ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
79
O‘ZBEKISTONDAGI SHIA JAMOALARI XUSUSIYATLARI VA ULARNING O‘ZIGA
XOSLIGI
Ibrohim Nigʻmatullayev
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi
“Dinshunoslik va jahon dinlarini qiyosiy o‘rganish
UNESCO” kafedrasi tayanch doktoranti
www.doi.org/10.5281/zenodo.10468150
Annotatsiya:
Maqolada O‘zbekistonda shia jamoalari tarixi va ularning o‘ziga xos xususiyatlari
haqidagi ma’lumotlar yoritib berilgan.
Kalit so‘zlar:
shia, shia jamoalari, fors, an’ana, marosim, mahalla, hunarmand.
Soʻnggi yillarda Oʻzbekistonda dinning ahamiyati, uning qadriyatlariga alohida eʼtibor
qaratilib, turli diniy konfessiyalarning rasmiy faoliyati uchun barcha shart-sharoitlar yaratildi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan koʻp millat va konfessiyaviylik siyosati ilmiy asoslarga ega
boʻlishi davr taqozosi hisoblanib, oʻzaro doʻstlik va hamjihatlikni yanada rivojlantirish, qaysi
millat, din va eʼtiqodga mansubligidan qatʼi nazar, barcha fuqarolar uchun teng huquqiylikni
taʼminlash asosiy masala sanaladi. Shundan kelib chiqib, O‘zbekistonda yashayotgan shia
jamoalari tarixi va madaniyatini oʻrganish ahamiyatli hisoblanadi.
Fors xalqi o‘zlarini eroniylar deb ataydilar. Til hind-yevropa oilasining Eron guruhining
G‘arbiy Eron kichik guruhining fors (fors) tilidir. Ularning aksariyati shialar bo‘lib, ozchiligi
bahoiylar hisoblanadi. O‘zbekistondagi eroniylar soni 1926-yilda 9830 tani, 1979-yilda 20026
tani, 1989-yilda esa 24779 tani tashkil etgan.
Eronliklar Yaqin Sharq aholisining eng qadimiy guruhlaridan biri bo‘lib, uning markazi
Fors mintaqasi edi. Shuning uchun ham ularning ikkinchi nomi forsiylar hisoblanadi. Eron-fors
tili oromiy yozuvi asosida rivojlanib, koʻpgina sharq xalqlarining til manbayiga aylangan.
Eron va Oʻrta Osiyo xalqlari oʻrtasidagi aloqalar, qadimgi madaniy yodgorliklarga koʻra,
toʻrtinchi mingyilliklardan avvalgi davrlarga borib taqaladi. Biroq ularning hozirgi Oʻzbekiston
hududiga kirib borishi haqidagi dastlabki aniq maʼlumotlar Ahamoniylar davlati davriga, ya’ni
miloddan avvalgi 553-yilda yuz bergan Kir II ning bosqini vaqtiga toʻgʻri keladi.
Ular bu yerga Aleksandr Makedonskiy yurishlaridan keyin, Sosoniylar imperiyasi davrida
Buyuk ipak yoʻli boʻylab keng savdo aloqalari rivojlangan, soʻgʻd va eron savdogarlari hukmron
boʻlgan davrda o‘rnashib olganlar. Shuningdek, savdogar va hunarmandlarning koloniyalari
Samarqand, Buxoro va Oʻrta Osiyoning ikki daryo oralig‘idagi boshqa shaharlarda vujudga
kelgan.
Arablar istilosi davrida Qutayba ibn Muslim qoʻshini tarkibida eronliklar koʻpchilikni
tashkil qilib, ular Sosoniylar davlati parchalanganidan keyin Oʻrta Osiyo shaharlarida
arablardan najot izlaganlar.
Eroniylar Somoniylar va Qoraxoniylar davrida savdo, ishlab chiqarish va ilm maqsadida
bu yerga juda koʻp tashrif buyuradilar. Manbalardan ma’lumki, Samarqandda Chopardira va
Ganilifar mahallalari Sharq olimlari uchrashadigan va yashaydigan joylardan hisoblanadi.
