‘
zaki
tarjimaning ketma-ket va sinxron singari turlari katta ahamiyat kasb etib
bormoqda.Bunga sabab, jahonda ko;plab diplomatik,savdo-sotiq va madaniy va
ilmiy-texnikaviy aloqalarga b
o‘
lgan ehtiyojning ortib borishidir.
Sinxron tarjima-o
g‘
zaki tarjimaning bir turi b
o‘
lib, bunda tarjimon
s
o‘
zlovchining nutqini eshitib shu zahotiyoq tarjima qilishi kerak. Sinxron tarjimada,
tarjimon tarjima qilish kabinasida
o‘
tiradi va naushnik (quloq eshitgich) orqali
s
o‘
zlovchini tinglaydi, s
o‘
ng tinglash cho
g‘
ida mikrofon orqali tarjima qiladi.
Konferensiya xonasidagi delegatlar asosiy tilni naushnik orqali tinglashadi.Sinxron
tarjima davomida tarjimonlar juda kata ruhiy va jismoniy qiyinchiliklarga duch
keladi,chunki sinxron tarjima
o‘
ta murakkab jarayon hisoblanadi.Tarjimon
s
o‘
zlovchi nutqi tezligidan ortda qolmasdan tarjima qilishi kerak. Shuning uchun
sinxron tarjimonlar 20-30 daqiqa ishlab, keyin boshqa tarjimonlar bilan joy
almashadilar. Sinxron tarjima, misol uchun katta konferensiyalarda, forumlarda
ishlatiladi. Konferensiya tarjimonlari,
o‘
z navbatida, ular tarjima qilayotgan
delegatlar
o‘
rnida b
o‘lib qolishadi. Ular birinchi shaxs, delegat nomidan gapiradi. “U
dediki,
o‘ylashicha, bu yaxshi fikr ekan” kabi gaplar va birikmalarni
tarjima qilmaydi.
Shuningdek, sinxron tarjimaga ketma-ket tarjimaga qaraganda kamroq vaqt
sarflanadi. Sinxron tarjima bir qancha darajalardan iborat b
o‘
lib, ularning har
birining bir necha po
g‘
onalari bor. Ulardan eng muhimi: moslashtirish, muqobilini
izlab topish, qaror toptirish va ijro etish.
Agar asliyat tilida gapirilish ohangi sekinroq b
o‘
lsa, tarjima qilinayotgan
tilda ham shu ohang saqlanishi lozim.
Sinxron tarjima imkoniyatlari chegarlangan b
o‘
lib, bunday holatda
tarjimonlar notiq bilan bir vaqtda uning nutqini teng tarjima qila olmaydi. Bundan
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
563
tashqari, puxta, atroflicha
o‘
ylab tarjima qilish imkoniyati ularda b
o‘
lmaydi. Qayta
s
o‘
rash, aniqlashtirish imkoniyati y
o‘
q. Sinxron tarjimonlar ham eshitib ulgurish,
ham tarjima qilish va vaziyatni xushyor baholash singari mas
’
uliyatlarga ega
b
o‘
lishi kerak.
O
g‘
zaki tarjimaning keyingi turi bu ketma-ket tarjimadir. Ketma-ket
tarjimada tarjimon s
o‘
zlovchi nutqining biror bir qismini nutq tugagandan keyin
tarjima qiladi. Tarjimaning bu turida tarjimon s
o‘
zlovchi nutqidagi asosiy
b
o‘g‘
inlarni il
g‘
ab olishi, agar nutq uzoqroq b
o‘
lsa, kerakli ma
’
lumotlar va
qismlarni yozib olishi (note-taking) kerak. Bu esa tarjimonga eshitganini esga
olishini ta
’
minlaydi. Ketma-ket tarjima tarjimonning fikrlash va esda qolish
qobiliyatlari bilan bo
g‘
liq.
O‘
gzaki tarjimaning yana bir
o‘
ziga xos xususiyati shundaki, yozma matnni
o
g‘
zaki tarjima qilishda matnning mazmunini tez uqib olish va tahlil qilish
k
o‘
nikmasiga ega b
o‘
lishdir.
