VETERINARIYA
MEDITSINASI
ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР
#02 (171) 2022
15
UDK: 636.5: 637.
N.Sh Hamraqulov,
tayanch doktorant,
B.A. Elmurodov,
v.f.d. katta ilmiy xodim,
S.B. Eshburiyev,
ilmiy rahbar, v.f.d., dotsent,
G.T. Abduraimova,
magistrant,
Veterinariya ilmiy-tadqiqot instituti
TUXUM YO‘NALISHDAGI TOVUQLARDA KALSIY VA FOSFOR ALMASHINUVI
BUZULISHINING SIMPTOMLARI VA GEMATOLOGIK KO‘RSATKICHLARI
Аннотация
В
статье описаны клинические признаки нарушений фос-
форно-кальциевого обмена в яичном направлении и наблюдаемые
изменения биохимических показателей крови.
Summry
The article describes the clinical signs of disorders of phos- phorus-
calcium metabolism in the egg direction and the observed changes
in
biochemical parameters of blood.
Kalit so‘zlar:
tovuqlar, tuxum, qon, kalsiy, fosfor, mineral, tuxum yo'li, gipodinamiya osteomalyastiya
Mavzuning dolzarbligi:
Parrandachilik xalqi- mizning
oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirishda muhim
manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Parrandalarning genetik
potensiali darajasida mah- suldorligini ta’minlashning nazariy
asoslari va pro- filaktik tadbirlarini ishlab chiqish bugungi
kunda veterinariya sohasi oldidagi asosiy vazifalardan
hisoblanadi.
Hozirgi
paytda
mamlakatimizda
yuqori
mahsuldor par- randa zotlari va krosslari mavjud. Ammo
parrandalar- ni oziqlantirishdagi kamchiliklar: sifatsiz
oziqalar,
rat-
sion
tarkibida
vitaminiar,
makro
va
mikroelementlar va boshqa biologik faol qo‘shimchalaming
yetishmasligi ularning mahsuldorligi, reproduktiv qobiliyati va
ka- salliklarga chidamliligining pasayishi, tuxumdan jo‘ja
ochib
chiqishidagi
kamchiliklarga
sabab bo‘lmoqda.
Parrandalar organizmida bir vaqtning o‘zida bir necha mineral
moddalarning yetishmovchiliklari aralash pa- tologiya holida
noaniq belgilar bilan kechadi. Shuning uchun tovuqlarda
modda almashinuvi buzulishi bilan kechadigan kasalliklarga
tashxis qo‘yishda klinik tek- shirishlar va ozuqa ratsionlarini
zootexnikaviy tahlil qilish bilan bir qatorda qon, suyak, tuxum
po‘chog‘i va tuxum sarig‘ida biokimyoviy, patologoanatomik,
organoleptik hamda tuxumni fizikaviy tekshirishlardan
o‘tkazilishi talab etiladi.
Kalsiy-fosfor almashinuvi buzulishlarini o‘ziga xos klinik
belgilari va kasal parrandalar qondagi ko‘rsat- kichlarda bir
qator o‘zgarishlar kuzatiladi. Mineral- lar, jumladan kalsiy-
fosfor yetishmovchiligi qondagi umumiy, ayniqsa, ionlangan
kalsiy hamda anorga- nik fosfor miqdorlari, oqsilsiz kalsiy
darajasi va rent- genologik tekshirish natijalari e’tiborga
olinadi [2,6].
Tuxum beradigan tovuqlarda kalsiy-fosfor yetish-
movchiligida qon ishlab chiqaruvchi a’zolar zo‘riqadi,
xususan, qondagi eritrotsitlar soni 42,8 va gemoglobin
miqdori-43,1 foiz pasayadi, leykotsitlar miqdori esa 1,9
martaga oshadi.