Samarqandning Gotfar dahasi, 70-yillarda oʻsha davrning eng yirik madaniyat markazlaridan
biri bo‘lgan. XI asr yosh faylasuf va shoirlaridan Umar Xayyom mazkur hududda yashagan.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
80
Umar Xayyom ko‘p vaqt o‘tmay hukmdorning taklifiga binoan Buxoroga ko‘chib o‘tadi.
Keyinroq Sulton Malikshohning iltimosiga ko‘ra Isfahonga joylashadi.
Harbiy yurishlardan so‘ng Amir Temur o‘z hududlariga hunarmandlar, olimlar, shoir va
san’atkorlar, qo‘shiqchilar, sozandalar va boshqalarni olib kelgan. Har bir muvaffaqiyatli harbiy
yurish sharafiga bu maqsadlarda asirga olingan me’morlar mehnatidan foydalangan holda
monumental binolar barpo etgan. Buni yodgorliklarning o‘zidagi bitiklar ham ko‘rsatib turibdi:
isfaxonlik me’mor Muhahmud Samarqandda shahzoda Muhammad Sultonning madrasa va
xonqalari majmuasini yaratgan, sherozlik o‘ymakor Yusuf esa Shohizindaga kiraverishda
o‘ymakor eshik yasagan. XV asrning o‘rtalarida 1447-yilda Samarqandga Hirotdan olib kelingan
ikki eronlik ijodkor Shihobuddin Abdulla va Zahofatdin Oʻjar miniatyura san’atida ijod qilgan.
Manbalarda eronliklar Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida ham Movaronunnahr
hududiga kelib oʻrnashib olganliklari qayd etilgan.
Eronliklar Oʻrta Osiyoga Shoh Abbos va Muzaffariddin davrida ham yetib kelgan. 1740-
yilda Buxoro va Xiva xonliklari Nodirshoh davlati tarkibiga kiritilgan. Uning qoʻshinlari
tarkibida koʻp sonli Usmonli turklari, eronliklar va afgʻonlar Buxoroga kelib, oʻrnashib olganlar.
Eronliklarning bir qismi Oʻrta Osiyo va Xuroson hukmdorlari oʻrtasida boʻlgan urushlardan asir
sifatida olib kelingan. Lekin ularning asosiy qismi Marvdan Buxoro va Samarqandga majburan
ko‘chirilgan. Keyinchalik eronliklar Jizzax, Karmana, Qarshi, Shahrisabz, Termiz, oz sonlilari esa
Xivaga oʻrnashib olganlar. 1920-yilda Xivada 809 nafar eronlik ro‘yxatga olingan bo‘lib, ular
turkmanlar tomonidan bu yerga olib kelingan va qul qilinganlarning avlodlari hisoblanadi.
Eronliklar, ayniqsa, Buxoro xonligida yashab, amir saroyida, Buxoro qoʻshinida,
ipakchilikda yetakchi oʻrinni egallaganlar.
Mahalliy aholi va eronliklar o‘rtasida biroz yaqinlashuv kuzatilgan, ammo diniy
oqimlardagi farqlar tufayli to‘liq qo‘shilib ketish imkoniyati mavjud bo‘lmagan. Umuman
olganda, ularning birgalikda yashashi tinch-totuvlik ustiga qurilgan bo‘lsa-da, ba’zida
kelishmovchiliklar, xususan, 1910-yildagi sunniy-shia qirg‘ini sodir bo‘lgan.
1874-yilda quldorlik bekor qilinganda koʻplab eronliklar oʻz vatanlariga qaytdilar, biroq
ularning aksariyati shu yerlarda, xususan, Amudaryo boʻlimida yashash uchun qolgan.