Ketma-ket tarjima sinxron tarjimadan k
o‘
ra qulay imkoniyatlarga ega
b
o‘
ladi. Birinchidan tarjima jarayonida vaqt yetarli b
o‘
ladi, pauza,ya
’
ni oraliq vaqt
beriladi.Shuningdek, bunda
o‘
ylab, puxta tarjima berish va eslatmalarni yozib
olish imkoniyati mavjud. Ketma ket tarjimada eslatmalarni yozib olish yoki tez
yozish tizimi s
o‘
zlovchining hamma gapini yozish deganini anglatmaydi. Bu
ma
’
ruzachining nutqidagi asosiy
g‘
oyani ajratib olishga yordam beradi. Ba
’
zi
s
o‘
zlovchilar bir nechta gap s
o‘
zlab, s
o‘
ng tarjimonga tarjima qilishni taklif
qilishadi. Tarjimon qisqacha yozib olmasdan ham ishlashi mumkin va u
o‘
z
xotirasida aytilgan gaplarni saqlaydi. Shunday qilib, ketma-ket tarjima
s
o‘
zlovchining nutqini tinglangandan s
o‘
ng bajariladi.
Ketma-ket tarjima muzokaralar, konferensiyalar davlat arboblari va siyosiy
shaxslaming uchrashuvlarida va delegatsiyani kuzatib yurish cho
g‘
ida
q
o‘
llaniladi. Ketma-ket tarjima qilishning 3 ta asosiy prinsipi mavjud: anglash,
tahlil qilish va qayta ifoda qilish.
Anglash prinsipida s
o‘
zlar emas, fikrlar tarjima qilinishi kerak. Agar
tarjimon s
o‘
zlovchining nutqidagi biron bir s
o‘
zning tarjimasini bilmasa, u bu
s
o‘
zning ma
’
nosini kontekstdan anglab yetishi zarur. S
o‘
zlovchining nutqini
e
’
ti
’
oor bilan tinglash juda muhimdir.Masalan, a snake in the grass birikmasini
tarjimon to
g‘
ridan t
o‘
gri tarjima qila olmaydi. Bunda s
o‘
zlovchi nimani nazarda
tutayotganligiga ahamiyat berish kerak.
Vizual tarjima (sight translation) o
g‘
zaki tarjimaning turi b
o‘
lib, bu b
o‘
lajak
tarjimonlarni tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Vizual tarjima qilish bir tilda
yozilgan matnni boshqa tilga
o‘
girib
o‘
qishga aytiladi.Vizual tarjima qilish sinxron
tarjimaga yaqinroqdir. Bunday tarjima turida tarjimonda matndagi texnik
terminlarni k
o‘
rib chiqa olish va
o‘
zi mutaxassis b
o‘
lamgan sohadagi terminlarni
tarjima qila olishga tayyorgarlik k
o‘
rish imkoniyati mavjud b
o‘
ladi. Qiyin
s
o‘
zlarning talaffuzini k
o‘
rib olish mumkinyuqorida aytib
o‘
tilgan tarjimaning
turlari
o‘
ziga xos xuxusiyatlarga ega b
o‘
lib, bu tarjima jarayonida yaqqol k
o‘
rinadi.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
564
O
g‘
zaki tarjima jarayonida k
o‘
pincha manbani qayta ishlashga ehtiyoj
tu
g‘
iladi. Bu mutlaqo tabiiy hodisa, chunki s
o‘
zma-s
o‘
z bir tilning mahsuloti
boshqa til orqali
o‘
tishi mumkin emas. Natijada asl va tarjima qilingan asarlar
hajmi deyarli bir-biriga mos kelmaydi. A.D. Shvaytser ta
’
kidlaganidek,
“har qanday tarjima ko‘pincha asl matnning hajmidan oshib ketadi”. Tarjimada
k
o‘
pincha kompressiyani zarurati paydo b
o‘
ladi. Ushbu uslubning mohiyati
sintaktik jihatdan qisqaroq va semantik jihatdan k
o‘
proq birliklardan foydalanish
orqali bir tilda boshqa til orqali ifodalangan fikrlarni yanada ixcham taqdim
etishdan iborat. Matnning kompressiyasiga bayonotning kontekstidan osongina
almashtirilishi mumkin b
o‘
lgan ortiqcha elementlarni qoldirib, shuningdek
yanada ixcham konstruktsiyalarni q
o‘
llash orqali erishiladi. Boshqacha qilib
aytganda, nutqning kompressiyasiga, matnning b
o‘g‘
in qiymatini pasaytirish
bilan birga, boshlan
g‘
ich matnni ikkinchi darajali ma
’
lumotlarga ega b
o‘
lgan bir
qator s
o‘
zlardan ozod qilish orqali erishiladi.