Kalsiy-fosfor almashinuvi buzulishi ayniqsa tuxum
beradigin mahsuldor tovuqlarda klinik belgilar yaqqol
namoyon boTadi, xususan holsizlanish, patlaming xur-
payishi, qanotlaming tushishi, ishtahaning pasayishi va lizuxa
kuzatiladi. Keyinchalik, oyoqlarning zaiflashu- vi, oqsash,
o‘tirib qolish va harakat muvozanatining buzulishi belgilari
kuzatiladi. Uzoq vaqt davomida yetishmasligi osteomalyatsiya
rivojlanadi. Uning dast- labki belgilariga tuxumning yupqa
po‘choqli va ba’zan po‘choqsiz tug‘ilishi, shuningdek,
tovuqning tuxum berishdan qolishi, ovqat hazm qilish
tizimining o‘ziga xos buzilishlari va keyinchalik, suyaklar
deformatsiya-
si,
suyaklarning yumshab qolishi va sinuvchan
bo‘lishi kuzatiladi.
Tadqiqot obyekti, joyi va uslubiyatlari.
Tuxum yo‘nalishidagi tovuqlarda kalsiy-fosfor al-
mashinuvi buzilishlarini o‘rganish maqsadida Lomann Braun-
Klassik zotli tovuqlarda klinik va organoleptik tekshirishlar
olib borildi. Tekshirishlar uchun tuxum
be
radigan tovuqlardan
30 boshdan uchta yoshdagi jami 90 bosh etalon guruh ajratib,
birinchi guruhdagi tovuqlar
24-28-32-
haftalik tuxum
beradigan tovuqlar ajratib olindi, tekshirishlar 60 kun
mobaynida olib borildi. Tovuqlarda har
15
kunda bir marotaba
tekshirishlar olib borildi. Tovuqlar xo‘jalik ratsioni bilan
oziqlantirildi.
Tovuqlarda klinik tekshirishlar o‘tkazish orqa- li umumiy
holat, ishtaha, ko‘z shilliq pardalari, toj va sirg'alarining rangi,
par va patlar, harakat a’zolarining holati, tumshuq va
oyoqlarning rangi, tuxum berish foizi, tuxum po‘chog‘i
yupqaligi, 1 daqiqadagi yurak urishi va nafas soni aniqlandi.
Laborator tekshirishlar VITI mikrobiologiya labo-
ratoriyasida olib borildi. Tovuqlardan olingan qon na-
munalarida gemoglobin (gemoglobin- sianidli usul), umumiy
kalstiy (V.P.Vichev, L.V.Karakashov usuli), anorganik fosfor
(Puls bo‘yicha V.F.Kromislov va L.A.Kudryavsteva usuli),
tokoferol (xromatografiya usulida), glyukoza (Orto-toluidin
bilan rangli reaksiya) usullardan foydalanildi.
Olingan natijalar va uning tahlili.
Tadqiqotlari- mizda
kalsiy-fosfor yetishmovchiligi paytida klinik tek-
VETERINARIYA
MEDITSINASI
ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР
16
#02 (171)2022
shirishlar o‘tkazish orqali umumiy holat, ishtaha, ko‘z shilliq
pardalari, toj va sirg‘alarining rangi, teri, par va patlar, harakat
a’zolarining holati, tumshuq va oyoqlar- ning rangi, tuxum
berish foizi, tuxum po‘chog‘i yupqa- ligi, 1 daqiqadagi yurak
urishi va nafas soni aniqlandi. Tekshirishlar tajribalardan oldin
va har 30 kunda bir marta o‘tkazildi. Fermer xo'jaligining
tuxum yo‘na- lishidagi Lomann Braun-Klassik zotli
tovuqlarda klinik tekshirishlar natijalariga ko‘ra 40-45% da
umumiy holsizlanish, toj va sirg‘alarning oqarishi,
gipodinami- ya, ishtahaning pasayishi, o‘sishdan qolish,
oriqlash, mahsuldorlikning pasayishi, terming yupqalashishi
va quruqlashishi, patlarning hurpayishi, 10-14% tovuqlarda
burun teshiklaridan zardobli kataral oqmalar oqishi, patlaming
tushishi kabi kalsiy-fosfor etishmovchiligiga xos bo‘lgan
klinik belgilar kuzatildi.
1-rasm. Tajribadagi tovuqlarning klinik
■ ko‘rsatkichlari n=30.