Mahalliy shart-sharoitlarni, xususan, qishloq mehnatining o‘ziga xos xususiyatlarini
yaxshi bilgan eronliklar dehqonchilik, g‘allachilik, bog‘dorchilik, uzumchilik bilan
shug‘ullangan, ammo ularning kundalik hayotida savdo va hunarmandchilik muhimroq o‘rin
egallagan. Ular shirinliklar tayyorlash, ziravorlar va dori-darmonlarni sotish, gilam to‘qish va
zargarlik buyumlariga ixtisoslashgan. Hunarmandlar orasida zargarlar (tilla buyumlarni ishlab
chiqaruvchilar), misgarlar (mis buyumlari ishlab chiqaruvchi ustalar), gilamdo‘zlar (gilam
to‘quvchilar) va boshqalar bor bo‘lib, ular orasida ipak to‘qish ustunlik qilgan. Hunarmandlar
ipak matolarning qimmatbaho turlari hisoblangan shoxi, adras, undan shoyi ro‘mol (ipak
roʻmol) va joypush (koʻrpacha)ni to‘qiganlar.
XIX asrning 70-yillari oʻrtalarida Oʻrta Osiyo hududi Rossiya tomonidan bosib olindi,
Chunki Rossiya uchun bu hudud boy xomashyo manbayi va sanoatni rivojlantirish uchun qulay
bozor hisoblanardi. O‘sha vaqtda bu mamlakatlar oʻrtasidagi iqtisodiy aloqalar doimiy tus oldi.
Ularning mustahkamlanishiga esa Eron savdogarlarining zukkoligi yordam bergan bo‘lib,
ulardan eng mashhurlari Xoji Xoshim Rahimov, Xoji Fayzi Sharipov, Xoji Mo‘min, Xoji Mullo
Barot, Xoji Latif Zargar, Xoji G‘afur, Xoji Xolik, Xoji Abduraim, Xoji Alixon Mamadxonov, Xoji
Zarif, Mashhadiy Kozim va boshqalar edi. Ular Rossiya shaharlari bo‘ylab sayohat qildi,
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
81
muvaffaqiyatli savdo bitimlarini tuzdi va tovarlarni o‘zlari sotdilar. 1880-yilda Peterburgdagi
koʻrgazmali koʻrgazmada Mingtutlik Muhammad Kozim va Sayit mahallasidan Og‘omir Hasan
oltin medal bilan taqdirlangan matolarni namoyish etdilar. Eronning turli viloyatlaridan
Buxoroga fors savdogarlari va hunarmandlarining vaqti-vaqti bilan koʻchishi 1917-yilgacha
sodir boʻlgan. Eronliklar chegarani hujjatsiz kesib o‘tgan va bu yerda pasportsiz yashashga
muvaffaq bo‘lgan. Rus savdogarlari va tadbirkorlari ularni xavfli raqobatchi sifatida
ko‘rmaganlar, hattoki o‘lka ma’muriyati ularni arzon ishchi kuchi sifatida ko‘rib, Turkistonga
yetib kelishiga yordam bergan. Buxoroliklar bunday kech koʻchmanchilarni “Mashhadiy”
(mashhadliklar) yoki “Pirsiyon” (forslar) deb ataganlar. Eronliklar asta-sekin mahalliy aholi
bilan qorishib ketganlar.
Bu yerda shoh tuzumiga muxolif boʻlgan Eron ziyolilari vakillari ham joylashgan bo‘lib,
ular orasida mashhur shoir va nosir Abulqosim Lahutiy va boshqalar ham bor edi. Eronlik
badavlat kishilarining farzandlari mahalliy musulmon, rus va yangi usul maktablarida,
shuningdek, istisno tariqasida, rus boshlang‘ich maktablari va gimnaziyalarida tahsil olgan.
1917-yildan keyin Turkistonda pasport rejimi qattiqlashgan. Ba’zi eronliklar, xususan,
past malakali va savodsiz ishchilar Sovet Rossiyasi fuqaroligini qabul qilganlar.
O‘sha davrda hukumatning milliy ozchilikka nisbatan umumiy siyosati oʻzgargan, bu Oʻrta
Osiyodagi oz sonli millatlarda ham oʻz ifodasini topgan. Ular sanoat ishlab chiqarishida ishtirok
etish va ta’limni rivojlantirishga sun’iy ravishda jalb qilinganlar.