I.
G‘
afurov, O. M
o‘
minov, N. Qambarov
o‘zlarining “Tarjima nazariyasi”
asarida kompressiayni quyidagicha izohlaydi: “Kompressiya jarayoni tarjimada
ma
’
lumotni ixchamlash, uni kam s
o‘
zlar bilan ifoda etish va asosiy ma
’
noni berish
bilan ifodalanadi. Masalan: Ingliz tilidan
o‘
zbek tiliga tarjima qilinganda sintaktik,
lu
g‘
aviy va semantik izohlash r
o‘
y berishi mumkin:
Murakkab gapning bir necha oddiy gaplarga b
o‘
linishi.
Misol: I saw the beautiful place where I remembered how I had spent the
days with my girlfriend there. Men juda chiroyli joy k
o‘
rdim. Keyin qiz
o‘
rto
g‘
im
bilan u yerda
o‘
tkazgan kunlarim yodimga tushdi.
Ergash gap
o‘
miga sifatdosh yoki sifatdoshli qurilmalar ishlatish mumkin.
Masalan: The book which was written last year was sold
–
O‘
tgan yili yozilgan
kitob sotildi.
Lu
g‘
aviy siqish, ya
’
ni kam s
o‘
z bilan ifoda etish. Miss.
–
In particular,
attention should be given to the use of appropriate and immediate technology
where possible
–
kerakli va
o‘
rtacha texnologiyaga e
’
tibor qaratilishi kerak.
Semantik kompressiya; bu jonli otlar
o‘
miga olmoshlarning ishlatilishidir.
Masalan: Jack and my brother Tom went to the garden
–
Ular boqqa ketishdi.
Bir tildagi murakkab gapni ikkinchi tilga tarjima qilganda uni oddiy qilib
ikkita oddiy gap bilan tarjima qilish mumkin. Fikrni qisqartirib tarjima qilish ya
’
ni
kompressiyadan foydalanish ibora,gap va matn doirasida amalga oshiriladi.
Kompressiya asosan sinxron tarjimada k
o‘
proq q
o‘
llaniladi.
Xulosa
o‘
rnida shuni aytish kerakki,tarjimaning o
g‘
zaki turi keng k
o‘
lamli
b
o‘
lib bu tarjimonning nutqiy qobiliyatini va diqqatini, shuningdek, eslab qolish,
fikrlash kabi qobiliyatlarini, eng asosiysi s
o‘
zlovchi nutqini, asliyat matnni
tushunishni talab etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Gʻafurov I, Mo‘
minov O, Qambarov N. Tarjima nazariyasi.
–
T.: Tafakkur-
B
o‘
ston, 2012.
–
216 b.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
565
2.
T
o‘
xtasinov I., Y
o‘
ldoshev U. Badiiy tarjimani
o‘
qitishning lingvistik va
metodik asoslari. Monografiya.
–
Samarqand:
“Samarqand davlat chet tillari
instituti” nashriyoti, 2023. –
174 bet.
3.
Y
o‘
ldoshev U. Badiiy tarjimaning lingvostilistik va lingvokulturologik
xususiyatlari. Monografiya.
–
Samarqand: “Samarqand davlat chet tillari instituti”
nashriyoti, 2022.
–
170 bet.
4.
https://cyberleninka.ru/article/n/tarjimashunoslikda-kompressiya-
bilan-bog-liq-muammolar/viewer
5.
https://azkurs.org/mundarija-i-bob-tarjima-nazariyasining-nazariy-
asoslari.html?page=10
6.
https://fayllar.org/tarjima-va-uning-turlari.html