Ayrim tovuqlarda oyoqlarning zaiflashuvi, choToq- lanib
harakatlanish, oyoqlarini bukib o'tirib qolish, harakat
muvozanatining
buzilishi
kuzatildi.
Kalsiy-fosfor
yetishmovchiligi uchun tavsifiy simptom hisoblan- gan
oyoqlarning qiyshayishi, 14,6% tovuqlarda tu- xumning yupqa
po‘choqli, ba’zida po‘choqsiz boTishi va tuxum berishdan
qolish, suyaklarning yumshab qoli- shi va sinuvchan boTishi,
ba’zi tovuqlarda boshni orqa- ga yoki bir tomonga qilib yotish,
oyoq va qanotlarning zaiflashuvi, qaltirash kabi kalsiy-fosfor
etishmovchiligiga xos klinik belgilar kuzatildi. Tajribadagi
tovuqlarda tekshirishlar boshida tuxum mahsuldorligi o‘rtacha
89,6%, tekshirishlar oxiriga kelib, 78,4% ni tashkil etdi.
Tovuqlarda tuxum berishning kamayishi, yupqa po‘choqli
tuxum tug‘ishi ularda kalsiy-fosfor yetishmovchiligi oqibatida
kelib chiqadi.
Tekshirishlar davomida tuxum beradigan tovuqlarning
klinik ko‘rsatkichlari puls va nafasning tezlashishi ya’ni,
tekshirishlar
boshidagi
koTsatkichlarga
nisbatan
bir
daqiqadagi nafas sonining o‘rtacha 1,2 martaga, yurak
urishining 1,07 martaga tezlashganligi aniqlandi.
2-rasm. Tovuqda patlarning tushishi va hurpayishi.
3-rasnt. Tovuq tuxumining yupqa po ‘choqli va po ‘choqsiz
bo ‘lishi
“Darg‘omparranda” parrandachilik fermer xo‘jaligi- da
tajribadagi tuxum beradigan tovuqlarda qonning biokimyoviy
koTsatkichlari
tekshirishlaming
boshidagi
(24-hafta)
koTsatkichlarga nisbatan tekshirishlaming oxiriga kelib (32-
hafta), gemoglobin miqdorining o‘r- tacha 98,7±2,5 g/1 dan
86,6±2,5g/l gacha, umumiy kalsiyni 2,86±0,12 mmol/1 dan
l,72±0,06 mmol/1 gacha, anorganik fosfomi
-
2,38±0,31
mmol/1 dan l,96±0,32 mmol/1 gacha, glyukozani
-
5,54±0,48
mmol/1 dan
Tekshirishlar vaqti
Gemoglabin, g/1
Umumiy kalsiy,
mmol/1
Glyukoza mmol/1
Anorganik fosfor
mmol/1
Tokoferol Mkmol/1
meyor
89-129
2,0 - 3,0
1,44-7,77
1,78-2,42
7-12 мкг/мл
24-hafta
98,7±2,5
2,86±0,12
5,54±0,46
2,38±0,31
0,60±0,06
28-hafta
92,5±2,1
2,05±0,03
5,40±0,38
2,27±0,24
0,56±0,06
32-hafta
86,6±2,5
l,72±0,06
5,32±0,32
l,96±0,38
0,50±0,06
1-jadval.
Tovuqlar qonining biokimyoviy ko‘rsatkichlari (p=30)
VETERINARIYA
MEDITSINASI
ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР
#02 (171) 2022
17
5,32±0,38 mmol/1 gacha, tokoferolni - 0,60±0,06 mk- mol/1
dan 0,50±0,07 mkmol/1 gacha kamayishi xarak- terli bo‘ldi.
4-rasrn. Tovuqlar qonidagi umumiy kalsiy va anor-
ganik fosfor ко ‘rsatkichlari
Tovuqlarda tuxum berish davrida qonning bio- kimyoviy
ko‘rsatkichlarini keskin o‘zgarib borishi tovuqlarda yengil,
o‘rta va og‘ir kalsiy-fosfor yetish- movchiligiga olib keladi.