20-yillarning boshlarida milliy ozchilik ta’limi bo‘yicha kengash qoshida Eron-
Ozarbayjon byurosi tuzilib, uning tarkibiga ikkita maktabgacha taʼlim muassasasi, uchta
ishxona, ikkita kutubxona va pedagogika kurslari kiritilgan. Samarqandda Fors tumani
ochilgan, Eron teatri (Samarqand) faoliyat yuritgan. Fors tilida ta’lim beradigan maktablar
mavjud bo‘lgan.
30-yillarning boshlarida Toshkent zavodlarida birinchi professional eron ishchilari paydo
bo‘lgan. Umuman olganda, eronlik aholining atigi 5 foizi ishchilar hiosblangan. O‘sha vaqtda
Toshkentda 200 nafar eron millatiga mansub hunarmandlar mavjud bo‘lgan. Bundan tashqari,
1929-yilda mahalliy eronliklardan tarkib topgan ikkita kolxoz tashkil etilgan bo‘lib, ularning
hosildorligi doimo yuqori bo‘lgan.
Butunittifoqda 1970-yilgi aholini roʻyxatga olish materiallariga koʻra, Oʻzbekiston
hududida 15457 nafar eronlik yashagan, shundan 12202 nafari oʻzbek tilini oʻz ona tilisi sifatida
e’tirof etgan.
Bu ma’lumotlar eronliklar jamoasining etnografik rivojlanish yo‘nalishini aniq ko‘rsatib
beradi. So‘nggi 3-4 asr davomida “eroniy” atamasi turli davrlarda Eron davlati hukmronligiga
bo‘ysungan hududlardan ixtiyoriy ravishda yoki majburan muhojir sifatida kelganlardan paydo
bo‘lgan guruhning umumiy nomiga aylandi. Ayrim hollarda “eroniy” atamasi nisbatan yaqinda,
1924-1938-yillarda, Erondan kelganlarga nisbatan qoʻllanilgan. Bunday hollarda uzoq vaqtdan
beri yashovchilar esa, aksincha, “forsiy” yoki “mavriy” deb atalgan.
O‘rta yoshdagilar va yoshlar uchun diniy mansublik muhim ahamiyatga ega emas bo‘lib,
Buxoroda o‘zlarini rasman tojik yoki o‘zbek deb ataydilar. Samarqanddagi turkiyzabon
eroniylar esa o‘zlarini o‘zbeklar deb hisoblaydilar. Mahalliy aholi va eroniylar orasidagi
assimilyatsiya jarayoni ko‘p asrlardan beri davom etib kelmoqda. Bu esa ular bilan birgalikda
uzoq muddatdan beri birgalikda hayot kechirish, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sohalardagi
yaqin aloqalar samarasi hiosblanadi. Buning yorqin natijasi Samarqanddagi Darg‘om kanali
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
82
bo‘lib, tarixda “Eron arig‘i” (“Eron kanali”) nomi bilan qolgan. Uning boʻyida Eron mahallalari
hisoblanmish Panjob, Xoja-Saxat, Lolazor, Xaymar, Mingtut, Sayit-mahalla, Bogʻishamol, Qullar
bog‘i, Nayman, Xo‘janazar, Bekmahalla va boshqalar joylashgan. Ulardan ba’zilarining nomlari
kanal bilan bog‘liq. Panjob mahallasida (forscha - “besh suv”) bu ariq bir necha tarmoqlarga
boʻlinganligi sababli shu nom bilan atalib, mahalla nomi ham shu ariq nomiga qo‘yilgan.
Shuningdek, Yo‘ng‘ichqariq, Damariq deb atalgan mahallalar ham mavjud. Bu mahallalar
atrofida bog‘lar paydo bo‘lib, shamol va suv tegirmonlari qurilgan. Toshkent vohasida
hunarmandlar, dehqonlar va savdogarlarning ko‘pgina guruhi istiqomat qilgan, bu
Toshkentdagi mahallalar va Yangiyo‘ldagi bozor nomlarida o‘z aksini topgan.
Eronliklar tomonidan barpo etilgan meʼmoriy inshootlari orasida XIX asrda Samarqandda
me’mor Xoja Abduraim tomonidan qurilgan majmua mavjud bo‘lib, undan minorasi saqlanib
qolmagan masjid, madrasa binosi bizgacha yetib kelgan. Madrasada diniy va dunyoviy ilmlar
o‘qitilgan. 1924-yilgacha binodan o‘z maqsadi yo‘lida, ya’ni madrasa sifatida foydalanilgan,
keyin esa turli tashkilotlar mulkiga aylantirilgan. Faqat 1990-yilda madrasa dindorlarga
qaytarilgan. Aynan shu majmuada fuqarolik binosi, sharqiy hammom hisoblanmish hammomi
Dovuti Panjob bor edi. Uni mahalliy savdogar Xoja Abduraim Eron shaharlariga ziyorat
qilganidan so‘ng qurdirgan va loyiha chizma va rejasini Mashhaddan olib kelgan. Majmua
an’anaviy choyxonalar va uylar bilan bezatilgan.
O‘zbekiston ilm-fani va madaniyatida mashhur eronliklardan xivalik litograf Ibrohim
Sulton; yozuvchi, adabiyotshunos, tarjimon Ostvar (1917-yilda Eronda tugʻilgan, 1948-yildan
Oʻzbekistonda ishlagan); Buxoro amirligidagi inqilobiy harakat ishtirokchisi, tarixchi professor
Aliyev; sharqshunos-pedagoglar K.Shitfar, A.Tabatabayi, D.Eftekor, Xalad Bori, M.Tageev;
Eronshunoslar Latif Xalilov, A.Patsun; tarixchi F.Aliyeva; rejissyor Said Ali Oxunzoda; rassom
Rashid Fayziy; O‘zbekiston Respublikasining Tailanddagi konsuli Parviz Aliyev; televideniye va
radioning oliy toifali suhandoni Shovkatxonim Aliyeva; Buxoroda arab tili o‘qituvchisi, Tehron
universiteti bitiruvchisi Muhammadrizo Parastepanah kabilarni misol qilib keltirish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, jahonda sodir boʻlayotgan voqealar orasida islom dini doirasida
paydo boʻlgan turli yoʻnalish va mazhablarning oʻzaro muloqotini yoʻlga qoʻyish millatlararo
tinchlikni taʼminlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Islomdagi yoʻnalishlardan biri boʻlgan
shialikning kelib chiqishi, shakllanishi, oʻziga xos xususiyatlari o‘rganish sunniy va shia
jamoalari oʻrtasidagi tushunmovchiliklarni bartaraf etish dolzarb ahamiyatga ega.
References
:
1.
Этнический атлас Узбекистана. Институт "Открытое Общество" Фонд содействия
Узбекистан, 2002, 452 страницы с иллюстрациями. Совместное издание «ООФС
Узбекистан» и ЛИА <Р. Элинина», 2002. – C. 101.
2.
Toxtiyev Sh.R. Markaziy Osiyoda shia jamoalarining shakllanishi va oʻziga xos
xususiyatlari: Tar. fan. fals. dok. (PhD) … dis. – Toshkent, 2021.
3.
Ниғматуллаев
И.
Ўзбекистонда
миллатлараро
тотувлик
ва
диний
бағрикенгликнинг ўзига хос хусусиятлари //Barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn
ilmiy jurnali. – 2022. – Т. 2. – №. 1. – С. 166-171.
4.
Alimova, Mahfuza and Nigmatullayev, Ibrohim (2019) “CLARIFICATION OF TOLERANCE
IN ISLAMIC SOURCES,” The Light of Islam: Vol. 2019: Iss. 1, Article 13.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
83
5.
Ibrohim, Nigʻmatullayev. "MAHMUDXOʻJA BEHBUDIY ASARLARI VA UNING AHAMIYATI."
Yosh Tadqiqotchi Jurnali 1.2 (2022): 43-46.