Tovuqlaming kalsiy-fosfor yetishmovchiligi pay- tida
tajribalaming boshdagi ko'rsatgichga nisbatan tajribalaming
oxirdagi ko'rsatkichlar qondagi gemo- globin miqdorining
o‘rtacha 12,1 g/1, glyukozani 0,22 mmol/1 ga, umumiy
kalsiyni - 1,14 mmol/1, anorganik fosforning 0,42 mmol/1 va
tokoferolni 0,10 mkmol/1 ga kamayishi aniqlandi. Tovuqlarda
tuxum berish davrin- ing kuchaygan paytida (24-32 hafta)
tuxumga kirgan davri (20-24-haftalik)ga nisbatan qondagi
gemogla- bin, umumiy kalsiy, glyukoza, anorganik fosfor va
to- kaferolning miqdorini kamayishi mahsuldorlikning
ko'payishi bilan to'yimli oziqalarga va minerallarga bo'lgan
talabning kuchaishi bilan izohlanadi.
Xulosa.
Tovuqlarda kalsiy va fosfor almashinuvi
buzilishlari o‘rtacha 30-40% tovuqlarda toj va sirg‘alar- ning
oqarishi,
ishtahaning
pasayishi,
oriqlash,
terining
quruqlashishi, patlarning hurpayishi, qanotlaming tushishi,
14,6% da tuxumning yupqa po‘choqli boTishi, tuxum
mahsuldorligining
11
,2%
gacha
kamayishi
bilan
xarakterlanadi.
Tovuqlarda tuxum berish davrining kuchaygan paytida
(24-32
hafta) tuxumga kirgan davri (20-24-hafta- lik)ga
nisbatan qon tarkibidagi gemoglobin miqdorini o‘rtacha 12,3%
ga, glyukozani- 4,0
%
ga, umumiy kalsiyni- 39,86 %,
anorganik fosfomi
-
17,6%,
ga ka
mayishi aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Norboyev
Q.N.,
Bakirov B.B., Eshburiyev
B.M.
Hayvonlaming ichki yuqumsiz kasalliklari. Darslik.
Sa-
marqand 2020. 485 b.
2.
Душейко
A.A.
Витамин
А
обмен и функции. - Киев:
“Наукова Думка”, 1989. -
С. 244-245.
3.
Bakirov
В.В.,
Ro‘ziqulov
N.B.
Yosh hayvonlar va
parrandalarning yuqumsiz kasalliklari. O’quv uslu- biy
qo‘llanma. Samarqand, 2018.
Ахмедов Суннат Мухитдинович,
мустацил изланувчи, ассистент,
Даминов Асадулл о Сувонович,
в.ф.д., профессор,
Кулиев Боходир Амридинович,
в.ф.н., доцент,
Самарканд ветеринария медицинаси института
ПАРАМФИСТОМАТОЗ ЭПИЗООТОЛОГИЯСИ ВА
ПАТОМОРФОЛОГИЯСИ
Аннотация
В статье анализирована научные литературы посвященной
эпизоотологии, составу вида и патанатомически изменения
парамфистоматоза крупного и мелкого рогатого скота. Даётся
заключение о целях научно-исследовательских работ.
Summary
The article analyzes the scientific literature on epizootology, species
composition and pathological changes inparamphistomatosis in cattle
and small ruminants. The conclusion about the purposes of research
works is given.
Калит сузлар:
paramphistomum cervi, p.ichikawai, liorchis scotiae, gastrothylax crumenifer, фолликула, парамфистоматоз, дуоденит,
энтерит, кахексия, атрофия, ворсинка.
Мавзунинг долзарблиги:
Кейинги йилларда экологик
мухитнинг кескин узгариши бир томондан хайвонлар
резистентлигига салбий таъсир утказаётган булса, иккинчи
томондан касаллик кузгатувчи паразит- ларнинг турли
экологик худудларга кенг таркалишига имконият яратмокда.
Шунинг учун илмий-тадкикотлар худудларнинг экологик
холатини урганиш билан боглик холда олиб борилса,
максадга мувофик булади. Куйлар
УДК:576.89:616
